ایران شرقی/
 
 *دکتر ولی کوزه­‌گر کالجی 

توزیع نابرابر منابع آبی، اختلاف­‌های مرزی و سرزمینی و رقابت­‌ها و اختلاف­‌های سیاسی میان کشورهای آسیای مرکزی موجب شد زمینه برای شکل­‌گیری «بحران آب» و «امنیتی­ سازی» منابع آبی و زیست محیطی در این منطقه فراهم شود. با این وجود، به دنبال تحولات سال ­های اخیر در آسیای مرکزی از جمله تغییر نسل رهبران و نخبگان حاکم بویژه در ازبکستان پس از درگذشت اسلام کریم­ اف (سپتامبر 2016) و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف از حجم و شدت تنش­ های آبی و زیست محیطی بین کشورهای بالادست (قرقیزستان و تاجیکستان) و کشورهای پایین دست (ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) کاسته شده است. بخش مهمی از این تحولات نتیجه تغییر سیاستگذاری­ های آبی کشورهای آسیای مرکزی است که به طور مشخص در سه حوزه شایان توجه است: نخست، حرکت از «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» در بهره برداری از منابع آبی؛ دوم «حکمرانی آب» با تاکید بر اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی؛ و سوم «دیپلماسی آب­های فرامرزی» با تاکید بر حل و فصل مسالمت ­آمیز اختلاف ­های آبی و زیست محیطی.

در نتیجه این تحولات، از سطح تنش و اختلاف بین کشورهای آسیای مرکزی در رابطه با بحران آب به میزان شایان توجهی کاسته شده است. توافق دولت­های ازبکستان و تاجیکستان برای ساخت مشترک دو نیروگاه برق‌آبی در خاک تاجیکستان بر روی رودخانه زرافشان با ظرفیت تولید 320 مگاوات برق، حضور وزیر انرژی ازبکستان در مراسم افتتاح نخستین توربین نیروگاه سد راغون در ١٦ نوامبر سال ٢٠١٧، حمایت «عبدالعزیز کامل ­اف» وزیر امور خارجه ازبکستان از طرح انتقال برق کاسا 1000 که سد و نیروگاه راغونِ تاجیکستان و قمبراته قرقیزستان تامین ­کننده اصلی برق آن هستند – در حالی که پیش از این هر سه طرح همواره مورد انتقاد شدید اسلام کریم­ اف بود- ، حضور رهبران پنج کشور آسیای مرکزی در نشست کشورهای مؤسس بنیاد بین­‌المللی نجات دریاچه آرال در منطقه گردشگری «آوازه» در شهر «ترکمن­‌باشی» در 24 اوت 2018، «پنج ایده میرضیایف» در رابطه با تقسیم منابع آبی و مشکلات دریاچه «آرال» که در هفتاد و سومین مجتمع عمومی سازمان ملل در اول اکتبر 2017 مطرح شد و نیز پیشنهاد تاجیکستان برای نامگذاری دهه 2018 تا 2028 به عنوان «دهه اقدام برای آب و توسعه پایدار» از جمله مهم ترین تغییراتی است که در رویکرد کشورهای منطقه آسیای مرکزی در زمینه حل مسائل آبی و مقابله مشترک با چالش­های زیست محیطی در آسیای مرکزی روی داده است. با عنایت به نکات و ملاحظات یاد شده، در این یادداشت تحلیلی کوشش شده است درک و شناخت بهتری از ماهیت تغییرات در سیاستگذاری های آبی کشورهای آسیای مرکزی در سال های اخیر حاصل شود.
 
توزیع نامناسب آب، یکسان نبودن توزیع بارش، رشد بی­‌رویه جمعیت، رشد مصرف و مدیریت از هم گیسخته منابع آب باعث شده است که بخش­­هایی از جهان از جمله خاورمیانه، آسیای مرکزی و غربی در معرض تنش یا بحران­های آبی قرار گیرند. منطقه آسیای مرکزی از جمله مناطقی است که در آنجا «بحران آب»،^[1] «مناقشه آبی»^[2] و «جنگ آب»^[3] از جمله واژگان رایج در ادبیات سیاسی و نیز علمی بوده است. با فروپاشی اتحاد شوروی، مرزهای داخلی جمهوری­ها تبدیل به مرزهای بین­‌المللی شد، مدیریت متمرکز مسکو بر منابع آبی منطقه از بین رفت و به موازات اختلافهای سیاسی، امنیتی و اقتصادی کشورهای منطقه، موضوع منابع آبی نیز به منبع کشمکش و اختلاف در آسیای مرکزی تبدیل شد و زمینه امنیتی­‌شدن منابع آبی و زیست محیطی را در منطقه فراهم آورد. این شرایط سبب شد، پژوهشگری مانند اسمیت در ابتدای دهه 1990 معتقد باشد که «در هیچ جای جهان ظرفیت درگیری بر سر منابع آب به اندازه آسیای مرکزی وجود ندارد».^[4]

