مطالعات شرق/

محمد سیدی* 
  
ارتباطات بین عربستان سعودی و پاکستان در ماه‌های گذشته شاهد تحولاتی بوده که نشان دهنده وجود تنش بین دو متحد استراتژیک است. در نگاه اول این گونه برداشت می‌شود که  نقطه شروع تنش‌های اخیر بین دو کشور از انتقاد صریح وزیر خارجه پاکستان از "کوتاهی سازمان همکاری اسلامی از حمایت از کشمیری‌ها" و برخی فشارهای ریاض علیه اسلام‌آباد باشد. اما با نگاهی به روابط بین دو کشور در 5 سال گذشته مشخص می‌شود که تنش و سردی روابط بین دو کشور سعودی و پاکستان از فروردین ماه سال 1394 هم زمان با شروع تجاوز سعودی به یمن آغاز شد. پس از مخالفت صریح دولت وقت پاکستان وتصویب قطعنامه توسط مجلس ملی این کشور برای عدم مشارکت در همراهی عربستان سعودی در جنگ با یمن، روابط بین اسلام‌آباد - ریاض سردترین دوران خود را در تاریخ روابط دوجانبه تجربه می‌کرد. به نظر می‌رسد برخی از مهمترین مولفه‌ها و متغیرها در ایجاد و توسعه تنش بین پاکستان و برخی کشورهای عربی نظیر عربستان سعودی و امارات که باعث شده این روابط دچار سردی شود عبارتند از:

1. 1- مسئله کشمیر و عدم حمایت سعودی و امارات از این مسئله
   2- سیاست نزدیکی سعودی به هند
   3- فشار امارات و عربستان به پاکستان برای به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی

مهم‌ترین اختلافی که امروز در پیش روی روابط عربستان و پاکستان قرار دارد اختلاف‌ نظر دو کشور درباره موضوع کشمیر است. همچنان که اظهارات انتقادآمیز عمران خان درباره کشمیر در جریان سفر سال گذشته رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه به اسلام‌آباد با خشم شدید مقامات عربستان مواجه شد. به دنبال این سفر، بازداشت صدها نفر از کارگران پاکستان در شهرهای مختلف عربستان را شاهد بودیم که سبب شد عمران خان اعلام کند در اجلاس آتی که مالزی میزبان کشورهای اسلامی خواهد بود، شرکت خواهد کرد. شاید این نخستین بار است که نخست‌ وزیر پاکستان در مقابل مداخلات عربستان در امور داخلی این کشور قاطعانه ایستاد و پاسخ روشنی به مقامات ریاض داد. به نظر می‌رسد با توجه به اینکه کشمیر به‌عنوان یکی از خط قرمزهای اصلی دولت و مردم پاکستان مطرح است و اساساً عربستان نوعی سکوت تأمل‌برانگیز را در این راستا اتخاذ کرده، این مسئله به یکی از چالش‌های روابط دو کشور تبدیل شده است. در این رابطه هر کشوری که از راهبرد پاکستان در حمایت از حقوق مردم کشمیر، پشتیبانی کند مورد توجه سیاست خارجی اسلام‌آباد قرار خواهد گرفت. در این رهگذر باید به رویکردهای مقامات ارشد ترکیه و مالزی اشاره کرد که به ‌طور صریح و آشکار از حقوق مردم کشمیر دفاع کردند که این رویکرد می‌تواند به نزدیکی روابط آنکارا و کوالالامپور با دولت اسلام‌آباد منجر شود.

لغو اصل 370  قانون اساسی هند از سوی مقامات دولت هند در آگست 2019 که به منطقه مورد مناقشه کشمیر یک خودمختاری ویژه می‌داد، باعث شد که پاکستان چندین بار انتقاد و سرخوردگی خود را از موضع سازمان همکاری اسلامی در برخورد با این موضوع، ابراز نماید. در همین راستا شاه محمود قریشی، وزیر خارجه پاکستان در مصاحبه‌ای، حمله تندی به سازمان همکاری اسلامی کرد و از آنچه که آن را "بی تفاوتی" سازمان و تعویق مرتب اجلاس وزرای خارجه کشورهای عضو برای حمایت از کشمیر خوانده بود انتقاد کرده و تصریح کرد؛ کشور او در صدد برآمده برای حل مناقشه کشمیر به راه‌های دیگری متوسل شود.  این موضع گیری باعث شد که عربستان سعودی ضمن پس گرفتن یک میلیارد دلار از پاکستان که در قالب یک بسته ۳ میلیارد دلاری که دو سال پیش به حساب ارزی بانک مرکزی پاکستان واریز کرده بودند، تسهیلات فروش نفت به پاکستان با بازپرداخت بلندمدت را نیز منتفی کند.

نقطه دیگر در موضوع اصطکاک و تنش بین دو کشور سعودی و پاکستان، به اواخر سال 2019  و فشار عربستان به پاکستان برای عدم شرکت در اجلاس سازمان همکاری اسلامی در مالزی که قرار بود دسامبر 2019 در پایتخت این کشور برگزار شود، بر می‌گردد. استدلال عربستان برای عدم شرکت این بود که این اجلاس محل مناسبی برای بحث و گفتگو در باره مسائلی که مربوط به جهان اسلام است، نیست. اما به نظر می‌رسد که عربستان نگران انزوای خود بین کشورهای منطقه و دیده شدن بیشتر کشورهایی مانند ایران، ترکیه و قطر بود و تصور می‌کرد اجلاس مورد بحث تلاشی برای ایجاد یک بلوک اسلامی در مقابل عربستان سعودی باشد. با این وجود، کمتر از دو ماه پس از  امتناع پاکستان از شرکت در اجلاس مالزی، رئیس جمهوری ترکیه به پاکستان سفر کرد و برای پیشبرد همکاری‌های اقتصادی و نظامی فیمابین مذاکراتی انجام داد. او در جریان سخنرانی در مجلس ملی پاکستان تعهد داد در برابر "فشارهای سیاسی" که به پاکستان وارد می‌شود از این کشور حمایت کند.

 با روی کار آمدن عمران‌خان در مرداد ماه 1397 این کشور تلاش کرد تا یخ روابط دو کشور را آب کند و در این زمان گمانه‌زنی‌ها در مورد روابط اسلام‌آباد و برخی از کشورهایی که جایگاه ویژه‌ای در سیاست خارجی پاکستان در ادوار مختلف داشتند مورد توجه قرار گرفت؛ در این میان موضوع همکاری‌های اسلام‌آباد و ریاض بیش‌از پیش در کانون توجهات قرار گرفت. در این راستا شاهد بودیم که نخست‌وزیر پاکستان در همان سال اول، چندین مرحله به عربستان سفر کرد و یکی از عمده‌ترین هدف‌های این سفرها نیز دریافت کمک‌های مالی از دولت ریاض بوده است. البته در دولت‌های مختلف پاکستان همین رویه حاکم بوده و عربستان سعودی بنا بر ملاحظات مختلف راهبردی، کمک‌های مالی قابل ‌توجهی را در اختیار پاکستان قرار داده است. در دوره عمران خان نیز بر اساس آنچه در رسانه‌ها اعلام شد بیش از 12 میلیارد دلار مصوب بوده که گفته می شود تاکنون ظاهراً حدود 3 میلیارد دلار آن در اختیار دولت اسلام‌آباد قرار گرفته است.

تغییر نگاه عربستان به سمت هند و اتخاذ راهبرد جدید این کشور در جریان سفر بن سلمان به برخی کشورهای جنوب آسیا  از جمله هند در فوریه ۲۰۱۹ مشخص شد. ولیعهد سعودی نه تنها در اقدامی بی‌سابقه بلافاصله پس از ترک پاکستان به هند سفر کرد، بلکه به دهلی وعده داد سرمایه گذاری‌های گسترده‌ای را در این کشور انجام دهد، درست همان وعده‌ای که به اسلام‌آباد نیز داده بود. بن سلمان پس از امضای تفاهمنامه‌ای به ارزش ۲۰ میلیارد دلار برای کمک به تقویت اقتصاد پاکستان، در دهلی نیز اعلام کرد سرمایه گذاری‌های ریاض در هند  طی دو سال آینده از ۱۰۰ میلیارد دلار عبور خواهد کرد. همچنین چند روز پس از تصمیم هند برای لغو ماده 370 کشمیر، شرکت نفت آرامکوی عربستان سعودی توافقنامه‌ای با هند به ارزش ۱۵ میلیارد دلار امضا کرد چند هفته بعد در مارس ۲۰۱۹ امارات نیز با دعوت از وزیر خارجه هند به عنوان مهمان افتخاری نشست سازمان همکاری‌های اسلامی، صراحتا اعلام کرد به دنبال روابط نزدیکتر با هند است، حتی اگر این مساله به قیمت از دست رفتن روابط با پاکستان تمام شود. در اعتراض به این اقدام، وزیر خارجه پاکستان از حضور در نشستی که قرار بود به میزبانی امارات برگزار شود انصراف داد، اما این اقدام نیز نتوانست جلوی دعوت همتای هندی او را به نشست سازمان همکاری های اسلامی را بگیرد.  قابل ذکر است که حجم تجارت عربستان با پاکستان ۶/۳ میلیارد دلار است، اما با هند بیش از ۳۰ میلیارد دلار مبادله دارد. شاید همین مساله نشان دهد که چرا ریاض در بحث کشمیر چندان وارد تنش با دهلی نشد. به علاوه، دولت جدید پاکستان نیز به ترکیه و مالزی نزدیک شده است.
به نظر می رسد در واکنش به تلاش‌های اسلام آباد برای استقلال بیشتر که این کشور را به رقبای ریاض در جهان اسلام نزدیکتر کرده است، عربستان نیز اکنون پاکستان را بیشتر یک رقیب بالقوه می‌بیند تا یک متحد وفادار.

موضوع بعدی در خصوص ایجاد تنش بین پاکستان و کشورهای امارات و سعودی که در ادامه همان موضوعات قبلی بوده و به نوعی تکمیل کننده پروژه فشار به پاکستان ارزیابی می‌شود، فشار این کشورها برای به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی از سوی پاکستان است. در راستای پروژه فشار به پاکستان، می‌توان به ماجرای توقف صدور روادید امارات برای اتباع پاکستانی به بهانه جلوگیری از شیوع کرونا و بازداشت و اخراج برخی اتباع پاکستانی از این کشور اشاره کرد. موضوعی که تاکنون دلیل اصلی آن مشخص نشده است. البته برخی ملاحظات امنیتی را یکی از دلایل توقف صدور روادید امارات عنوان کرده‌اند. در عین حال ناظران سیاسی در پاکستان معتقد هستند که مواضع سرسخت دولت عمران‌خان علیه طرح سازش با رژیم صهیونیستی و اشتیاق متحدان عرب پاکستان برای برقراری دوستی با تل‌آویو باعث شده تا اسلام‌آباد متحمل فشار و یا واکنش تلافی جویانه از سوی این کشورها باشد. عمران‌خان اواسط آبان ماه گذشته طی مصاحبه با شبکه  تلویزیونی" سما" درخصوص رویکرد اسلام‌آباد در رابطه با برقراری روابط امارات و بحرین با رژیم صهیونیستی، برای چندمین بار بر مواضع قوی پاکستان علیه این توطئه و حمایت از  مردم فلسطین تاکید کرد. نخست وزیر پاکستان در پاسخ به این پرسش که آیا اسلام‌آباد تحت فشار کشورهای غیرمسلمان و یا برخی کشورهای مسلمان عرب (اشاره به کشورهای عربی) قرار دارد یا خیر، این موضوع را انکار نکرد و به صورت تلویحی عنوان کرد بعضی از مطالب قابل بیان نیست و باید از آن عبور کرد، ما با برخی از این کشورها روابط خوبی داریم و نمی‌خواهیم باعث ناراحتی آنان شویم.

جمع‌بندی:
اگر چه بن بست جدید در مناسبات سعودی و پاکستان قابل توجه است و تَرَک‌هایی در دوستی پاکستان و عربستان پیش آمده، اما هنوز برای نتیجه گیری درباره فاصله‌ای که بین این دو دوست قدیمی پیش آمده زود هنگام است. پاکستان و عربستان از دیرباز روابط نزدیکی با یکدیگر داشته‌اند. عربستان سعودی در مقاطع مختلف برای خروج پاکستان از بحران‌های اقتصادی کمک‌های ویژه‌ای کرده است. به عنوان نمونه کمک 1.5 میلیارد دلار این کشور در زمان نواز شریف برای حل بحران‌های اقتصادی و کمک به توسعه این کشور و پرداخت وام به این کشور در دوران عمران خان بخشی از حمایت‌های اقتصادی ویژه این کشور به پاکستان است. اما آنچه که مهم است این که پاکستان نیز در سال‌های اخیر با تغییر در رویکرد سیاست خارجی خود سعی کرده سیاست موازنه سازی منطقه‌ای خود را در قبال کشورهای منطقه افزایش دهد. به عنوان نمونه پاکستان همواره روابط خوبی با ایران داشته و این کشور تمایل به حفظ تعادل در روابط با ایران داشته است. در این راستا پاکستان حتی در سال گذشته در راستای سیاست توازن بخشی در روابط، پیشنهاد میانجیگری بین تهران و ریاض را داده بود. آنچه برای پاکستان مهم بوده این است که برای این کشور قطع روابط با عربستان ساده نخواهد بود اما منافع این کشور در منطقه و نقش و جایگاه آن در رقابت با هند و همچنین وضعیت آینده کشمیر و تاثیر مناسبات منطقه‌ای بر آن و نیز آینده بحران افغانستان و در یک کلمه تمامی پرونده‌های جاری در سیاست منطقه‌ای پاکستان به علاوه روابط این کشور با قدرت‌های بزرگ نظیر آمریکا و چین، مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهند که پاکستان برای مدیریت بحران کنونی که در آن درگیر شده مجبور است به یک باز بینی و بازآرایی مجدد در این موارد دست بزند تا بتواند نوع رفتار آینده خود را طراحی کند. آینده نشان خواهد داد که پاکستان چگونه به بازآرایی نقش خود در منطقه خواهد پرداخت و در کجای این داستان خود را باز تعریف خواهد کرد.
انتهای مطلب/

*کارشناس ارشد مطالعات پاکستان