در بعد زیست محیطی، تنش­‌های آبی، عملیات سدسازی، کاهش آب ورودی از مناطق بالادست به پایین دست و گسترش مناطق بیابانی آسیای مرکزی می­‌تواند تهدیدات زیست محیطی مخربی را متوجه مناطق شمال شرقی ایران و به ویژه دریای خزر نماید و به همین دلیل، مناطق شمال شرقی ایران (استان‌­های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان) به صورت مستقیم تحت تاثیر پیامدها و آثار سدسازی و کاهش سطح ورودی منابع آبی در رودخانه­‌های مرزی و مشترک با ترکمنستان و افغانستان به ویژه حوضه آبی هریرود و پیامدهای زیست محیطی (گسترش بیابان و پدیده ریزگرد) قرار دارند که به موازات همکاری‌های مشترک ایران و کشورهای منطقه در احداث سد و نیروگاه­‌های برق آبی و نیز مدیریت مصرف و اصلاح الگوهای کشت از دو جنبه منفی (سلبی) و مثبت (ایجابی) بر منافع ملی ایران تاثیرگذار است. همین امر «تقویت دیپلماسی آبی» بین ایران با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه دو کشور ترکمنستان و افغانستان را با هدف دستیابی به یک نظام حقوقی جامع و پایدار در زمینه مدیریت منابع آبی بیش از گذشته ضرورت بخشیده است.

ایران شرقی
* ولی کوزه‌گر کالجی
طرح مسئله:
بحران آب، کمبود آب آشامیدنی، کمی بارش‌های جوی با میانگین سالیانه حدود ٨٠ میلی لیتر، تبخیر و تعرق بسیار زیاد سالیانه که به بیش از ٢٧٠٠ میلی لیتر می‌رسد، کشت و تولید وسیع پنبه که به آب فراوان نیاز دارد، پایین دست بودن ترکمنستان و وابستگی به آب‌های ورودی از کشورهای دیگر یعنی رودخانه‌های آمودریا و مرغاب از افغانستان و هریرود و اترک از ایران، گسترش مرزهای بیابان بزرگ قره قوم (350 هزار کیلومتر مربع معادل چهار پنجم مساحت ترکمنستان)، افزایش ریزگردها، آسیب زیست محیطی خشک شدن دریاچه آرال به منطقه «داش آغوز» در شمال ترکمنستان از جمله چالش‌های مهم آبی و زیست محیطی ترکمنستان به شمار می‌رود. مناطق شمال شرقی ایران (استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان) به صورت مستقیم تحت تاثیر این شرایط قرار دارند که این امر، «تقویت دیپلماسی آبی» بین ایران با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه دو کشور ترکمنستان و افغانستان را با هدف دستیابی به یک نظام حقوقی جامع و پایدار در زمینه مدیریت منابع آبی بیش از گذشته ضرورت بخشیده است. نباید اجازه داد شرایط این منطقه به گونه‌ای پیش برود که شرایط سخت و دشوار استان‌های غربی کشور به ویژه خوزستان که چند سالی است در معرض ریزگردهای برخاسته از عراق قرار گرفته است، در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان نیز تکرار شود و این مناطق تحت تاثیر پیامدهای منفی حاصل از ریزگردهای برخاسته از بیابان قره قوم ترکمنستان قرار گیرند.

جمهوری ترکمنستان با مساحت ٤٩١ هزار و ٢١٠ کیلومتر مربع مساحت (وسعت تقریبی کشور اسپانیا)، پنجاه و سومین کشور جهان و دومین کشور منطقه آسیای مرکزی به لحاظ وسعت سرزمینی و با ٥ میلیون و ١٧١ هزار و ٩٤٣ نفر جمعیت (طبق آمار سال 2014 میلادی)، صد و هفدهمین کشور جهان و پنجمین و آخرین کشور منطقه آسیای مرکزی از نظر جمعیتی به شمار می­‌رود. از نظر جغرافیایی، ترکمنستان در میان رود آمودریا (جیحون) و دریای خزر قرار گرفته ‌است. ترکمنستان از جنوب با افغانستان، از جنوب غربی با ایران، از شمال شرقی با ازبکستان، از شمال غربی با قزاقستان و از غرب با دریای خزر هم ‌مرز است. ۸۰ درصد مساحت ترکمنستان را صحرای قره‌قوم پوشانده و مرکز این کشور میان جلگه‌‌های توران و صحرای قره‌قوم (شن سیاه) قرار دارد.
    به دلیل حاکم بودن شرایط نامساعد جغرافیایی، میزان بارندگی سالانه این سرزمین بسیار ناچیز است. نواحی مرتفع جنوبی با متوسط 300 میلیمتر بارش سالانه، بیشترین میزان نزولات جوی را دارند، متوسط بارندگی سالانه نواحی بیابانی 80 میلی متر است. وجود شرایط نامناسب اقلیمی سبب شده است که پوشش گیاهی در اغلب نقاط ترکمنستان ناچیز و استپی باشد. نواحی جنوبی که مرتفع است و شرایط آب و هوایی مساعدتر دارد، درختان و درختچه­‌ها جایگزین بوته­‌ها می­‌شوند. رودخانه‌های ترکمنستان نیز نقش حیاتی در تامین آب مورد نیاز سکنه آن دارند. آمودریا (جیحون)،^[1] مرغاب (مرو رود)^[2] و رود تجن که از به هم پیوستن دو رود هریرود^[3] و کشف رود^[4] به وجود می­‌آید، از جمله رودخانه­‌های مهم این کشور به شمار می­‌روند. علاوه بر این، باید به قره­‌قوم نیز اشاره نمود که نام چاله­‌ای در میان شن‌زارهای ترکمنستان است و آب‌های مناطقی از ایران، افغانستان و ترکمنستان به سوی آن سرازیر می‌شود. قسمتی از جنوب غربی حوضه آبریز قره­‌قوم در شمال شرقی ایران و در مجاورت مرزهای ایران با کشورهای افغانستان و ترکمنستان قرار دارد. به طور کلی مساحت حوضه آبریز قره‌قوم 117 هزار و 297 کیلومتر مربع برآورد شده که 49 هزار و 264 کیلومتر مربع یا 42 درصد آن در افغانستان، 44 هزار و 573 کیلومتر مربع یا 38 درصد آن در ایران و 23 هزار و 460 کیلومتر مربع یا 20 درصد آن در ترکمنستان واقع است.^[5] نقشه شماره 9 در زیر گویای وضعیت منابع آبی ترکمنستان است.