اختلاف بر سر منابع آبی بین کشورهای بالادست^[5] (تاجیکستان و قرقیزستان) باک شورهای پایین­‌دست^[6] (قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان) بویژه در رابطه با اقدام دولت تاجیکستان در ساخت سد و نیروگاه برق آبی بزرگ «راغون»^[7] و طرح دولت قرقیزستان در ساخت نیروگاه آبی «قمبرآته»^[8] که نمونه بارزی از ظرفیت تبدیل مساله بحران آب به یک مناقشه سیاسی و رویارویی نظامی بین کشورهای منطقه آسیای مرکزی را به نمایش گذاشت، تنش­های زیست محیطی بین کشورهای منطقه در رابطه با خشک شدن دریاچه آرال (دریاچه خوارزم)، سدسازی، ساخت کانال و انحراف آب که خشک شدن زمین­های کشاورزی، نابودی مراتع و پوشش گیاهی و افزایش ریزگردها بویژه در بیابان قره­‌قوم را در پی داشت، نقش بسیار مهمی را درشکل­‌گیری فضای تنش ­آلود توام با سوء­ظن در آسیای مرکزی و تبدیل موضوع محیط زیست به یک موضوع امنیتی ایفا کرد. با وجود این، به دنبال تحولات سال ­های اخیر در آسیای مرکزی از جمله تغییر نسل رهبران و نخبگان حاکم بویژه در ازبکستان پس از درگذشت اسلام کریم­ اف (سپتامبر 2016) و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف از حجم و شدت تنش­ های آبی و زیست محیطی بین کشورهای بالادست (قرقیزستان و تاجیکستان) و کشورهای پایین دست (ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) کاسته شده است. تغییر سیاستگذاری­ های آبی کشورهای آسیای مرکزی نقش محوری در این روند ایفا کرده است که برخی از مهم ترین محورهای آن را می توان این گونه بیان کرد:
 
الف: حرکت از «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» در بهره برداری از منابع آبی
به واسطه تجربه­ های سه دهه گذشته، بی نتیجه بودن کشمکش­‌ها و اختلاف ­های فرسایشی در حوزه منابع آبی، فشارها و توصیه­‌های نهادهای بین­‌المللی، تغییر نسل رهبران سیاسی و بلوغ مدیران و تصمیم­‌گیران سیاسی و اجرایی بویژه در بخش آب و محیط­‌زیست، شاهد تغییر سیاستگذاری­‌های آبی کشورهای آسیای مرکزی و به دنبال آن تغییر کنش کلامی در سطح رهبران و نخبگان حاکم در این حوزه هستیم که در کانون آن «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» تغییر کرد که این امر نقش مهمی در تغییر فضای گفتمانی در حوزه آب و محیط زیست در سال ­های اخیر در سطح منطقه آسیای مرکزی ایفا کرده است. بخش مهمی از این تحول در نتیجه توجه کشورهای منطقه به مفهوم توسعه پایدار^[9] و فاصله­ گرفتن از نگرش­های تک بعدی به توسعه منابع آبی و زیست محیطی، صورت گرفته است. توسعه پايدار مفهومي است كه در درون توسعه انساني قرار دارد و به عنوان رويكرد توسعه‌اي تعريف مي‌شود كه نيازهاي نسل حاضر را عملی مي‌كند بدون اين­كه توانايي نسل‌هاي آينده براي برآورده­ شدن نيازهايشان را با خطر رو به رو كند.^[10] در اهداف هفده‌­گانه توسعه ‌پایدار سازمان ‌ملل ‌متحد که در 2016 وضع شده و چشم‌انداز «تغییر دنیای ما»^[11] را تا سال 2030 در نظر دارد، بیش از هفت مورد به مسائل آبی و زیست محیطی اختصاص دارد که گویای اهمیت این بخش­ها در رویکرد توسعه پایدار است. همچنین بازه زمانی ده ساله 2018 تا 2028 نیز از طرف سازمان ملل متحد به عنوان «دهه بین­‌المللی اقدام، آب برای توسعه پایدار، 2018- 2028»^[12] نام‌گذاری شده است که نشان دیگری از توجه به مسائل آبی و زیست محیطی در چارچوب مفهوم توسعه پایدار است. بنابراین، آب در مرکز توسعه پایدار قرار دارد و ایجاد همکاری‌های فرامرزی بین کشورهای ساحلی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها جنبه اصلی برنامه 2030 سازمان ملل متحد و اهداف توسعه پایدار است.^[13]

