سه شنبه ۱۳ آذر ۱۴۰۳ ساعت: ۲۱:۳۰
تاریخ انتشار
پنجشنبه ۹ مرداد ۱۳۹۹ ساعت ۱۲:۱۷
جالب است
۰
سیاست‌های آبی در منطقه
تغییر سیاستگذاریهای آبی کشورهای آسیای مرکزی
ایران شرقی/
*دکتر ولی کوزه‌گر کالجی
توزیع نابرابر منابع آبی، اختلافهای مرزی و سرزمینی و رقابت‌ها و اختلافهای سیاسی میان کشورهای آسیای مرکزی موجب شد زمینه برای شکل‌گیری «بحران آب» و «امنیتی سازی» منابع آبی و زیست محیطی در این منطقه فراهم شود. با این وجود، به دنبال تحولات سال های اخیر در آسیای مرکزی از جمله تغییر نسل رهبران و نخبگان حاکم بویژه در ازبکستان پس از درگذشت اسلام کریم اف (سپتامبر 2016) و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف از حجم و شدت تنش های آبی و زیست محیطی بین کشورهای بالادست (قرقیزستان و تاجیکستان) و کشورهای پایین دست (ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) کاسته شده است. بخش مهمی از این تحولات نتیجه تغییر سیاستگذاری های آبی کشورهای آسیای مرکزی است که به طور مشخص در سه حوزه شایان توجه است: نخست، حرکت از «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» در بهره برداری از منابع آبی؛ دوم «حکمرانی آب» با تاکید بر اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی؛ و سوم «دیپلماسی آبهای فرامرزی» با تاکید بر حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف های آبی و زیست محیطی.
در نتیجه این تحولات، از سطح تنش و اختلاف بین کشورهای آسیای مرکزی در رابطه با بحران آب به میزان شایان توجهی کاسته شده است. توافق دولتهای ازبکستان و تاجیکستان برای ساخت مشترک دو نیروگاه برق‌آبی در خاک تاجیکستان بر روی رودخانه زرافشان با ظرفیت تولید 320 مگاوات برق، حضور وزیر انرژی ازبکستان در مراسم افتتاح نخستین توربین نیروگاه سد راغون در ١٦ نوامبر سال ٢٠١٧، حمایت «عبدالعزیز کامل اف» وزیر امور خارجه ازبکستان از طرح انتقال برق کاسا 1000 که سد و نیروگاه راغونِ تاجیکستان و قمبراته قرقیزستان تامین کننده اصلی برق آن هستند – در حالی که پیش از این هر سه طرح همواره مورد انتقاد شدید اسلام کریم اف بود- ، حضور رهبران پنج کشور آسیای مرکزی در نشست کشورهای مؤسس بنیاد بین‌المللی نجات دریاچه آرال در منطقه گردشگری «آوازه» در شهر «ترکمن‌باشی» در 24 اوت 2018، «پنج ایده میرضیایف» در رابطه با تقسیم منابع آبی و مشکلات دریاچه «آرال» که در هفتاد و سومین مجتمع عمومی سازمان ملل در اول اکتبر 2017 مطرح شد و نیز پیشنهاد تاجیکستان برای نامگذاری دهه 2018 تا 2028 به عنوان «دهه اقدام برای آب و توسعه پایدار» از جمله مهم ترین تغییراتی است که در رویکرد کشورهای منطقه آسیای مرکزی در زمینه حل مسائل آبی و مقابله مشترک با چالشهای زیست محیطی در آسیای مرکزی روی داده است. با عنایت به نکات و ملاحظات یاد شده، در این یادداشت تحلیلی کوشش شده است درک و شناخت بهتری از ماهیت تغییرات در سیاستگذاری های آبی کشورهای آسیای مرکزی در سال های اخیر حاصل شود.
توزیع نامناسب آب، یکسان نبودن توزیع بارش، رشد بی‌رویه جمعیت، رشد مصرف و مدیریت از هم گیسخته منابع آب باعث شده است که بخشهایی از جهان از جمله خاورمیانه، آسیای مرکزی و غربی در معرض تنش یا بحرانهای آبی قرار گیرند. منطقه آسیای مرکزی از جمله مناطقی است که در آنجا «بحران آب»،[1] «مناقشه آبی»[2] و «جنگ آب»[3] از جمله واژگان رایج در ادبیات سیاسی و نیز علمی بوده است. با فروپاشی اتحاد شوروی، مرزهای داخلی جمهوریها تبدیل به مرزهای بین‌المللی شد، مدیریت متمرکز مسکو بر منابع آبی منطقه از بین رفت و به موازات اختلافهای سیاسی، امنیتی و اقتصادی کشورهای منطقه، موضوع منابع آبی نیز به منبع کشمکش و اختلاف در آسیای مرکزی تبدیل شد و زمینه امنیتی‌شدن منابع آبی و زیست محیطی را در منطقه فراهم آورد. این شرایط سبب شد، پژوهشگری مانند اسمیت در ابتدای دهه 1990 معتقد باشد که «در هیچ جای جهان ظرفیت درگیری بر سر منابع آب به اندازه آسیای مرکزی وجود ندارد».[4]
اختلاف بر سر منابع آبی بین کشورهای بالادست[5] (تاجیکستان و قرقیزستان) باک شورهای پاییندست[6] (قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان) بویژه در رابطه با اقدام دولت تاجیکستان در ساخت سد و نیروگاه برق آبی بزرگ «راغون»[7] و طرح دولت قرقیزستان در ساخت نیروگاه آبی «قمبرآته»[8] که نمونه بارزی از ظرفیت تبدیل مساله بحران آب به یک مناقشه سیاسی و رویارویی نظامی بین کشورهای منطقه آسیای مرکزی را به نمایش گذاشت، تنشهای زیست محیطی بین کشورهای منطقه در رابطه با خشک شدن دریاچه آرال (دریاچه خوارزم)، سدسازی، ساخت کانال و انحراف آب که خشک شدن زمینهای کشاورزی، نابودی مراتع و پوشش گیاهی و افزایش ریزگردها بویژه در بیابان قره‌قوم را در پی داشت، نقش بسیار مهمی را درشکل‌گیری فضای تنش آلود توام با سوءظن در آسیای مرکزی و تبدیل موضوع محیط زیست به یک موضوع امنیتی ایفا کرد. با وجود این، به دنبال تحولات سال های اخیر در آسیای مرکزی از جمله تغییر نسل رهبران و نخبگان حاکم بویژه در ازبکستان پس از درگذشت اسلام کریم اف (سپتامبر 2016) و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف از حجم و شدت تنش های آبی و زیست محیطی بین کشورهای بالادست (قرقیزستان و تاجیکستان) و کشورهای پایین دست (ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) کاسته شده است. تغییر سیاستگذاری های آبی کشورهای آسیای مرکزی نقش محوری در این روند ایفا کرده است که برخی از مهم ترین محورهای آن را می توان این گونه بیان کرد:
الف: حرکت از «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» در بهره برداری از منابع آبی
به واسطه تجربه های سه دهه گذشته، بی نتیجه بودن کشمکش‌ها و اختلاف های فرسایشی در حوزه منابع آبی، فشارها و توصیه‌های نهادهای بین‌المللی، تغییر نسل رهبران سیاسی و بلوغ مدیران و تصمیم‌گیران سیاسی و اجرایی بویژه در بخش آب و محیط‌زیست، شاهد تغییر سیاستگذاریهای آبی کشورهای آسیای مرکزی و به دنبال آن تغییر کنش کلامی در سطح رهبران و نخبگان حاکم در این حوزه هستیم که در کانون آن «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» تغییر کرد که این امر نقش مهمی در تغییر فضای گفتمانی در حوزه آب و محیط زیست در سال های اخیر در سطح منطقه آسیای مرکزی ایفا کرده است. بخش مهمی از این تحول در نتیجه توجه کشورهای منطقه به مفهوم توسعه پایدار[9] و فاصله گرفتن از نگرشهای تک بعدی به توسعه منابع آبی و زیست محیطی، صورت گرفته است. توسعه پايدار مفهومي است كه در درون توسعه انساني قرار دارد و به عنوان رويكرد توسعه‌اي تعريف مي‌شود كه نيازهاي نسل حاضر را عملی مي‌كند بدون اينكه توانايي نسل‌هاي آينده براي برآورده شدن نيازهايشان را با خطر رو به رو كند.[10] در اهداف هفده‌گانه توسعه پایدار سازمان ملل متحد که در 2016 وضع شده و چشم‌انداز «تغییر دنیای ما»[11] را تا سال 2030 در نظر دارد، بیش از هفت مورد به مسائل آبی و زیست محیطی اختصاص دارد که گویای اهمیت این بخشها در رویکرد توسعه پایدار است. همچنین بازه زمانی ده ساله 2018 تا 2028 نیز از طرف سازمان ملل متحد به عنوان «دهه بین‌المللی اقدام، آب برای توسعه پایدار، 2018- 2028»[12] نامگذاری شده است که نشان دیگری از توجه به مسائل آبی و زیست محیطی در چارچوب مفهوم توسعه پایدار است. بنابراین، آب در مرکز توسعه پایدار قرار دارد و ایجاد همکاری‌های فرامرزی بین کشورهای ساحلی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها جنبه اصلی برنامه 2030 سازمان ملل متحد و اهداف توسعه پایدار است.[13]
بر همین اساس در رویکرد جدید کشورهای آسیای مرکزی بر موضوع «توسعه پایدار» در اسناد فرادستی و سیاستگذاریهای کلان مورد توجه جدی قرار گرفته است که در کانون آن مباحث زیست محیطی و منابع آبی قرار دارد و به شدت مورد حمایت سازمان ملل متحد، نهادهای بین‌المللی و اتحادیه اروپا بویژه در راستای اهداف و برنامه‌های «دهه بین‌المللی اقدام، آب برای توسعه پایدار، 2018- 2028» قرار دارد. بویژه آنکه کشورهای آسیای مرکزی تجربه بسیار تلخ توسعه نامتوازن و تک بعدی دوران شوروی در بخش کشاورزی را دارند که به فاجعه آبی و زیست محیطی دریاچه آرال منتهی شده است. در واقع، خشک شدن این دریاچه نماد بی‌توجهی به توسعه پایدار در منطقه آسیای مرکزی است که امکان زندگی با کیفیت را از مردم منطقه گرفته و عواقب و نتایج مصیبت‌بار انسانی و زیست‌محیطی بسیاری داشته است. با خشک‌تر شدن دریاچه، ماهیگیری و جوامعی که بدان وابسته بودند از بین رفته‌اند.[14]
بنابراین، توسعه متوازن و پایدار در همه بخشها از جمله منابع آبی و زیست محیطی در سالهای اخیر مورد توجه کشورهای منطقه آسیای مرکزی قرار گرفته است. به عنوان نمونه، قزاقستان در استراتژی سال 2050 خود که بیشتر مبتنی بر مولفه‌های اقتصادی است، توجه خاصی به موضوع تامین آب به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی توسعه پایدار داشته است و در این راستا تامین منابع آبی لازم برای کشاورزی و مصارف خانگی و صنعتی در تمام نقاط این کشور از جمله اهداف قزاق‌ها تعیین شده است. موضوع «توسعه پایدار» در بسیاری از کنفرانس‌های علمی و سیاسی در زمینه مسائل آبی و زیست محیطی در آسیای مرکزی نیز مورد توجه قرار گرفته است که مورد حمایت جدی نهادهای بین‌المللی است. به عنوان نمونه، می توان به برگزاری همایش بین‌المللی «آب برای توسعه پایدار»[15] در دوشنبه تاجیکستان اشاره کرد که با حضور 65 هیات رسمی از 118 کشور جهان در روزهای 202 تا 23 ژوئن 2018 برگزار شد و همایش بین‌المللی «نقش دیپلماسی آب در توسعه پایدار آسیای مرکزی»[16] که در «روز جهانی محیط زیست» در پنج ژوئن 2019 در شهر «عشق‌آباد» برگزار شد نیز نمونه دیگری از توجه کشورهای آسیای مرکزی به مسائل آبی و زیست‌محیطی در چارچوب مفهوم «توسعه پایدار» است. امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان نیز در کنفرانس بین‌المللی بررسی مسائل آب در دوشنبه بر این نکته تاکید کرد که «گفتگو در مورد مسائل آب، راه اندازی همکاری موثر و عاقلانه در بخش استفاده از منابع آبی، زمینه را برای توسعه پایدار کشورهای منطقه فراهم خواهد کرد و نتایج مثبتی نیز در امر کاهش فقر، ایجاد توازن زیست محیطی و در مجموع تامین صلح و امنیت خواهد داشت». این سخنان نشان میدهد اصطلاح «توسعه پایدار» و پرهیز از نگرشهای تک بعدی به توسعه مورد توجه رهبران آسیای مرکزی نیز قرار گرفته است.
ب: حکمرانی آب:[17] تاکید بر اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی
دومین تغییر مهم، تاکید رهبران و نخبگان آسیای مرکزی بر حکمرانی آب، اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی در داخل کشور است که در قالب «مدیریت یکپارچه منابع آب»[18] از سوی کشورهای منطقه مورد توجه قرار گرفته است و رویکرد متفاوتی را نسبت به گذشته به نمایش میگذارد که بر اتهام‌زنی به کشورهای همسایه و مدیریت عرضه تاکید داشت. در این راستا، موضوع‌هایی مانند هدر رفت منابع آبی، فرسودگی شبکه‌های توزیع و مخازن آب، عدم بهره‌وری در تولید و مصرف آب، آموزش و مهارت نامناسب در استفاده از منابع آبی بویژه در بخش کشاورزی و ورود پسماندها و فاضلابها به سفره‌های زیر زمینی و رودخانه‌ها در سطح گفتمانی و رسانه‌ای در کشورهای آسیای مرکزی به صورت گسترده‌تری مورد توجه قرار گرفته است و این باور در سطح منطقه در حال شکل‌گیری است که در صورت اصلاح الگوی مصرف و تقاضای منابع آبی، بخش مهمی از نیاز آبی کشور به کشورهای همسایه کاهش خواهد یافت. به عنوان نمونه، مهم ترین دلایل این امر، سیستم آبیاری کشورهای منطقه است که قدیمی و نیازمند نوسازی است. برای نمونه، سیستم آبیاری ازبکستان به عنوان کشور پاییندست منابع آبی به شدت نیازمند نوسازی است. محققان معتقد هستند 50 تا 80 درصد آب استفاده شده در بخش کشاورزی این کشور هدر می‌رود و تنها بین 25 تا 35 درصد آن به طور موثر استفاده میشود.[19]
آمار و عددها نیز گویای مصرف بالا و بی‌رویه منابع آبی در کشورهای آسیای مرکزی است. سرانه آب مصرفی سالیانه در ترکمنستان برابر با 5500 متر مکعب است که بالاترین میزان در جهان است. این مقدار چهار برابر بیشتر از مصرف سرانه آمریکا و 13 برابر بیش از چین می‌باشد. ازبکستان و قرقیزستان سالانه حدود دو هزار متر مربع مصرف سرانه دارند، رتبه‌ای که چهارمین و پنجمین استفاده افراطی از آب در جهان می‌باشد. تاجیکستان و قزاقستان نیز به ترتیب در رتبه هفتم و یازدهم هستند.[20] در بخش کشاورزی نیز تاجیکستان برای یک هکتار پنبه، 11 هزار و 600 متر مکعب آب مصرف میکند. ازبکستان 17 هزار و 500 متر مکعب و ترکمنستان دو برابر بیشتر از تاجیکستان مصرف دارد. از 51 میلیارد متر مکعب آب جاری در قرقیزستان تنها 15 درصد آن مورد استفاده مردم این کشور قرار میگیرد. همین امر موجب انتقادهای متعددی در قرقیزستان شده است. در این زمینه، سخنان غنی‌بیگ ایمان علی‌اف، یکی از سیاستمداران قرقیزی و از نمایندگان مجلس این کشور شایان توجه است که با انتقاد از استفاده نامناسب کشورش از منابع آبی خود بر ضرورت بهره‌گیری منطقی از منابع آبی تاکید کرد و معتقد است:
«80 درصد از منابع آبی این کشور را همسایگان از جمله تاجیکستان مصرف می کنند. قرقیزستان با مدیریت صحیح و درست منابع آبی خود می تواند مازاد بر نیاز را به کشورهای افغانستان و پاکستان که با کم آبی مواجه هستند، بفروشد. بسیاری از نهرها نیز نیاز به لای‌روبی دارد و 80 درصد شبکه آبرسانی کشور فرسوده است».[21]
سخنان امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان در همایش بین المللی بررسی مسائل آب در شهر دوشنبه نیز به روشنی گویای توجه به اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی دارد:
«در یک صد سال پیش، وسعت زمین های آبی مورد استفاده کشاورزان تنها 2/2 میلیون هکتار بود، اما امروزه این وسعت به 9 میلیون هکتار رسیده است که مصرف آب را چندین برابر افزایش داده است. جمعیت منطقه نیز از 22 میلیون نفر به 63 میلیون نفر رسیده است. در چنین شرایطی، تاجیکستان با وجود این که حدود 60 درصد منابع آب رودخانه های منطقه از کوههای آن جاری میشود تنها 10 درصد آن را مصرف میکند».[22]
مقام های قزاقستان نیز با درک اهمیت مشکل کم آبی در این کشور برنامه ها و تدابیر ویژه ای را در سالهای اخیر تهیه و اجرا کردند که عبارتند از:
ج: دیپلماسی آبهای فرامرزی:[23] تاکید بر حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافهای آبی و زیست محیطی
سومین تغییر مهم را باید توجه کشورهای منطقه به دیپلماسی آب های فرامرزی و تاکید بر حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف های آبی و زیست محیطی دانست که جایگزین تنش های لفظی و کلامی گذشته رهبران و مقامات گذشته این منطقه شده است. تحولات چند سال اخیر در منطقه آسیای مرکزی بویژه پس از به قدرت سیدن شوکت میرضیایف در ازبکستان در دسامبر 2016 گویای آن است که کشورهای منطقه گام های مهمی را در زمینه کاهش تنشهای آبی و حرکت به سمت «دیپلماسی آب های فرامرزی» و «حل و فصل مسالمت آمیز اختلافهای آبی و زیست محیطی» برداشته‌اند که میتواند در چارچوب «امنیت انسانی»، شرایط جدید و متفاوتی را بر این منطقه حاکم کند. حرکت کشورهای منطقه آسیای مرکزی به سمت «امنیت انسانی» است که در چارچوب آن، «دیپلماسی آبهای فرامرزی» بین کشورهای منطقه معنا و مفهوم پیدا میکند و آب نه تنها به عنوان عامل اختلاف و تنش بین کشورهای بالادست و پاییندست شناخته نمیشود، بلکه به عنوان یک عامل همکاری و تعامل منطقه‌ای در دستور کار رهبران سیاسی قرار میگیرد. رویکرد امنیت انسانی هرچند جدید به نظر می آید، اما ریشه‌های بسیار کهنی دارد. نظام بهره‌برداری و توزیع آب در مناطق کم آب جهان از جمله در خراسان بزرگ و حوضه هریرود در قالب شبکه‌های مصنوعی آبیاری، قناتها و کاریزها که ساخت آن تنها در پرتو همکاری و تعاون مردم امکانپذیر بود، در چارچوب همین رویکرد بنا شدند[24] دیدار روسای جمهور پنج کشور در حاشیه نشست مقامهای کشورهای مؤسس بنیاد بین‌المللی نجات دریاچه آرال در منطقه گردشگری «آوازه» در شهر «ترکمن باشی» در 24 اوت 2018 که پس از دو دهه صورت گرفت به روشنی نشان داد که فضای گفتمانی، کنش کلامی و رویکرد رهبران جدید آسیای مرکزی در حوزه مسائل آبی و زیست‌محیطی در حال تغییر است.
تحلیل محتوای سخنان رهبران و مقامهای ارشد آسیای مرکزی در هفتاد و چهارمین نشست مجمع عمومی سازمان متحد در سپتامبر 2017 نیز موید این واقعیت است. در این نشست، الماس‌بیک آتامبایف، رئیس‌جمهور وقت قرقیزستان اشاره کرد که کشورش «پیوسته از تهیه و اجرای مکانیسم‌های اقتصادی استفاده از آب در منطقه حمایت میکند. محدودیت منابع آب دیر یا زود چنین درکی را فراهم میکند که آب یک منبع اقتصادی بوده و نیاز به استفاده منطقی دارد». شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان نیز اظهار داشت: «می‌خواهم بار دیگر توجه شما را به یکی از مهم‌ترین مشکلات زیست محیطی معاصر یعنی فاجعه دریاچه «آرال» جلب کنم که برطرف سازی پیامدهای خشک شدن این دریاچه نیاز به تلاش‌های بین‌المللی دارد. ما به طور کامل از موضع دبیر کل سازمان ملل در این خصوص که مشکلات آب، صلح و امنیت، به طور جدایی‌ناپذیر، به هم مرتبط هستند، حمایت می‌کنیم و مطمئن هستم که راهی برای حل مشکلات مربوط به آب که به طور مساوی منافع تمام کشورها و مردم منطقه را در نظر بگیرد، وجود دارد». اگر این کنش کلامی با اقدامها و سخنان نماینده ازبکستان در سازمان ملل متحد در دوره رهبری اسلام کریم‌اف که در بخش قبلی به آن اشاره شد، مقایسه شود، به روشنی تغییر کنش کلامی رهبران جدید آسیای مرکزی در حوزه مسائل آبی و زیست محیطی قابل درک خواهد بود.
انتهای مطلب/
* پژهشگر ارشد موسسه مطالعات ایران شرقی
منابع:
*دکتر ولی کوزه‌گر کالجی
توزیع نابرابر منابع آبی، اختلافهای مرزی و سرزمینی و رقابت‌ها و اختلافهای سیاسی میان کشورهای آسیای مرکزی موجب شد زمینه برای شکل‌گیری «بحران آب» و «امنیتی سازی» منابع آبی و زیست محیطی در این منطقه فراهم شود. با این وجود، به دنبال تحولات سال های اخیر در آسیای مرکزی از جمله تغییر نسل رهبران و نخبگان حاکم بویژه در ازبکستان پس از درگذشت اسلام کریم اف (سپتامبر 2016) و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف از حجم و شدت تنش های آبی و زیست محیطی بین کشورهای بالادست (قرقیزستان و تاجیکستان) و کشورهای پایین دست (ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) کاسته شده است. بخش مهمی از این تحولات نتیجه تغییر سیاستگذاری های آبی کشورهای آسیای مرکزی است که به طور مشخص در سه حوزه شایان توجه است: نخست، حرکت از «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» در بهره برداری از منابع آبی؛ دوم «حکمرانی آب» با تاکید بر اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی؛ و سوم «دیپلماسی آبهای فرامرزی» با تاکید بر حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف های آبی و زیست محیطی.
در نتیجه این تحولات، از سطح تنش و اختلاف بین کشورهای آسیای مرکزی در رابطه با بحران آب به میزان شایان توجهی کاسته شده است. توافق دولتهای ازبکستان و تاجیکستان برای ساخت مشترک دو نیروگاه برق‌آبی در خاک تاجیکستان بر روی رودخانه زرافشان با ظرفیت تولید 320 مگاوات برق، حضور وزیر انرژی ازبکستان در مراسم افتتاح نخستین توربین نیروگاه سد راغون در ١٦ نوامبر سال ٢٠١٧، حمایت «عبدالعزیز کامل اف» وزیر امور خارجه ازبکستان از طرح انتقال برق کاسا 1000 که سد و نیروگاه راغونِ تاجیکستان و قمبراته قرقیزستان تامین کننده اصلی برق آن هستند – در حالی که پیش از این هر سه طرح همواره مورد انتقاد شدید اسلام کریم اف بود- ، حضور رهبران پنج کشور آسیای مرکزی در نشست کشورهای مؤسس بنیاد بین‌المللی نجات دریاچه آرال در منطقه گردشگری «آوازه» در شهر «ترکمن‌باشی» در 24 اوت 2018، «پنج ایده میرضیایف» در رابطه با تقسیم منابع آبی و مشکلات دریاچه «آرال» که در هفتاد و سومین مجتمع عمومی سازمان ملل در اول اکتبر 2017 مطرح شد و نیز پیشنهاد تاجیکستان برای نامگذاری دهه 2018 تا 2028 به عنوان «دهه اقدام برای آب و توسعه پایدار» از جمله مهم ترین تغییراتی است که در رویکرد کشورهای منطقه آسیای مرکزی در زمینه حل مسائل آبی و مقابله مشترک با چالشهای زیست محیطی در آسیای مرکزی روی داده است. با عنایت به نکات و ملاحظات یاد شده، در این یادداشت تحلیلی کوشش شده است درک و شناخت بهتری از ماهیت تغییرات در سیاستگذاری های آبی کشورهای آسیای مرکزی در سال های اخیر حاصل شود.
توزیع نامناسب آب، یکسان نبودن توزیع بارش، رشد بی‌رویه جمعیت، رشد مصرف و مدیریت از هم گیسخته منابع آب باعث شده است که بخشهایی از جهان از جمله خاورمیانه، آسیای مرکزی و غربی در معرض تنش یا بحرانهای آبی قرار گیرند. منطقه آسیای مرکزی از جمله مناطقی است که در آنجا «بحران آب»،[1] «مناقشه آبی»[2] و «جنگ آب»[3] از جمله واژگان رایج در ادبیات سیاسی و نیز علمی بوده است. با فروپاشی اتحاد شوروی، مرزهای داخلی جمهوریها تبدیل به مرزهای بین‌المللی شد، مدیریت متمرکز مسکو بر منابع آبی منطقه از بین رفت و به موازات اختلافهای سیاسی، امنیتی و اقتصادی کشورهای منطقه، موضوع منابع آبی نیز به منبع کشمکش و اختلاف در آسیای مرکزی تبدیل شد و زمینه امنیتی‌شدن منابع آبی و زیست محیطی را در منطقه فراهم آورد. این شرایط سبب شد، پژوهشگری مانند اسمیت در ابتدای دهه 1990 معتقد باشد که «در هیچ جای جهان ظرفیت درگیری بر سر منابع آب به اندازه آسیای مرکزی وجود ندارد».[4]
اختلاف بر سر منابع آبی بین کشورهای بالادست[5] (تاجیکستان و قرقیزستان) باک شورهای پاییندست[6] (قزاقستان، ترکمنستان و ازبکستان) بویژه در رابطه با اقدام دولت تاجیکستان در ساخت سد و نیروگاه برق آبی بزرگ «راغون»[7] و طرح دولت قرقیزستان در ساخت نیروگاه آبی «قمبرآته»[8] که نمونه بارزی از ظرفیت تبدیل مساله بحران آب به یک مناقشه سیاسی و رویارویی نظامی بین کشورهای منطقه آسیای مرکزی را به نمایش گذاشت، تنشهای زیست محیطی بین کشورهای منطقه در رابطه با خشک شدن دریاچه آرال (دریاچه خوارزم)، سدسازی، ساخت کانال و انحراف آب که خشک شدن زمینهای کشاورزی، نابودی مراتع و پوشش گیاهی و افزایش ریزگردها بویژه در بیابان قره‌قوم را در پی داشت، نقش بسیار مهمی را درشکل‌گیری فضای تنش آلود توام با سوءظن در آسیای مرکزی و تبدیل موضوع محیط زیست به یک موضوع امنیتی ایفا کرد. با وجود این، به دنبال تحولات سال های اخیر در آسیای مرکزی از جمله تغییر نسل رهبران و نخبگان حاکم بویژه در ازبکستان پس از درگذشت اسلام کریم اف (سپتامبر 2016) و به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف از حجم و شدت تنش های آبی و زیست محیطی بین کشورهای بالادست (قرقیزستان و تاجیکستان) و کشورهای پایین دست (ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان) کاسته شده است. تغییر سیاستگذاری های آبی کشورهای آسیای مرکزی نقش محوری در این روند ایفا کرده است که برخی از مهم ترین محورهای آن را می توان این گونه بیان کرد:
الف: حرکت از «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» در بهره برداری از منابع آبی
به واسطه تجربه های سه دهه گذشته، بی نتیجه بودن کشمکش‌ها و اختلاف های فرسایشی در حوزه منابع آبی، فشارها و توصیه‌های نهادهای بین‌المللی، تغییر نسل رهبران سیاسی و بلوغ مدیران و تصمیم‌گیران سیاسی و اجرایی بویژه در بخش آب و محیط‌زیست، شاهد تغییر سیاستگذاریهای آبی کشورهای آسیای مرکزی و به دنبال آن تغییر کنش کلامی در سطح رهبران و نخبگان حاکم در این حوزه هستیم که در کانون آن «نگاه به بیرون» و «مدیریت عرضه» به سمت «نگاه به داخل» و «مدیریت تقاضا» تغییر کرد که این امر نقش مهمی در تغییر فضای گفتمانی در حوزه آب و محیط زیست در سال های اخیر در سطح منطقه آسیای مرکزی ایفا کرده است. بخش مهمی از این تحول در نتیجه توجه کشورهای منطقه به مفهوم توسعه پایدار[9] و فاصله گرفتن از نگرشهای تک بعدی به توسعه منابع آبی و زیست محیطی، صورت گرفته است. توسعه پايدار مفهومي است كه در درون توسعه انساني قرار دارد و به عنوان رويكرد توسعه‌اي تعريف مي‌شود كه نيازهاي نسل حاضر را عملی مي‌كند بدون اينكه توانايي نسل‌هاي آينده براي برآورده شدن نيازهايشان را با خطر رو به رو كند.[10] در اهداف هفده‌گانه توسعه پایدار سازمان ملل متحد که در 2016 وضع شده و چشم‌انداز «تغییر دنیای ما»[11] را تا سال 2030 در نظر دارد، بیش از هفت مورد به مسائل آبی و زیست محیطی اختصاص دارد که گویای اهمیت این بخشها در رویکرد توسعه پایدار است. همچنین بازه زمانی ده ساله 2018 تا 2028 نیز از طرف سازمان ملل متحد به عنوان «دهه بین‌المللی اقدام، آب برای توسعه پایدار، 2018- 2028»[12] نامگذاری شده است که نشان دیگری از توجه به مسائل آبی و زیست محیطی در چارچوب مفهوم توسعه پایدار است. بنابراین، آب در مرکز توسعه پایدار قرار دارد و ایجاد همکاری‌های فرامرزی بین کشورهای ساحلی رودخانه‌ها و دریاچه‌ها جنبه اصلی برنامه 2030 سازمان ملل متحد و اهداف توسعه پایدار است.[13]
بر همین اساس در رویکرد جدید کشورهای آسیای مرکزی بر موضوع «توسعه پایدار» در اسناد فرادستی و سیاستگذاریهای کلان مورد توجه جدی قرار گرفته است که در کانون آن مباحث زیست محیطی و منابع آبی قرار دارد و به شدت مورد حمایت سازمان ملل متحد، نهادهای بین‌المللی و اتحادیه اروپا بویژه در راستای اهداف و برنامه‌های «دهه بین‌المللی اقدام، آب برای توسعه پایدار، 2018- 2028» قرار دارد. بویژه آنکه کشورهای آسیای مرکزی تجربه بسیار تلخ توسعه نامتوازن و تک بعدی دوران شوروی در بخش کشاورزی را دارند که به فاجعه آبی و زیست محیطی دریاچه آرال منتهی شده است. در واقع، خشک شدن این دریاچه نماد بی‌توجهی به توسعه پایدار در منطقه آسیای مرکزی است که امکان زندگی با کیفیت را از مردم منطقه گرفته و عواقب و نتایج مصیبت‌بار انسانی و زیست‌محیطی بسیاری داشته است. با خشک‌تر شدن دریاچه، ماهیگیری و جوامعی که بدان وابسته بودند از بین رفته‌اند.[14]
بنابراین، توسعه متوازن و پایدار در همه بخشها از جمله منابع آبی و زیست محیطی در سالهای اخیر مورد توجه کشورهای منطقه آسیای مرکزی قرار گرفته است. به عنوان نمونه، قزاقستان در استراتژی سال 2050 خود که بیشتر مبتنی بر مولفه‌های اقتصادی است، توجه خاصی به موضوع تامین آب به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی توسعه پایدار داشته است و در این راستا تامین منابع آبی لازم برای کشاورزی و مصارف خانگی و صنعتی در تمام نقاط این کشور از جمله اهداف قزاق‌ها تعیین شده است. موضوع «توسعه پایدار» در بسیاری از کنفرانس‌های علمی و سیاسی در زمینه مسائل آبی و زیست محیطی در آسیای مرکزی نیز مورد توجه قرار گرفته است که مورد حمایت جدی نهادهای بین‌المللی است. به عنوان نمونه، می توان به برگزاری همایش بین‌المللی «آب برای توسعه پایدار»[15] در دوشنبه تاجیکستان اشاره کرد که با حضور 65 هیات رسمی از 118 کشور جهان در روزهای 202 تا 23 ژوئن 2018 برگزار شد و همایش بین‌المللی «نقش دیپلماسی آب در توسعه پایدار آسیای مرکزی»[16] که در «روز جهانی محیط زیست» در پنج ژوئن 2019 در شهر «عشق‌آباد» برگزار شد نیز نمونه دیگری از توجه کشورهای آسیای مرکزی به مسائل آبی و زیست‌محیطی در چارچوب مفهوم «توسعه پایدار» است. امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان نیز در کنفرانس بین‌المللی بررسی مسائل آب در دوشنبه بر این نکته تاکید کرد که «گفتگو در مورد مسائل آب، راه اندازی همکاری موثر و عاقلانه در بخش استفاده از منابع آبی، زمینه را برای توسعه پایدار کشورهای منطقه فراهم خواهد کرد و نتایج مثبتی نیز در امر کاهش فقر، ایجاد توازن زیست محیطی و در مجموع تامین صلح و امنیت خواهد داشت». این سخنان نشان میدهد اصطلاح «توسعه پایدار» و پرهیز از نگرشهای تک بعدی به توسعه مورد توجه رهبران آسیای مرکزی نیز قرار گرفته است.
ب: حکمرانی آب:[17] تاکید بر اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی
دومین تغییر مهم، تاکید رهبران و نخبگان آسیای مرکزی بر حکمرانی آب، اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی در داخل کشور است که در قالب «مدیریت یکپارچه منابع آب»[18] از سوی کشورهای منطقه مورد توجه قرار گرفته است و رویکرد متفاوتی را نسبت به گذشته به نمایش میگذارد که بر اتهام‌زنی به کشورهای همسایه و مدیریت عرضه تاکید داشت. در این راستا، موضوع‌هایی مانند هدر رفت منابع آبی، فرسودگی شبکه‌های توزیع و مخازن آب، عدم بهره‌وری در تولید و مصرف آب، آموزش و مهارت نامناسب در استفاده از منابع آبی بویژه در بخش کشاورزی و ورود پسماندها و فاضلابها به سفره‌های زیر زمینی و رودخانه‌ها در سطح گفتمانی و رسانه‌ای در کشورهای آسیای مرکزی به صورت گسترده‌تری مورد توجه قرار گرفته است و این باور در سطح منطقه در حال شکل‌گیری است که در صورت اصلاح الگوی مصرف و تقاضای منابع آبی، بخش مهمی از نیاز آبی کشور به کشورهای همسایه کاهش خواهد یافت. به عنوان نمونه، مهم ترین دلایل این امر، سیستم آبیاری کشورهای منطقه است که قدیمی و نیازمند نوسازی است. برای نمونه، سیستم آبیاری ازبکستان به عنوان کشور پاییندست منابع آبی به شدت نیازمند نوسازی است. محققان معتقد هستند 50 تا 80 درصد آب استفاده شده در بخش کشاورزی این کشور هدر می‌رود و تنها بین 25 تا 35 درصد آن به طور موثر استفاده میشود.[19]
آمار و عددها نیز گویای مصرف بالا و بی‌رویه منابع آبی در کشورهای آسیای مرکزی است. سرانه آب مصرفی سالیانه در ترکمنستان برابر با 5500 متر مکعب است که بالاترین میزان در جهان است. این مقدار چهار برابر بیشتر از مصرف سرانه آمریکا و 13 برابر بیش از چین می‌باشد. ازبکستان و قرقیزستان سالانه حدود دو هزار متر مربع مصرف سرانه دارند، رتبه‌ای که چهارمین و پنجمین استفاده افراطی از آب در جهان می‌باشد. تاجیکستان و قزاقستان نیز به ترتیب در رتبه هفتم و یازدهم هستند.[20] در بخش کشاورزی نیز تاجیکستان برای یک هکتار پنبه، 11 هزار و 600 متر مکعب آب مصرف میکند. ازبکستان 17 هزار و 500 متر مکعب و ترکمنستان دو برابر بیشتر از تاجیکستان مصرف دارد. از 51 میلیارد متر مکعب آب جاری در قرقیزستان تنها 15 درصد آن مورد استفاده مردم این کشور قرار میگیرد. همین امر موجب انتقادهای متعددی در قرقیزستان شده است. در این زمینه، سخنان غنی‌بیگ ایمان علی‌اف، یکی از سیاستمداران قرقیزی و از نمایندگان مجلس این کشور شایان توجه است که با انتقاد از استفاده نامناسب کشورش از منابع آبی خود بر ضرورت بهره‌گیری منطقی از منابع آبی تاکید کرد و معتقد است:
«80 درصد از منابع آبی این کشور را همسایگان از جمله تاجیکستان مصرف می کنند. قرقیزستان با مدیریت صحیح و درست منابع آبی خود می تواند مازاد بر نیاز را به کشورهای افغانستان و پاکستان که با کم آبی مواجه هستند، بفروشد. بسیاری از نهرها نیز نیاز به لای‌روبی دارد و 80 درصد شبکه آبرسانی کشور فرسوده است».[21]
سخنان امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان در همایش بین المللی بررسی مسائل آب در شهر دوشنبه نیز به روشنی گویای توجه به اصلاح الگوی مصرف و مدیریت تقاضای منابع آبی دارد:
«در یک صد سال پیش، وسعت زمین های آبی مورد استفاده کشاورزان تنها 2/2 میلیون هکتار بود، اما امروزه این وسعت به 9 میلیون هکتار رسیده است که مصرف آب را چندین برابر افزایش داده است. جمعیت منطقه نیز از 22 میلیون نفر به 63 میلیون نفر رسیده است. در چنین شرایطی، تاجیکستان با وجود این که حدود 60 درصد منابع آب رودخانه های منطقه از کوههای آن جاری میشود تنها 10 درصد آن را مصرف میکند».[22]
مقام های قزاقستان نیز با درک اهمیت مشکل کم آبی در این کشور برنامه ها و تدابیر ویژه ای را در سالهای اخیر تهیه و اجرا کردند که عبارتند از:
- _ برنامه استفاده عقلایی از منابع آبی (برنامه دولتی مدیریت منابع آبی)
_ برطرف ساختن ضعف‌های قانونی در نظامنامه آبی و اکولوژیکی قزاقستان
_ بازسازی بخش شمالی دریاچه آرال
_ آبیاری قطره‌ای در مناطق مختلف کشور
_ ایجاد و ساخت تاسیسات تقطیر آب شیرین
_ ایجاد مخزنها و انبارهای آب .
ج: دیپلماسی آبهای فرامرزی:[23] تاکید بر حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافهای آبی و زیست محیطی
سومین تغییر مهم را باید توجه کشورهای منطقه به دیپلماسی آب های فرامرزی و تاکید بر حل و فصل مسالمت آمیز اختلاف های آبی و زیست محیطی دانست که جایگزین تنش های لفظی و کلامی گذشته رهبران و مقامات گذشته این منطقه شده است. تحولات چند سال اخیر در منطقه آسیای مرکزی بویژه پس از به قدرت سیدن شوکت میرضیایف در ازبکستان در دسامبر 2016 گویای آن است که کشورهای منطقه گام های مهمی را در زمینه کاهش تنشهای آبی و حرکت به سمت «دیپلماسی آب های فرامرزی» و «حل و فصل مسالمت آمیز اختلافهای آبی و زیست محیطی» برداشته‌اند که میتواند در چارچوب «امنیت انسانی»، شرایط جدید و متفاوتی را بر این منطقه حاکم کند. حرکت کشورهای منطقه آسیای مرکزی به سمت «امنیت انسانی» است که در چارچوب آن، «دیپلماسی آبهای فرامرزی» بین کشورهای منطقه معنا و مفهوم پیدا میکند و آب نه تنها به عنوان عامل اختلاف و تنش بین کشورهای بالادست و پاییندست شناخته نمیشود، بلکه به عنوان یک عامل همکاری و تعامل منطقه‌ای در دستور کار رهبران سیاسی قرار میگیرد. رویکرد امنیت انسانی هرچند جدید به نظر می آید، اما ریشه‌های بسیار کهنی دارد. نظام بهره‌برداری و توزیع آب در مناطق کم آب جهان از جمله در خراسان بزرگ و حوضه هریرود در قالب شبکه‌های مصنوعی آبیاری، قناتها و کاریزها که ساخت آن تنها در پرتو همکاری و تعاون مردم امکانپذیر بود، در چارچوب همین رویکرد بنا شدند[24] دیدار روسای جمهور پنج کشور در حاشیه نشست مقامهای کشورهای مؤسس بنیاد بین‌المللی نجات دریاچه آرال در منطقه گردشگری «آوازه» در شهر «ترکمن باشی» در 24 اوت 2018 که پس از دو دهه صورت گرفت به روشنی نشان داد که فضای گفتمانی، کنش کلامی و رویکرد رهبران جدید آسیای مرکزی در حوزه مسائل آبی و زیست‌محیطی در حال تغییر است.
تحلیل محتوای سخنان رهبران و مقامهای ارشد آسیای مرکزی در هفتاد و چهارمین نشست مجمع عمومی سازمان متحد در سپتامبر 2017 نیز موید این واقعیت است. در این نشست، الماس‌بیک آتامبایف، رئیس‌جمهور وقت قرقیزستان اشاره کرد که کشورش «پیوسته از تهیه و اجرای مکانیسم‌های اقتصادی استفاده از آب در منطقه حمایت میکند. محدودیت منابع آب دیر یا زود چنین درکی را فراهم میکند که آب یک منبع اقتصادی بوده و نیاز به استفاده منطقی دارد». شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان نیز اظهار داشت: «می‌خواهم بار دیگر توجه شما را به یکی از مهم‌ترین مشکلات زیست محیطی معاصر یعنی فاجعه دریاچه «آرال» جلب کنم که برطرف سازی پیامدهای خشک شدن این دریاچه نیاز به تلاش‌های بین‌المللی دارد. ما به طور کامل از موضع دبیر کل سازمان ملل در این خصوص که مشکلات آب، صلح و امنیت، به طور جدایی‌ناپذیر، به هم مرتبط هستند، حمایت می‌کنیم و مطمئن هستم که راهی برای حل مشکلات مربوط به آب که به طور مساوی منافع تمام کشورها و مردم منطقه را در نظر بگیرد، وجود دارد». اگر این کنش کلامی با اقدامها و سخنان نماینده ازبکستان در سازمان ملل متحد در دوره رهبری اسلام کریم‌اف که در بخش قبلی به آن اشاره شد، مقایسه شود، به روشنی تغییر کنش کلامی رهبران جدید آسیای مرکزی در حوزه مسائل آبی و زیست محیطی قابل درک خواهد بود.
انتهای مطلب/
* پژهشگر ارشد موسسه مطالعات ایران شرقی
منابع:
[1] . Water Crisis
[2] . Water conflict
[3] . water war
[4] . D. R. Smith, Environmental Security and Shared Water Resources in Post-Soviet Central Asia. Post-Soviet Geography, 36 (6), 1995, p. 351.
[5] . Upstream Countries
[6] . Downstream Countries
[7] . Rogun
[8] . Kambar-Ata
[9] . Sustainable Development,
[10] . Shafiqul Huque, Ahmed and Habib Zafarullah, International Development Governance. Publisher: CRC Press/Taylor & Francis, 2006, p. 36.
[11]. Transform Our World
[12] . International Decade for Action, Water for Sustainable Development, 2018- 2028
[13] . Jiaoyou Zhang, Yaning Chen and Zhi Li, “Assessment of Efficiency and Potentiality of Agricultural Resources in Central Asia”, Journal of Geographical Sciences, Vol. 28, No. 9, 2018, p. 1329.
[14] . مسلم کرم‌زادی، «آب و توسعه پایدار در آسیای مرکزی»، آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 102، 1397، ص 172.
[15] . Water for Sustainable Development
[16] . The Role of Water Diplomacy in Sustainable Development in Central Asia
[17] . Water Governance
[18] . Integrated Water Resources Management
[19] . Water Pressures in Central Asia, International Crisis Group, Europe and Central Asia, Report N°233, 11 September, Brussels, International Crisis Group Headquarters, 2014.
[20] . Alisher Ilkhamov, “High and Dry, Central Asia’s Failure to Avert the Impending”, Water Crisis, January 13,2017.
[21] . «80 درصد منابع آبي قرقيزستان توسط همسايگانش استفاده مي شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا)، 24 بهمن 1390.
[22] . Sputnik, 2017.
[23] . Diplomacy for Trans-boundary Waters
[24] . وحید سینایی، «هیدروپلیتیک، امنیت و توسعه همکاری های آبی در روابط ایران، افغانستان و ترکمنستان»، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره دوم، تابستان 1390، ص 189.
کد خبر:2314
