موسسه مطالعات راهبردی شرق


مقدمه
در تمام توافقات دوجانبه و چندجانبه کشورهای آسیای مرکزی سرمایه‌گذاری مستقیم و غیرمستقیم یک محور اساسی به شمار می‌رود. سرمایه‌گذاری در این کشورها را می‌توان به سه گروه کلی تقسیم کرد. گروه اول، کشورهای برخوردار از منابع زیرزمینی همچون قزاقستان و ترکمنستان که سرمایه‌گذاری را برای توسعه صنایع استخراج و اکتشاف منابع بیشتر جذب می‌کنند. سرمایه‌گذاری در این کشورها به معنای دریافت یک امتیاز انحصاری است.
گروه دوم شامل ازبکستان می‌شود که برنامه‌ای بلندپروازانه از توسعه اقتصادی را برای بعد از 2030 پیش‌بینی کرده است؛ و گروه سوم، شامل دو جمهوری قرقیزستان و تاجیکستان می‌شود که این سرمایه‌گذاری‌ها بدون تاثیر اقتصادی قابل توجه، صرفا به انباشت بدهی‌ بیشتر و وابستگی به کشورهای سرمایه‌گذار منجر می‌شود. در بسیاری از این موارد هم سرمایه‌گذاری‌های خارجی نه‌تنها منجر به توسعه اقتصادی نشده، بلکه مشکلات عدیده‌ای نیز به وجود آورده است. مشکلات معدن کومتور در قرقیزستان و یا بحران بدهی‌ها در تاجیکستان از جمله این مسائل به شمار می‌روند.
اما در مجموع، این مشکلات در کنار مسائلی همچون مصادره سرمایه‌گذاری‌های خارجی در ترکمنستان، از جذابیت‌های سرمایه‌گذاری کم نکرده و بلکه در شرایط سخت همه‌گیری بیماری کرونا، بر جذابیت‌های آن افزوده است. امروز تقریبا تمام کشورهای آسیای میانه به دنبال جذب سرمایه‌گذاری‌ خارجی هستند. این امر «سرمایه‌گذاری» را به یک اهرم سیاسی برای کشورهای دیگر تبدیل کرده است.
 
 
قزاقستان: عضویت در صندوق مشترک با آمریکا و ازبکستان
قزاقستان را باید موفق‌ترین جمهوری آسیای مرکزی در جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در نظر گرفت. بر اساس یک گزارش به قلم بورژان سارتبایف، مدیرعامل شرکت «کاز اینوست»، طی سال‌های اخیر 5 کشور هلند (با 33.8 میلیارد دلار)، ایالات متحده آمریکا (با 19.4 میلیارد دلار)، سوئیس (با 12.5 میلیارد دلار)، چین (با 6.2 میلیارد دلار) و فرانسه (با 4.7 میلیارد دلار) اصلی‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی در قزاقستان بوده‌اند. مجموع این سرمایه‌گذاری‌ها بالغ بر 76 میلیارد دلار می‌شود که برای یک جمهوری آسیای مرکزی با تولید ناخالص داخلی 181 میلیارد دلار، رقم بسیار بزرگی است.

 با این حال گزارش‌های بانک جهانی نشان از آن دارد که وضعیت سرمایه‌گذاری در این کشور از سال 2016 به بعد اصلا مطلوب نبوده است. در حالی که در سال 2016 میزان سرمایه‌گذاری خارجی مستقیم جذب شده به قزاقستان به رقم بی‌سابقه 12.54 درصد از تولید ناخالص داخلی رسیده است، در سال 2018 این رقم به 0.11 درصد رسیده که یک سقوط فاجعه‌بار محسوب می‌شود. اکنون نیز پس از بی‌ثباتی‌های ناشی از کناره‌گیری نورسلطان نظربایف از قدرت و هم‌زمان شدن این شرایط با وضعیت سخت کرونایی و سقوط قیمت نفت، باید شرایط اسف‌بارتری را برای این جمهوری انتظار داشت.