بر همین اساس در رویکرد جدید کشورهای آسیای مرکزی بر موضوع «توسعه پایدار» در اسناد فرادستی و سیاستگذاری­های کلان مورد توجه جدی قرار گرفته است که در کانون آن مباحث زیست محیطی و منابع آبی قرار دارد و به شدت مورد حمایت سازمان ملل متحد، نهادهای بین­‌المللی و اتحادیه اروپا بویژه در راستای اهداف و برنامه­‌های «دهه بین­‌المللی اقدام، آب برای توسعه پایدار، 2018- 2028» قرار دارد. بویژه آن­که کشورهای آسیای مرکزی تجربه بسیار تلخ توسعه نامتوازن و تک­ بعدی دوران شوروی در بخش کشاورزی را دارند که به فاجعه آبی و زیست محیطی دریاچه آرال منتهی شده است. در واقع، خشک شدن این دریاچه نماد بی‌­توجهی به توسعه‌ پایدار در منطقه آسیای مرکزی است که امکان زندگی با کیفیت را از مردم منطقه گرفته و عواقب و نتایج مصیبت‌بار انسانی و زیست‌محیطی بسیاری داشته است. با خشک‌تر شدن دریاچه، ماهیگیری و جوامعی که بدان وابسته بودند از بین رفته‌اند.^[14]

بنابراین، توسعه متوازن و پایدار در همه بخش­ها از جمله منابع آبی و زیست محیطی در سال­های اخیر مورد توجه کشورهای منطقه آسیای مرکزی قرار گرفته است. به عنوان نمونه، قزاقستان در استراتژی سال 2050 خود که بیشتر مبتنی بر مولفه­‌های اقتصادی است، توجه خاصی به موضوع تامین آب به عنوان یکی از مولفه‌­های اصلی توسعه پایدار داشته است و در این راستا تامین منابع آبی لازم برای کشاورزی و مصارف خانگی و صنعتی در تمام نقاط این کشور از جمله اهداف قزاق­‌ها تعیین شده است. موضوع «توسعه پایدار» در بسیاری از کنفرانس­‌های علمی و سیاسی در زمینه مسائل آبی و زیست محیطی در آسیای مرکزی نیز مورد توجه قرار گرفته است که مورد حمایت جدی نهادهای بین­‌المللی است. به عنوان نمونه، می ­توان به برگزاری همایش ­بین‌المللی «آب برای توسعه پایدار»^[15] در دوشنبه تاجیکستان اشاره کرد که با حضور 65 هیات رسمی از 118 کشور جهان در روزهای 202 تا 23 ژوئن 2018 برگزار شد و همایش بین­‌المللی «نقش دیپلماسی آب در توسعه پایدار آسیای مرکزی»^[16] که در «روز جهانی محیط زیست» در پنج ژوئن 2019 در شهر «عشق‌­آباد» برگزار شد نیز نمونه دیگری از توجه کشورهای آسیای مرکزی به مسائل آبی و زیست­‌محیطی در چارچوب مفهوم «توسعه پایدار» است. امام­علی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان نیز در کنفرانس بین­‌المللی بررسی مسائل آب در دوشنبه بر این نکته تاکید کرد که «گفتگو در مورد مسائل آب، راه اندازی همکاری موثر و عاقلانه در بخش استفاده از منابع آبی، زمینه را برای توسعه پایدار کشورهای منطقه فراهم خواهد کرد و نتایج مثبتی نیز در امر کاهش فقر، ایجاد توازن زیست محیطی و در مجموع تامین صلح و امنیت خواهد داشت». این سخنان نشان می­دهد اصطلاح «توسعه پایدار» و پرهیز از نگرش­های تک بعدی به توسعه مورد توجه رهبران آسیای مرکزی نیز قرار گرفته است.
 
ب: حکمرانی آب:^[17] تاکید بر اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی
دومین تغییر مهم، تاکید رهبران و نخبگان آسیای مرکزی بر حکمرانی آب، اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی در داخل کشور است که در قالب «مدیریت یکپارچه منابع آب»^[18] از سوی کشورهای منطقه مورد توجه قرار گرفته است و رویکرد متفاوتی را نسبت به گذشته به نمایش می­گذارد که بر اتهام­‌زنی به کشورهای همسایه و مدیریت عرضه تاکید داشت. در این راستا، موضوع­‌هایی مانند هدر­ رفت منابع آبی، فرسودگی شبکه­‌های توزیع و مخازن آب، عدم بهره‌­وری در تولید و مصرف آب، آموزش و مهارت نامناسب در استفاده از منابع آبی بویژه در بخش کشاورزی و ورود پسماندها و فاضلاب­ها به سفره­‌های زیر زمینی و رودخانه­‌ها در سطح گفتمانی و رسانه­‌ای در کشورهای آسیای مرکزی به صورت گسترده‌­تری مورد توجه قرار گرفته است و این باور در سطح منطقه در حال شکل­‌گیری است که در صورت اصلاح الگوی مصرف و تقاضای منابع آبی، بخش مهمی از نیاز آبی کشور به کشورهای همسایه کاهش خواهد یافت. به عنوان نمونه، مهم‌ ترین دلایل این امر، سیستم آبیاری کشورهای منطقه است که قدیمی و نیازمند نوسازی است. برای نمونه، سیستم آبیاری ازبکستان به عنوان کشور پایین­‌دست منابع آبی به شدت نیازمند نوسازی است. محققان معتقد هستند 50 تا 80 درصد آب استفاده شده در بخش کشاورزی این کشور هدر می‌رود و تنها بین 25 تا 35 درصد آن به طور موثر استفاده می‌شود.^[19]  

آمار و عددها نیز گویای مصرف بالا و بی­‌رویه منابع آبی در کشورهای آسیای مرکزی است. سرانه آب مصرفی سالیانه در ترکمنستان برابر با 5500 متر مکعب است که بالاترین میزان در جهان است. این مقدار چهار برابر بیشتر از مصرف سرانه آمریکا و 13 برابر بیش از چین می‌باشد. ازبکستان و قرقیزستان سالانه حدود دو هزار متر مربع مصرف سرانه دارند، رتبه‌ای که چهارمین و پنجمین استفاده افراطی از آب در جهان می‌باشد. تاجیکستان و قزاقستان نیز به ترتیب در رتبه هفتم و یازدهم هستند.^[20] در بخش کشاورزی نیز تاجیکستان برای یک هکتار پنبه، 11 هزار و 600 متر مکعب آب مصرف می­کند. ازبکستان 17 هزار و 500 متر مکعب و ترکمنستان دو برابر بیشتر از تاجیکستان مصرف دارد. از 51 میلیارد متر مکعب آب جاری در قرقیزستان تنها 15 درصد آن مورد استفاده مردم این کشور قرار می­گیرد. همین امر موجب انتقادهای متعددی در قرقیزستان شده است. در این زمینه، سخنان غنی­‌بیگ ایمان علی‌­­اف، یکی از سیاستمداران قرقیزی و از نمایندگان مجلس این کشور شایان توجه است که با انتقاد از استفاده نامناسب کشورش از منابع آبی خود بر ضرورت بهره‌­گیری منطقی از منابع آبی تاکید کرد و معتقد است:
 
«­80 درصد از منابع آبی این کشور را همسایگان از جمله تاجیکستان مصرف می ­کنند. قرقیزستان با مدیریت صحیح و درست منابع آبی خود می­ تواند مازاد بر نیاز را به کشورهای افغانستان و پاکستان که با کم آبی مواجه هستند، بفروشد. بسیاری از نهرها نیز نیاز به لای‌روبی دارد و 80 درصد شبکه آبرسانی کشور فرسوده است».^[21]
 
سخنان امام­علی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان در همایش بین ­المللی بررسی مسائل آب در شهر دوشنبه نیز به روشنی گویای توجه به اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی دارد:
 
«در یک صد سال پیش، وسعت زمین­ های آبی مورد استفاده کشاورزان تنها 2/2 میلیون هکتار بود، اما امروزه این وسعت به 9 میلیون هکتار رسیده است که مصرف آب را چندین برابر افزایش داده است. جمعیت منطقه نیز از 22 میلیون نفر به 63 میلیون نفر رسیده است. در چنین شرایطی، تاجیکستان با وجود این که حدود 60 درصد منابع آب رودخانه های منطقه از کوه­های آن جاری می­شود تنها 10 درصد آن را مصرف می­کند».^[22]
 
مقام ­های قزاقستان نیز با درک اهمیت مشکل کم آبی در این کشور برنامه­‌ ها و تدابیر ویژه‌ ای را در سال‌­های اخیر تهیه و اجرا کردند که عبارتند از:

• _ برنامه استفاده عقلایی از منابع آبی (برنامه دولتی مدیریت منابع آبی)
  _ برطرف ساختن ضعف‌­های قانونی در نظامنامه آبی و اکولوژیکی قزاقستان
  _ بازسازی بخش شمالی دریاچه آرال
  _ آبیاری قطره‌ای در مناطق مختلف کشور
  _ ایجاد و ساخت تاسیسات تقطیر آب شیرین
  _ ایجاد مخزن­ها و انبارهای آب .