اگر زمانی تنها «پان ترکیسم» به عنوان ابزار نفوذ فرهنگی و اجتماعی ترکیه در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به شمار می­‌رفت، آموزه­‌های فتح الله گولن با تفسیر خاص از اسلام و سازگار با سکولاریسم حاکم بر کشورهای منطقه نیز به پان ترکیسم اضافه گردید و ظرفیت جدیدی را در اختیار سیاست خارجی ترکیه در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز قرار داد. به نظر می‌رسد فعالیت شبکه مالی و آموزشی فتح الله گولن با تمام سابقه و اعتبار چندین ساله خود در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به میزان زیادی متاثر از روابط سیاسی کشورهای این منطقه با دولت ترکیه است که در این نوشتار به برخی از ابعاد مهم آن پرداخته شده است.

ایران شرقی/

ولی کوزه‌­گر کالجی-پژوهشگر موسسه مطالعات آسیای مرکزی و افغانستان-ایران شرقی
 
چکیده:
اگر زمانی تنها «پان ترکیسم» به عنوان ابزار نفوذ فرهنگی و اجتماعی ترکیه در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به شمار می­رفت، آموزه­‌های «فتح‌الله گولن» با تفسیر خاص از اسلام و سازگار با سکولاریسم حاکم بر کشورهای منطقه نیز به پان ترکیسم اضافه شد و ظرفیت جدیدی را در اختیار سیاست خارجی ترکیه در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز قرار داد. اما پس از کودتای نافرجام در ترکیه در اوایل تابستان 2016 که شبکه گولن به عنوان متهم اصلی کودتا از سوی دولت ترکیه معرفی شد، رویکرد حمایتی آنکارا از فعالیت شبکه مالی و آموزشی گولن در آسیای مرکزی و قفقاز نیز تغییر کرد. بیشترین فعالیت شبکه گولن در منطقه قفقاز در جمهوری آذربایجان و در منطقه آسیای مرکزی در قرقیزستان بود. در حالی که اکثر کشورهای این دو منطقه در همراهی با دولت ترکیه اقدام به تعطیلی موسسات آموزشی گولن و اخراج معلمان آن کردند، دولت قرقیزستان سرسختانه در مقابل ترکیه مقاومت نشان داد که به تیرگی نسبی روابط بیشکک و آنکارا نیز منجر شد. نکته بسیار مهم در مورد تاجیکستان، هم زمانی تقریبی کودتای نافرجام ترکیه در اوایل تابستان 2016 با تیرگی روابط دولت تاجیکستان با حزب نهضت اسلامی در سپتامبر 2015 بود. حضور محی الدین کبیری و بسیاری از اعضای نهضت در ترکیه عملاً شرایطی را فراهم کرد که به موازات تعطیلی شبکه فتح الله گولن در تاجیکستان، بسیاری از اعضاء حزب نهضت اسلامی تاجیکستان نیز در ترکیه بازداشت و برخی از آن ها به تاجیکستان تحویل داده شدند. در چنین شرایطی بود که محی الدین کبیری تصمیم به خروج از ترکیه و پناهندگی در آلمان گرفت. مجموع این مباحث به روشنی گویای این واقعیت است که فعالیت شبکه مالی و آموزشی فتح الله گولن با تمام سابقه و اعتبار چندین ساله خود در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز تا چه میزان متاثر از روابط سیاسی کشورهای این منطقه با دولت ترکیه است که در این نوشتار به برخی از ابعاد مهم آن پرداخته شده است.
پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه در سال ٢٠٠٣ میلادی، شبکه آموزشی فتح‌­الله گولن در داخل ترکیه و نیز در کشورهای مختلف جهان از جمله کشورهای ترک زبان آسیای مرکزی و قفقاز از گسترش شایان توجهی برخوردار شد. فتح‌­الله گولن که پدر معنوی حزب عدالت و توسعه و رهبر فکری چهره‌های شاخص این حزب به ویژه رجب طیب اردوغان و عبدالله گل به شمار می‌رفت، در عرصه سیاست خارجی ترکیه به یک اهرم نفوذ و ابزار پیشبرد اهداف سیاست خارجی ترکیه تبدیل شد. نفوذ شبکه فتح الله گولن در سطح پنج کشور مسلمان و ترک و آذری زبان منطقه آسیای مرکزی و قفقاز، یعنی جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان و نیز تاجیکستان بسیار شایان توجه بود و عملاً به یکی از ابزارهای «قدرت نرم» و «دیپلماسی عمومی» ترکیه تبدیل گردید. در واقع اگر زمانی تنها «پان ترکیسم» به عنوان ابزار نفوذ فرهنگی و اجتماعی ترکیه در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به شمار می­رفت، آموزه­‌های فتح الله گولن با تفسیر خاص از اسلام و سازگار با سکولاریسم حاکم بر کشورهای منطقه نیز به پان‌ترکیسم اضافه گردید و ظرفیت جدیدی را در اختیار سیاست خارجی ترکیه در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز قرار داد.
 گولن در سال 1998 سازمان «دیالوگ اوراسیا» را در ترکیه ایجاد کرد که مهم‌ترین هدف آن گسترش نفوذ فرهنگی ترکیه در مناطق مختلف دنیا است که در این میان کشورهای قفقاز، روسیه و آسیای‌مرکزی مورد توجه خاص این سازمان قرار گرفت. در نتیجه اتخاذ این سیاست، مراکز متعدد آموزشی و فرهنگی وابسته به فتح الله گولن در جمهوری آذربایجان تاسیس شد و در قرقیزستان نزدیک به 20 دبیرستان و یک دانشگاه، در قزاقستان هم بیش از 15 دبیرستان و نیز دانشگاه سلیمان دمیرل در این کشور در راستای اهداف و آموزه‌های جنبش گولن شکل گرفت. هر چند گسترش شبکه گولن در ازبکستان به دلیل مشکلات ترکیه و اسلام کریم اف بعد از حوادث اندیجان در سال ٢٠٠٥ و نیز ترکمنستان به واسطه سیاست های محافظه کارانه دولت این کشور از گستردگی و حجم کمتری برخوردار بود.  
   سیاست رسمی دولت ترکیه در حمایت از گسترش و توسعه شبکه آموزشی و مذهبی گولن در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز با بروز اختلافات میان مقامات حزب عدالت و توسعه به ویژه شخص اردوغان با فتح الله گولن به تدریج تغییر کرد و بعد از کودتای نافرجام در ترکیه در اوایل تابستان ٢٠١٦ میلادی، به صورت بارز و مشخصی دچار تحول شد. در این راستا، دولت ترکیه به صورت رسمی خواستار تعطیلی و توقف کلیه فعالیت های آموزشی و مالی وابسته به شبکه گولن از سوی کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز شده است و نحوه تقابل دولت های این منطقه با شبکه گولن به یک عنصر تاثیرگذار در روابط کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز با ترکیه تبدیل شده است.
   در منطقه قفقاز، بیشترین فشار دولت ترکیه در رابطه با جنبش گولن بر جمهوری آذربایجان صورت گرفته است که به واسطه پیوندهای نزدیک سیاسی، قومی و زبانی، مراکز آموزشی، مذهبی و مالی این کشور به صورت گسترده ای تحت تاثیر نفوذ شبکه گولن قرار گرفته بود. به همین دلیل، دولت ترکیه بعد از کودتای نافرجام تابستان ٢٠١٦ میلادی، فشار سنگینی را به دولت آذربایجان برای تعطیلی مراکز آموزشی وابسته به شبکه گولن وارد ساخت و ييلديريم، نخست وزير ترکيه نیز فهرست طرفداران فتح الله گولن در مجلس و دولت جمهوري آذربايجان را به باکو ارسال نمود و خواهان اخراج آن ها از این کشور شد. در راستای این فشارها بود که در دادستانی کل جمهوری آذربایجان، پرونده کیفری ویژه ای برای تعقیب و بازداشت اعضای شبکه گولن افتتاح شد و دانشگاه قفقاز نیز با حکم مرکز بین‌المللی آموزشی جمهوری آذربایجان منحل شد که این گونه اقدامات با هدف جلب اعتماد رهبران ترکیه بویژه شخص اردوغان همچنان با جدیت از سوی مقامات جمهوری آذربایجان دنبال می شود.
   در منطقه آسیای مرکزی نیز بیشترین فشارها از سوی دولت ترکیه متوجه جمهوری قرقیزستان بوده است که گسترده ترین شبکه آموزشی وابسته به فتح الله گولن را در اختیار دارد و هم این که تاکنون بر خلاف سایر کشورهای منطقه آسیای مرکزی در مقابل فشارها و درخواست های آنکارا برای تعطیلی این مراکز مقاومت و مخالفت کرده است. تنها 10 روز پس از یک تلاش ناموفق برای سرنگونی اردوغان، مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه در تاریخ 25 جولای 2016 از رهبری قرقیزستان خواست «تکلیفش را با باند گولن روشن کند. در غیر این صورت، نگرش ما نسبت به بیشکک تغییر خواهد کرد و به وضوح اشاره کرد که کودتایی همانند ترکیه این جمهوری را تهدید خواهد کرد.» در مقابل، الماس‌بیک آتامبایف، رئیس جمهور سابق قرقیزستان اظهار داشت: «این سخنان یاوه هستند. اگر شما اینقدر باهوش هستید، چرا به هنگام کودتا در کشورتان خواب بودید؟ البته، ما با دقت به تمام مشاوره‌ها گوش فرا می‌دهیم و به همه اطلاعات ایمان داریم. نباید ما را بترسانید یا به ما آموزش بدهید». به همین دلیل، آگیگ آلسکر، محقق پدیده گولن معتقد است «قرقیزستان در میان تمام کشورهایی که این شبکه در آنها ریشه دوانده در بدترین موقعیت قرار دارد. این کشور وابسته به موقعیت گولن است. اقتصادش از هم فروپاشیده، فقر دولت را متزلزل کرده و هیچ کس به جز اعضای این فرقه، در این کشور سرمایه‌گذاری نمی‌ کند». در قرقیزستان، مدارس «سبات» شبکه مدارس و کالج‌ های متوسطه خصوصی بوده و مترادف کیفیت هستند. در قرقیزستان با شش میلیون جمعیت، 25 مدرسه متوسطه خصوصی وجود دارد که 12 هزار نفر در آن تحصیل می‌کنند. به گفته گیل آلسکر، این مدارس منشا اصلی پرورش ایده‌های فتح الله گولن است[1]. در تحولی مهم، دادگاه عالی «استانبول» 17 مؤسسه آموزشی از جمله دانشگاه بین‌المللی «آتاترک–آلاتا» را که در «بیشکک» قرار گرفته، با صدور حکمی به فهرست سازمان‌های تروریستی ترکیه وارد کرد. به همین دلیل موضوع تعطیلی شبکه آموزشی گسترده وابسته به فتح الله گولن در قرقیزستان از جمله محورهای اصلی مذاکره مقامات ترکیه با رهبران قرقیزی در سالهای اخیر بوده است.
    بر خلاف قرقیزستان، سایر کشورهای آسیای مرکزی همکاری و تعامل نزدیکی با دولت ترکیه در زمینه برخورد با شبکه آموزشی و مذهبی فتح الله گولن داشته­‌اند. امام علی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان اقدام به تعطیلی مدارس ترکی – تاجیکی (گولن) و جایگزینی آن ها با موسسات آموزشی ملی تاجیکستان نمود. دولت قزاقستان نیز همکاری نزدیکی را با دولت ترکیه در این زمینه نشان داده است و نور سلطان نظربایف در دیدار با رجب طیب اردوغان اعلام نمود که « ما از ترکیه خواهیم خواست معلمان جدیدی به جای معلمان کنونی مقیم قزاقستان به این کشور اعزام کند.» بیشترین حساسیت ترکیه متوجه دانشگاه بین­‌المللی قزاقی – ترکی موسوم به «خواجه احمد یسوی» در مناطق جنوبی قزاقستان است.
    در جمهوری تاجیکستان، فعالیت شبکه مالی و آموزشی گولن از ابتدای دهه 1990 میلادی آغاز شد. به طور مشخص، فعالیت مدارس ترکی با بستن یک قرارداد میان شرکت «شلاله» و حکومت تاجیکستان از سال 1993 شروع شد. بعداً در سال 2003 مهلت قرارداد مذکور تا 10 سال دیگر، یعنی تا سال 2013، تمدید شد. شرکت شلاله در شهرهای دوشنبه، قُرغان‌تپه، تورسون‌زاده، کولاب و خجند تاجیکستان 6 مدرسه داشته و همچنین سرپرستی مدرسۀ بین‌المللی دوشنبه را بر عهده داشت. در ابتدا فعالیت این مدارس خیریه‌ای بود، ولی بعد نرخ تحصیل در این مدارس تا 1000 دلار برای یک سال افزایش یافت. در تابستان سال 2015 حکومت تاجیکستان با امضای یک قرارداد، مدارس مشترک تاجیکی و ترکی، مربوط به حرکت فتح‌الله گولن را که از مؤسسه‌ های تعلیمی بانفوذ به ‌حساب می‌رفتند، رسماً به «مدرسۀ خوانندگان با لیاقت» تبدیل کرد.[2] اما پس از کودتای نافرجام در ترکیه در اوایل تابستان 2016 رویکرد تاجیکستان در قبال موسسات مالی و آموزشی وابسته به گولن تغییر کرد. در همان مقطع، سعید محی‌الدین دوست‌ محمدیان، رهبر مرکز «اِندِم» مؤسس هفته‌نامه «نگاه» و خبرگزاری تاج‏ نیوز، که درباره فعالیت‌های مشکوک حرکت گولن در تاجیکستان یک سلسله مقاله‌های انتقادی می نوشت، در مصاحبه با رادیو آزادی اظهار داشت که: «حرکت گولن در شئون مختلف حیات تاجیکستان و همچنین به امنیت ملی این کشور تهدیدهای جدی وارد می‌کند». متعاقب این تحولات تعطیلی شبکه های وابسته به گولن و اخراج معلمان آنها در دستور کار قرار گرفت.
 نکته بسیار مهم همزمانی این تحولات با تیرگی روابط دولت تاجیکستان با حزب نهضت اسلامی از سپتامبر 2015 بود. حضور محی الدین کبیری و بسیاری از اعضای نهضت در ترکیه عملاً شرایطی را فراهم کرد که به موازات تعطیلی شبکه فتح الله گولن در تاجیکستان، بسیاری از اعضاء حزب نهضت اسلامی تاجیکستان نیز در ترکیه بازداشت و برخی از آن ها به تاجیکستان تحویل داده شدند. در چنین شرایطی بود که محی الدین کبیری تصمیم به خروج از ترکیه و پناهندگی در آلمان گرفت.
    نکته بسیار مهمی که در روند برخورد دولت ترکیه با شبکه فتح الله گولن در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز شایان توجه است، انجام عملیات های تروریستی و انتحاری دو سال گذشته از سوی شهروندان این مناطق در ترکیه است که نمونه بارز آن حمله تروریستی به فرودگاه بین­‌المللی کمال آتاتورک استانبول و نیز حمله تروریستی به یک کلوپ شبانه در آستانه سال نو مسیحی در استانبول بود که از سوی شهروندان قرقیزستان و سایر کشورهای منطقه آسیای مرکزی و قفقاز صورت گرفت. به همین دلیل، از دیدگاه مقامات سیاسی و امنیتی ترکیه، شبکه گسترده آموزشی و مذهبی فتح الله گولن در روند تقابل با دولت ترکیه می تواند اقدام به شناسایی، سازماندهی و اعزام شهروندان مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به ترکیه نموده و از این طریق دولت ترکیه و شخص رجب طیب اروغان را تحت فشار سیاسی و امنیتی قرار دهد.
   نکته مهم دیگری که مقامات سیاسی و امنیتی ترکیه در مذاکرات و رایزنی با رهبران آسیای مرکزی و قفقاز در رابطه با شبکه فتح الله گولن به آن اشاره و بر آن تاکید می کنند، احتمال وقوع کودتایی مشابه ترکیه از سوی عناصر و نیروهای این شبکه در سطح کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز است. این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که بخش مهمی از شبکه گولن در ترکیه در سطح نیروهای نظامی، امنیتی و انتظامی ترکیه به ویژه در مراکز آموزشی و دانشکده های افسری این کشور نفوذ گسترده و شایان توجهی داشته است و به همین دلیل بعد از کودتای نافرجام تابستان ٢٠١٦ میلادی، گسترده ترین پاک سازی و اخراج در همین بخش صورت گرفته است. با عنایت به این که دولت ترکیه با اکثر کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز به ویژه جمهوری آذربایجان، قراردادهای متعدد آموزش نظامی و امنیتی دارد و طی یک دهه گذشته، مقامات و افسران این کشورها در مراکز آموزشی و دانشکده های افسری ترکیه آموزش دیده‌­اند، از دیدگاه مقامات ترکیه امکان تکرار حوادث ترکیه از سوی نظامیان کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز نیز وجود دارد.
 در این راستا، رهبران ترکیه کوشش می کنند با برجسته ساختن و حتی بزرگنمایی این موضوع نزد رهبران اقتدارگرای آسیای مرکزی و قفقاز، زمینه تعطیلی هر چه سریع تر شبکه آموزشی، مذهبی و مالی وابسته به فتح الله گولن را در این مناطق فراهم نمایند. مجموع این مباحث به روشنی گویای این واقعیت است که فعالیت شبکه مالی و آموزشی فتح الله گولن با تمام سابقه و اعتبار چندین ساله خود در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز تا چه میزان متاثر از روابط سیاسی کشورهای این منطقه با دولت ترکیه است.    
 
 پی‌نوشت: