ایران شرقی/
ولی کوزه‌گر کالجی-پژوهشگر موسسه مطالعات آسیای مرکزی و افغانستان-ایران شرقی
برندسازی (Branding) را عمدتاً و البته تا حد زیادی به درستی، در ذیل فعالیت های مرتبط با اقتصاد و تجارت مبتنی بر منطق بازار مورد ملاحظه قرار می‌دهند. با این وجود، رشد و گسترش روزافزون فنون و مهارت های برندسازی و آشکارشدن اهمیت آن به عنوان مقوله ای مرتبط با ذات و ماهیت روابط انسانی، موجب شده است که دانشوران حوزه برندسازی، تلاشی را در جهت بسط دایره ی شمولِ نظامِ برند سازی آغاز کنند که ورود برندسازی به عرصه های سیاسی، هنری، ورزشی و مدیریتی، نشانه های این بسط و گسترش را آشکار ساخته است.[1] در این فرایند، تصویر برند (Brand Image) از نقشی محوری و کلیدی برخوردار است؛ چرا که در واقع، تداعی هایی (Associations) است که در ذهن مخاطب نقش می بندد. چنانچه صاحب نظران حوزه برند معتقد هستند سه عامل قدرت، مطلوبیت و منحصر به فرد بودن این تداعی ها، معیارهای سنجش موفقیت تصویر یک برند در ذهن مخاطبان است.[2] بنابراین، در سایه تحولات شکلی و ماهوی که در عرصه برندسازی صورت پذیرفته است، مقوله برندسازی از شکل سنتی و محدود آن یعنی حوزه اقتصادی و تجاری خارج شده است؛ به گونه ای که امروزه به عنوان بخش مهمی از دیپلماسی عمومی و قدرت نرم در عرصه سیاست خارجی کشورها مورد توجه جدی قرار گرفته است.
جمهوری قزاقستان نیز به موازات توجه سایر کشورها به مقوله برندسازی در عرصه سیاست خارجی و دیپلماسی عمومی، گام‌های مهمی در جهت «برندسازی» طی یک دهه گذشته برداشته است. «مشارکت فعال در حوزه خلع سلاح هسته ای»، «میانجیگری در مناقشه‌های منطقه ای و بین المللی»، «برگزاری نمایشگاه‌های بزرگ اقتصادی و تجاری» و «میزبانی مسابقات بین‌المللی ورزشی»، سه حوزه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است که دولت قزاقستان به طور جدی به آن ورود پیدا کرده است. میزبانی اجلاس سران سازمان امنیت و همکاری اروپا، عضویت غیر دائم در شورای امنیت سازمان ملل متحد، میزبانی مذاکرات هستهای ایران به عنوان «شرقی‌ترین میزبان مذاکرات هستهای» و مذاکرات سه جانبه ایران، روسیه و ترکیه در قبال بحران سوریه، میزبانی اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای، میزبانی نمایشگاه «اکسپو- 2017» و برگزاری بازی‌های آسیایی زمستانی ۲۰۱۱ و اعلام نامزدی برای میزبانی بازی های المپیک زمستانی 2022 از نمونه های شاخص و شایان توجهی است که گویای کوشش هدفمند دولت قزاقستان در حوزه برندسازی، تصویرسازی و استفاده موثر از ظرفیت دیپلماسی عمومی و قدرت نرم در عرصه سیاست خارجی است.[3]
از بین موارد یاد شده، بدون تردید «مشارکت فعال در حوزه خلع سلاح هستهای» یکی از مهم ترین حوزه های برندسازی در سیاست خارجی قزاقستان و یکی از مهم ترین مولفه های قدرت نرم و دیپلماسی عمومی این کشور در عرصه بین المللی محسوب می‌شود. زمینه های این امر نیز به فرایند موفقیت آمیز خلع سلاح هستهای در قزاقستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بر می گردد. هنگامی که شوروی در دسامبر 1991 از هم پاشیده شد، قزاقستان به عنوان کشوری مستقل با بیش از 1400 کلاهک هسته ای استراتژیک در قلمرو خود و نیز تسلیحات هستهای تاکتیکی که هنوز تعدادشان آشکار نشده بود، پدیدار شد. کلاهک‌های استراتژیک بر روی 104 موشک بالستیک قاره‌پیمای "اس. اس. 18"[4] ده کلاهکی و 370 موشک کروز پرتاب‌شونده از هوای تک- کلاهی پرتاب شونده توسط بمب افکن‌های خرس- اچ مستقر شده بودند. هرچند، روسیه (به عنوان جانشین اصلی شوروی) همچنان توانایی فرماندهی و نظارت از جمله شماره‌های رمز لازم برای مسلح‌کردن و پرتاب‌کردن این سیستمهای تسلیحاتی را برای خود حفظ کرده بود. وجود چنین ظرفیت و توانایی عظیم هستهای موجب شد کشور نوپای قزاقستان بعد از آمریکا، روسیه و اوکراین تبدیل به «چهارمین قدرت اتمی جهان» پس از فروپاشی شوروی شود.
در این بین، استقلال غیرمنتظره قزاقستان، ناتوانی مقامات و نخبگان سیاسی، نظامی و علمی قزاقستان برای حفظ، کنترل و مدیریت زرداخانه‌های اتمی، از بین رفتن مکانیسم‌های نظارت و کنترل هستهای شوروی و نهادهای امنیتی نظیر "کا. گ. ب" و مهمتر از همه خطر قاچاق و انتقال غیرقانونی ذخایر اتمی به ویژه اورانیوم غنی شده و کلاهک‌های اتمی موجب بروز نگرانیهای جدی در قزاقستان، فدراسیون روسیه و جهان غرب شد.
موضوع مهم دیگر، تخریب گسترده محیط زیست در این جمهوری بود که حجم و ابعاد آن در فضای بسته و امنیتی شوروی چندان روشن نبود و در فضای نسبتاً باز سیاسی ناشی از اجرای دو طرح گلاسنوست و پرسترویکا در نیمه دوم دهه 1980 که زمینه را برای اعتراض‌ها و جنبش‌های ضد هستهای و محیط زیستی در قزاقستان به ویژه جنبش ضد هسته ای «نوادا- سمی پلاتینسک» با حمایت گسترده داخلی و بین المللی فراهم کرد، تصویری روشن‌تر از حجم و ابعاد منفی و مخرب آزمایشهای اتمی و دیگر فعالیت های مرتبط با آن به دست آمد. وجود بیابان‌های وسیع قزل قوم و قره‌قوم قزاقستان امکان آزمایشهای هستهای و موشکی را در هشت سایت آزمایشی هستهای به وسعت 18 میلیون هکتار (معادل 7 درصد وسعت قزاقستان) امکان‌پذیر ساخت که دو «سایت موشکی ساری شاگان»[5] و «سایت آزمایشهای سِمی پالاتینسک»[6] از مشهورترین و بزرگترین آنها بود. به دلیل وجود همین شرایط، در فاصله سالهای 1949 تا 1989 بیش از 456 آزمایش هستهای (2500 برابر بیشتر از توانایی بمب اتمی هیروشیما) تنها در سایت سِمی پالاتینسک صورت گرفت که آثار منفی زیست محیطی و انسانی فراوانی را برای دو منطقه قزاقستان شرقی و پاولودار را به دنبال داشت.[7] برآیند این نگرانیها، خلع سلاح هستهای جمهوری‌های سابق شوروی (به استثنای فدراسیون روسیه) بود که موفق‌ترین مورد آن در رابطه با جمهوری قزاقستان اجرایی شد و به همین دلیل از آن به عنوان «نخستین تجربه موفق خلع سلاح هستهای در دوران پس از جنگ سرد» یاد می‌شود.
به فاصله کوتاهی پس از خلع سلاح کامل هستهای قزاقستان در می 1995، این کشور از آوریل 1997 کوشش نمود در زمینه استفاده از انرژی هستهای فعال شود و در همین رابطه نیز «قانون استفاده از انرژی هستهای»[8] در شورای عالی قزاقستان به تصویب رسید. هدف اصلی و نهایی قزاقستان، خودکفایی کامل این کشور در حوزه انرژی است تا با توجه به واردات گاز طبیعی از ترکمنستان و ازبکستان و برق از قرقیزستان و روسیه، بتواند در درازمدت به وابستگی به انرژی وارداتی پایان دهد. قزاقستان برنامه‌های صلح‌آمیز هستهای خود را در منقشلاق[9] و نیز در مجموعه اتمی آکتائو متمرکز ساخت. در همین راستا و به منظور اعتمادسازی بیشتر، دولت قزاقستان کنوانسیون بین‌المللی منع جنگ‌افزارهای شیمیایی[10] و معاهده منع جامع آزمایشهای اتمی[11] را در سال 2001 به تصویب رساند. توسعه استخراج از منابع اورانیوم و صادرات آن به کشورهایی نظیر هند، چین و ایران نیز از دیگر برنامه‌های مهمی بود که در راستای توسعه استفاده صلح‌آمیز از انرژی هستهای در دستور کار دولت قزاقستان قرار گرفت. در همین راستا، قزاقستان در تشکیل «منطقه عاری از سلاحهای اتمی در آسیای مرکزی»[12] در سال 2006 مشارکت فعالی را به نمایش گذاشت.
در ادامه این روند، قزاقستان و روسیه؛ مرکز بین‌المللی غنی سازی اورانیوم را در منطقه آنگارسکِ[13] روسیه در سال ۲۰۰۷ احداث کردند؛ مرکزی که در زمینه تهیه اورانیوم غنی شده با سطح غنی پایین فعالیت میکند. پروژه اتم[14] نیز به عنوان یک کمپین بین‌المللی در اوت 2012 از سوی مرکز نظربایف قزاقستان[15] ایجاد شد تا از فعالیت‌های مربوط به منع آزمایشهای هستهای در سراسر جهان حمایت کند. در همین سال، قزاقستان با همکاری سازمان ملی امنیت هستهای آمریکا[16] مرکز جدیدی را برای آموزش‌های امنیت هستهای به کارکنان تاسیسات هستهای خود راه‌اندازی کرد.[17] قزاقستان در سال 2009 احداث بانک بین‌المللی اورانیوم با غنای پایین در منطقه «اوست- کامنوگورسک»[18] را تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی را آغاز کرد که در 30 اوت 2017 در مراسمی با حضور «نورسلطان نظربایف» رئیس جمهور وقت قزاقستان و «یوکیا آمانو» مدیر کل وقت آژانس بین المللی انرژی اتمی در آستانه به صورت رسمی افتتاح شد.[19]
این تحولات، ظرفیت و اعتبار بین‌المللی برای قزاقستان ایجاد نمود تا در برندسازی از «خلع سلاح هستهای» و «استفاده صلح‌آمیز از انرژی هستهای» در عرصه سیاست خارجی گام بردارد که از جمله نتایج آن حضور فعالانه این کشور در آژانس بین المللی انرژی اتمی و اجلاس های خلع سلاح هسته ای، میزبانی قزاقستان از دو دور مذاکرات هستهای ایران و گروه 1+5 در فوریه و آوریل 2013 به عنوان «شرقی‌ترین میزبان مذاکرات هستهای» بود که علاوه بر استقبال مقامات ایران از «بیطرفی» قزاقستان،[20] برگزاری این دیدارها پس از وقفه‌ای هشت ماهه در روند مذاکرات و نیز مخالفت ایران با میزبانی استانبول[21] در آن مقطع بسیار حائز اهمیت بود. در همین راستا است که نورسلطان نظربایف با وجود کناره گیری رسمی از قدرت همچنان به موضوع خلع سلاح هسته ای و استفاده از ظرفیت های آن برای سیاست خارجی قزاقستان توجه جدی دارد که آخرین نمونه آن سخنرانی او در پنجمین اجلاس کلوپ آستانه در 21 آبان 1398 بود که اظهار داشت:
«جهان نیازمند یک پلتفورم مقتدر جهانی برای ترویج و ارتقای خلع سلاح هستهای و پیشبرد دستور کار منع اشاعه سلاحهای هستهای است. که به همین علت تشکیل ائتلاف جهانی رهبران جهان عاری از سلاح هستهای ضروری است. وی افزود که دانشمندان، سیاستمداران و دیپلمات‌های ارشد حهان می‌توانند برای ارتقای منع اشاعه سلاحهای هسته ای اشتراک مساعی کنند. من به شرکت‌کنندگان در این مجمع پیشنهاد می‌کنم که دورنمای تشکیل چنین ائتلاف جهانی را مورد بررسی قرار دهند. شورای امنیت سازمان ملل باید یک تضمین امنیتی واقعی به کره شمالی ارائه دهد تا این کشور از سلاح هستهای دست بردارد. ایجاد ترتیبات خاصی بین پیونگ یانگ و سئول می‌تواند اوضاع در شبه‌جزیره کره را آرام سازد. ما نگران تشدید تنش‌ها در اطراف کره شمالی هستیم و به نظر من تنها راه حل این مساله ارائه تضمین امنیت واقعی از سوی تمام اعضای شورای امنیت سازمان ملل به کره شمالی است». [22]
بنابراین رویکرد قزاقستان در پذیرش داوطلبانه خلع سلاح هستهای، نابودی زرادخانه‌های اتمی، توجه به محیط زیست و مخاطرات ناشی از آلودگی‌های هستهای و زباله‌های اتمی، عضویت و حضور فعال قزاقستان در کنوانسیون بین‌المللی منع جنگ‌افزارهای شیمیایی و معاهده منع جامع آزمایشهای اتمی، ورود قزاقستان به مناقشه های هسته ای ایران و کره شمالی و ارائه راهکار در زمینه خلع سلاح هسته ای، تضمین امنیت هسته ای و استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای در سطح کلان بین المللی به روشنی گویای رویکرد دولت قزاقستان در بهره گیری از این موضوعات در سیاست خارجی و دیپلماسی عمومی این کشور است.
این امر به موازات سایر اقدامات میانجی‌گرایانه این کشور از جمله ایجاد فرایند آستانه بین ایران، روسیه و ترکیه برای حل و فصل بحران سوریه، افزایش وجهه (پرستیژ) و اعتبار منطقه‌ای و بین‌المللی قزاقستان را به دنبال داشته است. در واقع، قزاقستان با بهره گیری از این ظرفیت ها در جستجوی نقش و جایگاهی مشابه کشور عمان در سطح کشورهای عربی منطقه خلیج فارس و یا سوئیس در اروپا است که با برند «میانجیگری» در عرصه بین‌المللی شناخته میشوند و همین امر از دیدگاه رهبران قزاقستان می تواند جایگاه برتر و مسلط این کشور در منطقه آسیای مرکزی و نقش قزاقستان به عنوان پل ارتباطی «آسیا- اروپا» که همواره بر آن تاکید می کنند را بیش از پیش تقویت کند.
انتهای مطلب/
پی نوشت‌ها:
[1] . منصور انصاری و میرقاسم سیدین زاده، «برندسازی ایده ها: صلح پایدار به مثابه یکی از اصول گفتمانی انقلاب اسلامی»، پژوهشنامه متین، سال هجدهم، شماره هفتاد و یک، تابستان 1395، ص 19.
[2] . Kevin Lane Keller, Strategic Brand Mangement: Building,Measuring, and Managing Brand Equity, Fourth Edition, Pearson, England, 2013. P. 79.
[3] . ولی کوزه‌گر کالجی، «جایگاه برندسازی در سیاست خارجی قزاقستان»، موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)، 27 خرداد 1396.
[4] . SS-18 ICBMs
[5] . Shagan missile testing site
[6] . Semipalatinsk Test Site
[7] . بر اثر 14 سال آزمایشهای اتمسفری بین سالهای 1949 تا 1963، 25 انفجار هستهای در سطح زمین، 8 آزمایش در ارتفاع بالا و 91 آزمایش هوایی، منطقه سمی پالاتینسک و بسیاری دیگر از مناطق مسکونی قزاقستان بر اثر مواد رادیواکتیو مرگ‌آور آلوده شدند. علاوه بر این، حدود یک هزار مکان ذخیره و دفن زباله‌های اتمی با برخورداری از 220 میلیون تن مواد در قزاقستان در دوران شوروی ایجاد شد. نگرانیهای فزاینده‌ای نیز در مورد ایمنی این مکانها، آلودگی خاک ناشی از صدها آزمایش اتمی و تاثیر آنها بر سلامت مردم وجود داشت. آزمایشهای اتمی طی 40 سال سبب آلودگی شدید محیط پیرامونی مرکز سمی پالاتینسک به وسعت 18 هزار کیلومتر مربع شد که بیماریهای سرطان و ناراحتیهای عصبی- روانی را در بین ساکنان مناطق مجاور در سمی پالاتینسک و کپوستین یار در قزاقستان غربی (محل انجام 10 آزمایش اتمی) به دنبال داشت.
[8] . Law of the Republic of Kazakhstan "On Atomic Energy Use"
[9] . Mangyshlak
[10] . Chemical Weapons Convention (CWC)
[11] . Comprehensive Nuclear-Test-Ban Treaty
[12] . Central Asian Nuclear Weapon Free Zone
[13] . Angarsk
[14] . ATOM Project
[15] . Nazarbayev Center of Kazakhstan
[16] . National Science and Technology Council (NSTC)
[17] . این مرکز قرار است کارکنان تاسیسات هستهای بومی، ملی و بین‌المللی را در اصول مربوط به امنیت هستهای مثل سیستمهای حفاظت فیزیکی، امنیت مواد هستهای و سیستمهای کنترل و انتقال ایمن مورد آموزش قرار دهد.
[18] . Ust-Kamenogorsk
[19] . ایده این بانک این است که اگر یک کشور عضو آژانس بین المللی انرژی هستهای امکان خرید اورانیوم غنی شده را جهت برآورده کردن نیازهای انرژی هستهای خود نداشته باشد، می‌تواند به آژانس بین المللی انرژی اتمی برای تأمین این مواد مراجعه کند.
[20] . به عنوان مثال، علاءالدین بروجردی، رئیس وقت کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در توضیح دلیل انتخاب کشور قزاقستان به عنوان محل مذاکرات آینده ایران و گروه 1+5 اظهار داشت: «قزاقستان کشوری بیطرف در مورد مساله هستهای ایران است که مواضع این کشور برای ما مهم به شمار می‌آید. قزاقستان کشوری اسلامی است که مواضع‌اش در مورد مساله هستهای ایران بی‌طرفانه است، این موضوع برای ما مهم است که کشور میزبان طرفدار و دنباله‌رو سیاست‌های ظالمانه کشورهای غربی به خصوص آمریکا در عرصه هستهای نباشد».
[21] . افزایش اختلافهای ایران و ترکیه در قبال بحران سوریه از جمله دلایل مهم عدم پذیرش میزبانی استانبول از سوی ایران در آن مقطع بود.
[22] . « پیشنهاد نظربایف برای تشکیل ائتلاف جهان عاری از سلاح هستهای»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا)، 21 آبان 1398.
دریافت صفحه با کد QR