ایران شرقی/
*ابوالفضل آقاحسنی
در عرصه بینالملل هر یک از بازیگران با توجه به اهداف و منافع ملی و محدودیتهای ساختاری راهبردهایی را در چارچوب سیاستخارجی تعریف کرده و با توجه به اسناد بالا دستی در هر کشور نهادهای مختلف، مسئول پیگیری آن خواهند بود. از آنجا که تغییر و دگرگونی یکی از ویژگیهای اصلی سیاستبینالملل است هر یک از بازیگران نیز با توجه به این تغییرات، به بازبینی و تجدید نظر در مفهوم منافع ملی و مصادیق عینی آن میپردازند. فروپاشی شوروی و ظهور جمهوریهای جدید در آسیای مرکزی و گذار از دورانهای استقلال، دولتسازی، تثبیت و حکمرانی نیازمند تغییرات مداوم و وسیع در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است. جمهوری قزاقستان نیز بهعنوان یکی از این کشورها در چند سال اخیر در هر دو سطح داخلی و بینالمللی تغییرات اساسی را در سپهر سیاسی خود تجربه کرده است. تغییر رهبر قزاقستان در مارس 2019م. و انتقال مسالمتآمیز قدرت، ارائه سند راهبرد سیاستخارجی 2030-2020م.، تلاش برای ایفای نقش بهعنوان یک عضو فعال و مسئول در جامعه بینالملل، بیطرفی در چالش میان بازیگران منطقهای و فرامنطقهای، تأکید بر حقوق بشر با اولویت شهروندان قزاقستان، استفاده از دیپلماسی ملی برای استفاده از ظرفیتهای داخلی، فعالیت دیپلماتیک مبتنی بر اقتصاد غیرنفتی، پیوستن به رژیم حمل و نقل آسمان باز با هدف توسعه ظرفیت ترانزیت و لجستیک این کشور، تلاش برای تبدیل شدن به یک هاب مالی در آسیای مرکزی با افتتاح مرکز مالی بینالمللی آستانه، افتتاح مرکز منطقهای سازمانهای بینالمللی عضو سازمان ملل در پائیز 2018م. در آلماتی با هدف کمک به کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان و با توجه به قدرت رسیدن قاسم ژومارت توکایف و پایان یافتن دوران 27 ساله حکومت نظربایف و ادامه خط فکری نظربایف، شاهد یک دگردیسی در مفهوم سیاست خارجی قزاقستان هستیم.
مهمترین ویژگی مفهوم جدید سیاست خارجی قزاقستان، تلاش این کشور برای معرفی خود به عنوان " دولت پیشگام در آسیای مرکزی" است. در 6 مارس 2020م. رئیس جمهور قزاقستان سند راهبردی سیاست خارجی را که شامل مجموعهای از اصول، اهداف، اولویتها و فرایندهای سیاست خارجی این کشور بود، امضاء کرد. یکی از مهمترین ویژگیهای تصویب این سند پذیرش توافقات و معاهدات گذشته، به عنوان یکی از دغدغههای اصلی کشورهای همسایه و طرفهای فرامنطقهای این قراردادها بود. برای مثال تصویب سند مربوط به انتقال برق از قزاقستان در مارس 2019م. یکی از این موارد است{1}.
توکایف از همان زمان انتخاب شدن بهعنوان رئیس جمهور قزاقستان از این موارد با خبر بود و همواره بر تداوم سیاست خارجی این کشور بر اساس نظرات نورسلطان نظربایف تأکید داشت اما در این راستا وی تمام تلاش خود را برای ارائه یک مفهوم جدید از سیاست خارجی قزاقستان انجام داد. سیاست خارجی مد نظر وی چندوجهی، متعادل و بسترساز حفظ و توسعه روابط با کشورهای مختلف و ایفای نقش رهبری در منطقه است{2}.
دو تفاوت اساسی میان سند جدید با سند مربوط به سالهای 2020-2014م. وجود دارد. نخست اینکه مفهوم سیاست خارجی قزاقستان تا سال 2014 م. کاملاً داخلی بود و اولویتهای ملی در رأس امور قرار داشت و دوم اینکه سند جدید به نوعی با نظر عمومی به تصویب رسید و از طریق وبسایتهای ریاست جمهوری و وزارت خارجه به اطلاع مردم رسید و حتی در پیامهای سالانه رئیس جمهور هم بهطور واضح به آن اشاره شد.
مهمترین دغدغه سیاستمداران قزاق در دوران کنونی تجزیه و تحلیل وضعیت نظام بینالملل با تأکید بر شناسایی چالشها و تهدیدهای مختلف است. از نظر بسیاری از این افراد با توجه به فرایند جهانی شدن،کشورها با چالشهای مختلفی مانندکاهش نقش دولت در عرصههای سیاسی و اقتصادی، فرسایش اصول حقوق بینالملل، افزایش افراطگرایی و تروریسم، رقابتهای تسلیحاتی، جنگهای سایبری و نیابتی و مشکلات مربوط به تجارت و نرخ ارز روبرو هستند. در این فضای مبهم، قزاقستان از یک سو به دنبال ایفای نقش خود به عنوان " یک بازیگر فعال و مسئول در جامعه بینالمللی" و " عنصری کلیدی در کمک به تضمین ثبات و امنیت بینالمللی و منطقهای" است و از سوی دیگر بر حفظ روابط دوستانه، قابل پیشبینی و دارای سود متقابل با شرکای خارجی متمرکز شدهاست[3]. در نتیجه قزاقستان بهدنبال دور ماندن از تضادها در سطح منطقهای و بینالمللی است که در این راستا سیاست خارجی چند وجهی و عملگرایانه را در دستور کار قرار داده است.
از ابعاد اصلی این نوع سیاست خارجی تلاش برای ایجاد نظم جهانی پایدار، عادلانه و دموکراتیک و ایجاد پیوند ناگسستنی میان امنیت و توسعه در روابط بینالملل است که مهمترین راهکار دستیابی به این اهداف، چندجانبهگرایی با هدف ایجاد یک رویکرد جمعی و مؤثر و بر اساس توافقات و رایزنیهای چندجانبه در موضوعات جهانی و منطقهای است{4}. مهمترین ویژگی تغییر مفهومی سند راهبردی سیاست خارجی قزاقستان، تأکید بر توسعه نیروی انسانی در ابعاد مختلف است که این موضوع باعث ایجاد نوعی دیالکتیک میان دولتمردان و مردم میشود. این مکانیسم در اولین پیام توکایف به مردم قزاقستان پیشنهاد شد و زمینه گفتگوی مستمر میان حکومتکنندگان و حکومتشوندگان را ایجاد کرد. در نتیجه حکومت همواره پاسخگوی نیازهای شهروندان و حافظ منافع آنها در داخل و خارج از کشور خواهد بود. این مفهوم همچنین برقراری ارتباط مؤثر با عموم مردم قزاقستان در مورد موضوعات سیاست خارجی، شفاف سازی منظم در مورد کارها و اولویتهای مربوطه و استفاده از ابزارهای "دیپلماسی عمومی" را فراهم میکند. بعد اقتصادی سیاست خارجی قزاقستان شاهد گسترش همزمان بوده است.
تعداد اولویتهای اصلی آن، در مقایسه با مفهوم قبلی، از 9 به 14 افزایش یافته است. جذب سرمایهگذاری خارجی از طریق معرفی بخشهای اقتصادی که نیاز به سرمایه گذاری خارجی دارند که عبارتند از: مهندسی مکانیک، صنعت لوازم خانگی، کشاورزی، تولید برق، مراقبتهای بهداشتی، آموزش، حمل و نقل، گردشگری و ..... در مرحله نخست قرار دارد . علاوه بر این، مفهوم جدید برای توسعه ظرفیت ترانزیتی و حمل و نقل قزاقستان، از جمله معرفی رژیم "آسمان باز"، گسترش دامنه، حجم و مقاصد جغرافیایی صادرات، از بین بردن موانع مختلف صادراتی در بازارهای خارجی، طراحی شده است و همچنین بستر لازم را برای ارتقاء مؤسساتی مانند مرکز مالی بین المللی آستانه، مرکز بینالمللی همکاریهای مرزی خارگوس(مشترک با ازبکستان) و مرکز تجارت و همکاری اقتصادی "آسیای میانه" را ایجاد کردهاست{5}.
مهمترین موضوع در سند جدید فقدان مفهوم" قدرت نرم" در سیاست خارجی است. در عرصه خارجی این موضوع شامل اقدامات بشردوستانه و نگاه قزاقستان به انواع اقدامات در زیست بشری است. در عرصه داخلی قدرت نرم شامل ارزشهایی مانند: ثبات اجتماعی، هماهنگی قومی و دینی، تسهیل تجارت و آموزش مدرن است{6}. در نتیجه قزاقستان برای دستیابی به اهداف خود با کمترین هزینه، نیازمند طراحی قدرت نرم با هدف ترویج تصویری مثبت از کشور در عرصه بینالمللی است.
در نهایت می توان این طور اذعان داشت که مفهوم جدید سیاست خارجی قزاقستان نشان دهنده تغییر اساسی در اولویتهای سیاست خارجی این کشور است. در مفهوم قبلی، قزاقستان تلاش میکرد تا خود را بهعنوان کشوری "مسئول و متعهد" با هدف ادغام در بستر منطقهای معرفی کند اما در مفهوم جدید به دنبال تحکیم وضعیت خود بهعنوان" یک کشور پیشرو در منطقه" است و ادغام در مکانیسمهای منطقهای در بین اهداف راهبردی قزاقستان در رتبه دوم قرار گرفته است{7}.
در راستای دستیابی به این هدف، قزاقستان روابط با کشورهای منطقه را به اندازه روابط با بازیگرانی همچون چین، روسیه، اتحادیه اروپا و آمریکا با اهمیت دانسته و تمام تلاش خود را برای گسترش تعامل و گفتگوی چند جانبه در آسیای مرکزی به کار گرفته و از روابط میان کشورهای منطقه و شرکای خارجی حمایت میکند. برای مثال این کشور علاقمند به استفاده از قطب منطقهای سازمانهای بینالمللی وابسته به سازمان ملل است که در سال 2018م. در آلماتی افتتاح شد. این مرکز با هدف توسعه پایدار در آسیای مرکزی و افغانستان ایجاد شدهاست. مفهوم جدید سیاست خارجی قزاقستان، از یک سو، بازتاب تحولات در سپهر سیاسی این كشور، انتقال قدرت و راهبرد رهبری منطقهای است و از سوی دیگر، این مفهوم به استمرار سیاست خارجی چند جانبه و عملگرایانه نورسلطان نظربایف اشاره میکند{8}.
با توجه به تحولات بینالمللی مانند تنشهای میان آمریکا با روسیه و چین که ناشی از تفکرات جنگ سرد جدید است و تلاش بازیگران مختلف برای مدیریت و پایان دادن به پیامدهای ویروس کرونا؛ کشورها در فضای پسا کرونا یکی از این سه راه را انتخاب خواهند کرد. آنها یا به نفع یک ابرقدرت خاص دستورالعملهای مشخصی را اتخاذ کرده یا از نفوذ خارجی جلوگیری و تمام تلاش خود را برای حفظ استقلال خود انجام میدهند یا به طور مداوم انعطاف پذیری را در روابط با کشورهای مختلف در دستور کار خود قرار خواهند داد. قزاقستان با توجه به عوامل مختلف در گروه سوم قرار خواهد گرفت. در نتیجه مفهوم جدید سیاست خارجی از یک سو راهنمای عمل این کشور در سطح منطقهای و بینالمللی خواهد بود و از سوی دیگر چارچوبی را برای ارتباط سایر کشورها با قزاقستان معرفی خواهد کرد.
*پژوهشگر موسسه مطالعات ایران شرقی
منابع:
2. Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated June 19, 2019 No. 27 “On measures to implement the election program of the President “Welfare for all! Continuity. Justice. Progress” and proposals received during the nationwide “Birge”campaign // A Legal Information Database Әділет ”(http://adilet.zan.kz/rus/docs/U190000027U)
3. Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated March 6, 2020 No. 280 “On the Concept of the Republic of Kazakhstan’s Foreign Policy for 2020-2030” // A Legal Information Database “Әділет” (http://adilet.zan.kz/rus/docs/U2000000280)
4.Ibid.
5. Message from the Head of State Kassym-Zhomart Tokayev to the people of Kazakhstan (09.02.2019) // Official website of the President of the Republic of Kazakhstan (http://www.akorda.kz/ru/addresses/addresses_of_president/poslanie-glavy-gosudarstva-kasym-zhomarta- tokaeva-narodu-kazahstana)
6. Decree of the Government of the Republic of Kazakhstan dated December 10, 2019 No. 913 “On the draft Decree of the President “On the Concept of the Republic of Kazakhstan’s Foreign Policy”// A Legal Information Database “ Әділет ”(http://www.alternativakz.com/index.php? nid = 399)
7. Kurmanguzhin R. Can Kazakhstan have its own “soft power”? (June 12, 2019) // Website of the Alternativa Center for Current Research (http://www.alternativakz.com/index.php?nid=399)
8. Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated March 6, 2020 No. 280 “On the Concept of the Republic of Kazakhstan’s Foreign Policy for 2020-2030” // A Legal Information Database “ Әділет ” (http://adilet.zan.kz/rus/docs/U2000000280)