در این شرایط، شاهد آن هستیم که تلاش‌های ویژه‌ای از سوی نورسلطان برای جبران وضعیت به وجود آمده اعمال شود. قزاقستان این روند را با استفاده از چارچوب سیاسی 1+5 با آمریکا پیگیری کرده است. 7 ژانویه سال جاری یک توافق‌نامه مشترک با حضور مقامات سیاسی قزاقستان، آمریکا و ازبکستان برای تامین حداقل یک میلیارد سرمایه‌گذاری طی 5 سال برای توسعه بخش خصوصی به امضا رسید. قبل از این هم مرکز بین‌المللی مالی آستانه تفاهم‌نامه دیگری را با شرکت مالی توسعه بین‌المللی آمریکا (DFC) به امضا رسانده بود. مرکز بین‌المللی مالی آستانه با ثبت 659 شرکت در صدد تبدیل شدن به قطب منطقه‌ای سرمایه‌گذاری است. در ابتدای سال جاری نیز تاکایف قانون جدیدی را تصویب کرد که تسهیل سرمایه‌گذاری خارجی را از طریق اعطای مجوز به بانک‌های خارجی برای افتتاح حساب در قزاقستان، تضمین می‌کرد.
 
ازبکستان؛ عضویت در صندوق آبراهام (ابراهیم)
ازبکستان از سال 2012 و در دوره ریاست جمهوری اسلام کریم‌اف برنامه منسجمی را برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی آغاز کرد. بنابر گزارش بانک جهانی در حالی که مجموع سرمایه‌گذاری خارجی در این کشور در سال 2012 تنها 563 میلیون دلار بود، این رقم در سال 2016 به 1.663 میلیارد دلار رسید. در دولت شوکت میرضیایف نیز پس از یک سقوط جدی در سال 2018 و رسیدن سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده به 624 میلیون دلار، در سال 2019 دوباره شاهد اوج‌گیری و رسیدن سرمایه‌گذاری خارجی در این کشور به رقم بی‌سابقه 2.315 میلیارد دلار بوده‌ایم. در برنامه اصلاحی و توسعه‌ای شوکت میرضیایف نیز یکی از مهم‌ترین بخش‌ها به جذب سرمایه‌گذاری خارجی تخصیص یافته است.

در این زمینه، یکی از مهم‌ترین اخبار روزهای اخیر عضویت ازبکستان در صندوق مشترک سرمایه‌گذاری آبراهام (ابراهیم) است. این صندوق مالی و سرمایه‌گذاری در تاریخ 20 اکتبر 2020 توسط ایالات متحده آمریکا، رژیم صهیونیستی و امارات متحده عربی با هدف‌گذاری 3 میلیارد دلار راه‌اندازی شده بود. در تاریخ 9 ژانویه نیز شرکت مالی توسعه بین‌المللی آمریکا (DFC) در زمینه عضویت ازبکستان در این صندوق یک تفاهم‌نامه به امضا رساند. تعهد ازبکستان برای عضویت در این صندوق 50 میلیون دلار ذکر شده است.

قرقیزستان؛ لابی برای جذب سرمایه‌گذاری  خارجی
بر اساس گزارش بانک جهانی، قرقیزستان طی سال‌های اخیر روند رو به تنزلی را در جذب سرمایه‌گذاری خارجی تجربه کرده است. در حالی که در سال 2014 نسبت سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده به تولید ناخالص داخلی این کشور 36.41 درصد بود، در سال 2016 این رقم به 31.61 درصد رسید و در سال 2018 نیز به رقم 28.27 درصد افت کرد. پس از بی‌ثباتی‌های اکتبر 2020 که همچنان آثار و تبعات اقتصادی آن ادامه دارد، شاخص‌های مربوط به ریسک سرمایه‌گذاری در این جمهوری با رشد قابل توجهی مواجه شدند. برآوردهای اولیه از کاهش بیشتر این ارقام تا سال 2021 حکایت دارد. این موضوع در کنار کاهش وجوهات ارسالی از سوی کارگران مهاجر در روسیه شرایط بسیار دشواری را برای قرقیزستان در بحبوحه یک شکاف سیاسی به وجود آورده است.

در گزارش اخیر وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا که در تاریخ 20 ژانویه 2021 در خصوص روابط دوجانبه با قرقیزستان منتشر شده است، به عنوان یک فاکتور مهم بر تفاهم‌نامه سرمایه‌گذاری مشترک و موافقتنامه چارچوب سرمایه‌گذاری و تجارت تاکید شده است.

 در این گزارش همچنین بر ضرورت توسعه تعاملات با کشورهای آسیای مرکزی برای توسعه تجارت و سرمایه‌گذاری با آمریکا تاکید شده است. در دولت جباروف نیز پیش از انتخابات، شاهد افشای اسنادی از لابی یک میلیون دلاری برای جذب سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی بوده‌ایم. رقم مجموع سرمایه‌‌های جذب شده در چارچوب این قرارداد در اسناد منتشر شده 8 میلیارد دلار ذکر شده که بیشتر از تمام سرمایه‌گذاری خارجی جذب شده در این کشور طی 25 سال اخیر است. در این توافق اگرچه محور اصلی ایالات متحده آمریکا بود، اما بر اسرائیل و عربستان سعودی نیز تاکید شده است.

جباروف اما ارتباط با این قرارداد را رد کرده و کارچگایف (امضا کننده این قرارداد) هم گفته تنها تاریخ امضای آن پس از ریاست جمهوری سادیر جباروف بوده است. مذاکرات مربوط به این قرارداد جذب سرمایه‌گذاری با شرکت کانادایی مربوط به زمانی است که جباروف همچنان در زندان به سر می‌برد. با این حال جباروف تاکید کرده است که کارچگایف تنها یکی از بیش از 100 سرمایه‌گذاری بوده که  در اکتبر 2020 به دفتر او مراجعه کرده بودند.
 این موضوع نشان از اهتمام ویژه او برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای بهبود وضعیت اقتصادی آشفته قرقیزستان دارد. او همچنین با این هدف به نظر می‌رسد از مواضع پیشین خود در قبال شرکت کانادایی کومتور عقب‌نشینی کرده است. در حالی که جباروف قبلا یکی از مخالفین جدی سرمایه‌گذاران کانادایی در این پروژه بود، اکنون با هدف بهبود وضعیت سرمایه‌گذاری قرقیزستان از مواضع پیشین خود عقب‌نشینی کرده است.

جمع بندی
ایالات متحده آمریکا به وضوح امتیاز سرمایه‌گذاری را یکی از نقاط مکمل برای چارچوب سیاسی 1+5 عنوان کرده است. در این چارچوب کشورهای آسیای مرکزی نخست در صورت همراهی سیاسی با ایالات متحده و دوم در صورت اعمال پیش‌شرط‌های ذکر شده، از چنین امتیازاتی برخوردار خواهند شد. آمریکا همچنین حضور بازیگران خارجی و توسعه چارچوب‌های اقتصادی پرحاشیه‌ای نظیر صندوق آبراهام را که در جریان عادی‌سازی روابط میان رژیم صهیونیستی و اعراب تاسیس شد نیز، در این زمینه مد نظر قرار داده است.

در خلال عضویت ازبکستان در این صندوق، آدام بولر، مدیرعامل شرکت DFC تاکید می‌کند که «از برداشته شدن گام‌هایی توسط ازبکستان در راستای توسعه اهداف مشترک این صندوق خوشحال است». او همچنین در اظهار نظری دیگر تاکید می‌کند که «آمریکا نگاهی توسعه‌محور به این صندوق دارد و در این راستا از عضویت دیگر کشورهای منطقه در آن استقبال می‌کند». در واقع آمریکا به عنوان بخشی از برنامه تحکیم روابط میان اعراب و رژیم صهیونیستی از کشورهای آسیای مرکزی استفاده می‌کند.

 این موضوع در حالی است که در روزهای آغازین روی کار آمدن جو بایدن، موضوع کمرنگ شدن فرایند عادی سازی روابط با رژیم صهیونیستی مطرح شده و برخی واگرایی‌ها نیز در میان کشورهای عربی قابل مشاهده است.
 در کنار تمام این موارد آمریکا برخی اهداف سیاسی دیگر نظیر محدود کردن نفوذ اقتصادی و سرمایه‌گذاری چین، توسعه حضور سیاسی و امنیتی از طریق  سرمایه‌گذاری اقتصادی ، تلاش برای کمرنگ کردن مزیت‌های راهبردی مسکو و بسترسازی برای وقوع تحولاتی نظیر انقلاب‌های رنگی را نیز در این میان دنبال می‌کند.

احمد قاسم‌زاده-دانشجوی دکتری روابط بین الملل و پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق