ایران شرقی/

سید میثم موسوی؛ دانشجوی دکتری مطالعات منطقه‌ای و کارشناس مسائل آسیای مرکزی

پس از آنکه اتحاد جماهیر شوروی سابق، به ویژه ازبکستان، استقلال نابهنگام خود را در اواخر سال 1991 با فروپاشی این امپراطوری به دست آورد، این فرصتی شد تا دول آسیای مرکزی خود را به تدریج از بند چندین ساله حاکم‌های روس رها کنند و به این ترتیب دست خود را به سمت کشورهای اروپایی که نماد دموکراسی و سرمایه‌داری بودند در جهت جبران ضعف اقتصادی دراز کنند.
پس از فروپاشی، هر کدام از جمهوری‌های آسیای مرکزی آهنگ جداگانه‌ای را برای خود نواختند، هر کدام از آنها سعی داشتند تا نظر تمدن غرب را به خود جلب نمایند تا بتوانند حداکثر استفاده تجاری – مالی را از روابط خود با کشورهای غربی، داشته باشند اما در این میان روسیه به سیگنال‌هایی که این جمهوری‌ها برای دول و سازمان‌های غربی می‌فرستاند، واکنش‌های شدیدی نشان داد به طوریکه این کشورها حتی با تهدیدات و تنبیهات گوناگونی مواجه شده‌اند.
در این میان مقامات ازبکستانی اخیرا بحث عضویت خود در سازمان تجارت جهانی، را پس از 15 سال_ که آخرین تلاش‌های این کشور به سال 2005 بر می‌گردد_ مجددا مطرح کرده که با واکنش مقامات روسی و آمریکایی روبرو شده‌اند.
این در حالی است که روسیه خواهان پیوستن ازبکستان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایالات متحده خواهان عضویت ازبک‌ها در سازمان تجارت جهانی هستند، لذا این نوشته در صدد است تا مروری کوتاه به این مسئله داشته باشد، اینکه بالاخره ازبک‌ها به کدام جناح خواهند رفت "روسی و یا آمریکایی"! 
ازبکستان با واقع شدن در قلب آسياي مركزي و همسايگي با افغانستان و نزديكي به روسيه از اهميت و جايگاه بالايي در منطقه برخوردار بوده و  وجود جمعيت زياد و منابع سرشار انرژي (گاز و نفت) و معادن طلا، اهميت اقتصادي اين كشور را برای کشورهای بالا دست مانند روسیه و ایالات متحده دو چندان كرده است.
با استقلال ازبکستان در 31 آگوست سال 1991، این جمهوری تازه تاسیس به مانند تمامی جمهوری‌های سابق شوروی در دسامبر همان سال به عضویت جامعه کشورهای مستقل مشترک‌المنافع درآمد و در سال 1992 که پیمان امنیت دسته جمعی تشکیل شد، ازبکستان به آن پیوست که نخستین رویکردهای مهم سیاست خارجی این کشور در تعامل و همراهی با فدراسیون روسیه شکل گرفت. اما در نیمه ابتدایی دهه ١٩٩٠ میلادی و در اوج وابستگی جمهوری‌های تازه استقلال یافته به روسیه، ازبکستان با تشکیل «اتحادیه آسیای مرکزی» در سال 1994 در بعد اقتصادی و عضویت در برنامه مشارکت برای صلح ناتو در همین سال، در بُعد نظامی کوشش کرد با نفوذ روسیه در منطقه آسیای مرکزی مقابله کند، اما با توجه به شرایط سخت دوران گذار، رویکرد کلی سیاست خارجی ازبکستان (شاید بالاجبار) همچنان بر مدار سیاست‌های روسیه می‌چرخید.
اما از نیمه دوم دهه 1990، سیاست خارجی ازبکستان چرخش اساسی داشت. این در حالی بود که سه جمهوری دیگر به غیر از ترکمنستان همراه با چین و روسیه، گروه شانگهای پنج را در سال 1996 بنیانگذاری کردند اما خبری از حضور این کشور نبود.
با وقوع حادثه 11 سپتامبر 2001، ازبکستان سعی کرد تا خود را به آمریکا نزدیک و از روسیه دور نماید. این کشور با واگذاری پایگاه نظامی خان آباد به نیروهای آمریکایی، آشکارا رویکردی غرب‌گرایانه و ضد روسی را در منطقه آسیای مرکزی،  تا سال 2005 به جدیت تمام اتخاذ نمود اما با وقوع حادثه اندیجان و سرکوب معترضین، کشورهای غربی، این کشور را با تحریم سیاسی و اقتصادی مواجه ساختند و این خود سبب شد تا دوباره ازبکستان به آغوش برادر بزرگتر خود یعنی روسیه برگردد.
بايد بگوييم كه کریم‌اف شخصا سياست خارجي ازبكستان را تنظيم می کرد و به پيش مي‌برد و در طول دوران ریاست جمهوری خود عمدتا از شیوه‌های نظام سوسیالیستی شوروی استفاده كرد. وی که یکی از کمونیست‌های متنفذ دوران اتحاد جماهیر شوروی بود، با وجودی که روابط حسنه‌ای با روسيه در سال‌های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی داشت، اما همزمان تلاش مي‌كرد با نزدیکی به غرب و به طور خاص آمریکا، ضمن ايجاد موازنه بين آمريكا و روسيه، در مبارزه با گروه‌های افراط‌گرای اسلامی از پشتیبانی و حمایت غرب برخوردار باشد.
اکنون پس از گذشت دو دهه با حاکمیت اسلام کریم‌اف، ازبکستان اعتماد به نفس تازه را با آمدن شوکت میرضیایف کسب نمود و به دنبال نقش مهم‌تر و بزرگتری در آسیای مرکزی است تا بتواند دو رقیب دیرینه یعنی ایالات متحده و روسیه را وادار نماید تا از شیوه‌های رقابتی پیشین خود که در جنگ سرد استفاده می‌کردند، به نفع خود استفاده کند.
مسکو امیدوار است که بتواند ازبکستان را به بلوک منطقه‌ای خود یعنی اتحادیه اقتصادی اوراسیا که شامل ارمنستان، بلاورس، قزاقستان و قرقیزستان می‌باشد، جذب کند. با تحقق پیدا کردن این موضوع، روسیه سروری خود را در آسیای مرکزی بیشتر حفظ خواهد کرد.
واشنگتن هم به نوبه خود قصد دارد تا ضمن پیگیری اقدامات ضد تروریستی و همکاری‌های اقتصادی و ترویج ارزش‌های غربی، ازبکستان را از این بلوک دور نگه دارد.
در حال حاضر، تاشکند در حال مذاکره با روسیه برای عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌باشد اما این کشور در این مورد تصمیمی نگرفته و این مسئله از سوی تاشکند مورد انکار قرار می‌گیرد. مشاور سیاست خارجی رئیس جمهور ازبکستان، " صدیق صفایف " در این باره اظهار داشت که ازبکستان باید عضویت در این اتحادیه را در نظر بگیرد، وی در ادامه تاکید می‌کند که تاشکند به روش ایدئولوژیک به بلوک‌های تحریم در بخش اقتصادی نزدیک نخواهد شد.
صفایف معتقد است:" ما می‌خواهم در سیاست خارجی خود از نظر اقتصادی عملگرا باشیم!"، " هدف ما بهبود و تقویت روابط با شرکای اقتصادی است. کشورهایی همچون روسیه، چین، قزاقستان، کره جنوبی، اتحادیه اروپا و به طور فزاینده‌ای ترکیه، بازیگران اصلی اقتصادی هستند که بر کشور ما تاثیر می‌گذارند. " ؛ " تنوع در روابط اقتصادی برای ازبکستان از آن جهت اهمیت دارد که ما فاقد دسترسی به بنادر و آب‌های آزاد هستیم. "
صفایف در ادامه راجع به همکاری با غرب معتقد است که تاشکند نیاز به انتخاب گروه یا جناح خاصی ندارد. ازبکستان به دنبال جنگ و یا درگیری با ایالات متحده و یا اتحادیه اروپا نیست. از این گذشته، اعضای فعال اتحادیه اقتصادی اوراسیا تماما روابط اقتصادی و تجاری خوبی با آمریکا و اتحادیه اروپا دارند.
واشنگتن به طور مداوم تاکید می‌کند که هدف از ورود به آسیای مرکزی برای رقابت با روسیه و  چین نیست، بلکه دسترسی به بازار منطقه و ارائه بهترین خدمات به مردم منطقه می‌باشد.
روس‌ها به این مهم آگاه هستند که ازبکستان علاقه مند به جلب نظر سرمایه‌گذاران غربی به منطقه می‌باشد اما این مسئله نشان دهنده هشدارهایی برای آنها است که نفوذ کشورهای غربی در این کشور، برای بلند مدت باعث خواهد شد تا دول غربی بیشتر در این منطقه نفوذ نمایند.
این در حالی است که «ترنت کلی» سناتور جمهوری‌خواه راجع به روابط آمریکا و ازبکستان بر این عقیده است: "من فکر نمی‌کنم که ازبکستان عروسک و دست نشانده هر کسی باشد، من از نفوذ روسیه نگران نیستم، آنها باید از ما در هراس باشند. ما در تلاش نیستیم که ازبکستان را تصرف کنیم بلکه خواهان آن هستیم تا مردم ازبکستان کنترل این کشور را بدست گیرند. "
وزیر تجارت ایالات متحده ویلبور راس، از مقامات ازبکی که در واشنگتن برای شرکت در یک نشست تجاری حضور داشتند؛ خواست تا گزینه‌های خود را پیش از تصمیم‌گیری نهایی در مورد اتحادیه اقتصادی اوراسیا مورد ارزیابی قرار دهند.
ویلبور راس وزیر تجارت ایالات متحده می‌گوید: "عضویت ازبکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند پروسه ورود به سازمان تجارت جهانی را برای رهبران ازبک پیچیده و طولانی‌تر نماید. ایالات متحده متعهد شده است که از طریق تجارت و سرمایه‌گذاری شریک استراتژیک رشد و انکشاف، ازبکستان باشد". این موضوع با واکنش مقامات ازبک مواجه شد سپس نخست وزیر روسیه دیمیتری مدودف خطاب به مقامات آمریکایی اظهار داشت که ایالات متحده، رقابت ناعادلانه‌ای را در آسیای مرکزی پیش گرفته است. وی ادامه می‌دهد: گرچه فعالیت‌های روسیه در منطقه برای آمریکا تحریک کننده و آزار دهنده است اما مسکو به گسترش جغرافیایی اتحادیه خود ادامه خواهد داد.
بنا به عقیده آمریکایی‌ها، با پیوستن ازبکستان به این سازمان، منطقه کاملا در اختیار روس‌ها قرار داده خواهد شد. دولی مانند قزاقستان و قرقیزستان هم اکنون عضو این اتحادیه هستند و با پیوستن ازبکستان عملا 80 درصد از جمعیت آسیای مرکزی تحت پوشش سازمان ابتکاری روسیه قرار خواهد گرفت و این موضوع برای آمریکایی‌ها، نگران کننده است.
علیرغم هشدارهای واشنگتن، اظهارات وزیر تجارت آمریکا نشان دهنده میزان بالایی از اعتراض ایالات متحده نسبت به این موضوع می‌باشد، موضوعی که تاکنون سابقه نداشته است و از واشنگتن تاکنون بعید بوده که از بیانات اعتراض آمیز در پیشبرد سیاست‌های خود در منطقه استفاده کرده باشد.
ژنرال ووتل اظهار داشت که روسیه با استفاده از نفوذ سیاسی و اقتصادی که در منطقه دارد بر ازبکستان فشار وارد می‌آورد و بالعکس به قزاقستان تجهیزات روسی کمک می‌نماید.
ژنرال ووتل در همین اظهارات خود خاطر نشان می‌کند که "روسیه از سال 2014 تاکنون، ادغام کشورهای پیرامون خود را در اتحادیه اقتصادی اوراسیا افزایش داده و در واقع این موضوع می‌تواند تلاش مسکو برای افزایش نفوذ در منطقه برای مناطق پیرامونی و حائلِ خود باشد. "
این در حالی است که وزارت امور خارجه روسیه نسبت به اظهارات مطرح شده ی ژنرال آمریکایی واکنش نشان داده و آن را رد کرده است و ایالات متحده را به تحریک احساسات ضد روسی و تلاش برای جداسازی و قطع همکاری‌های کشورهای آسیای مرکزی با روسیه متهم می‌کند و این کشور را عاملی برای رو در رو قرار دادن کشورهای آسیای میانه در برابر هم می‌داند.
با وجود این وضعیت، کشورهای آسیای مرکزی به خرید تجهیزات نظامی از روسیه ادامه می‌دهند و می‌توان این نمونه را در ازبکستان مشاهده کرد. تلاش روس‌ها برای گسترش و وسعت عضویت کشورها در اتحادیه اقتصادی اوراسیا کاهش نیافته است.
جای یادآوری است که اخیرا گزارش شده است که محموله بزرگی از وسایل نقلیه زره پوش تحت عنوان " تایفون – Typhoon" از روسیه به ازبکستان تحویل داده خواهد شد. همچنین در تاجیکستان، در پایگاه نظامی روسیه در این کشور برای اولین بار سیستم دفاع هوایی اس-300 برای محافظت از منافع روسیه در منطقه پایه‌گذاری شده‌اند.
تاشکند به واقع در موقعیت سختی قرار دارد. ازبکستان به گونه جدی، تلاش‌های خود را برای عضویت در سازمان تجارت جهانی پس از گذشت 15 سال از سر گرفته است. آخرین تلاش‌های ازبک‌ها برای عضویت در سازمان تجارت جهانی به سال 2005 بر می‌گردد. مقامات ازبک در جولای سال 2019، درخواست خود را برای آغازِ مجددِ مذاکراتِ مربوط به الحاق به این سازمان، به مقامات مربوطه ارسال نموده‌اند.
برای ازبکستان، از دست دادن واشنگتن به عنوان شریک مهم در جهت ورود به سازمان تجارت جهانی، مسئله کوچک و کم اهمیتی نیست. کمترین خواسته تاشکند این است که بین دو قدرت رقیب در حالت معلق و میانی باقی بماند و تمایل دارد تا از هر دو طرف بهره لازم را ببرد. این موضوع برای روسیه و ایالات متحده بسیار مهم خواهد بود که ازبکستان چگونه سیاست‌های خود را اعمال خواهد کرد و به کدام سو قدم خواهد گذاشت. در ساده‌ترین شکل ممکن ایالات متحده و روسیه نظر تاشکند را برای پیوستن به سازمان‌های رقیب مهم می‌دانند: " اتحادیه اقتصادی اوراسیا و روسیه؟ یا سازمان تجارت جهانی و غرب؟"
انتهای مطلب/