يکشنبه ۲ دی ۱۴۰۳ ساعت: ۱۴:۲۴
تنش‌های زیست محیطی ایران و ترکمنستان
چالش‌های آبی و زیست محیطی ترکمنستان و پیامدهای آن برای مناطق شمال شرقی ایران
در بعد زیست محیطی، تنش‌های آبی، عملیات سدسازی، کاهش آب ورودی از مناطق بالادست به پایین دست و گسترش مناطق بیابانی آسیای مرکزی می‌تواند تهدیدات زیست محیطی مخربی را متوجه مناطق شمال شرقی ایران و به ویژه دریای خزر نماید و به همین دلیل، مناطق شمال شرقی ایران (استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان) به صورت مستقیم تحت تاثیر پیامدها و آثار سدسازی و کاهش سطح ورودی منابع آبی در رودخانه‌های مرزی و مشترک با ترکمنستان و افغانستان به ویژه حوضه آبی هریرود و پیامدهای زیست محیطی (گسترش بیابان و پدیده ریزگرد) قرار دارند که به موازات همکاری‌های مشترک ایران و کشورهای منطقه در احداث سد و نیروگاه‌های برق آبی و نیز مدیریت مصرف و اصلاح الگوهای کشت از دو جنبه منفی (سلبی) و مثبت (ایجابی) بر منافع ملی ایران تاثیرگذار است. همین امر «تقویت دیپلماسی آبی» بین ایران با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه دو کشور ترکمنستان و افغانستان را با هدف دستیابی به یک نظام حقوقی جامع و پایدار در زمینه مدیریت منابع آبی بیش از گذشته ضرورت بخشیده است.
ایران شرقی
* ولی کوزه‌گر کالجی
طرح مسئله:
بحران آب، کمبود آب آشامیدنی، کمی بارش‌های جوی با میانگین سالیانه حدود ٨٠ میلی لیتر، تبخیر و تعرق بسیار زیاد سالیانه که به بیش از ٢٧٠٠ میلی لیتر می‌رسد، کشت و تولید وسیع پنبه که به آب فراوان نیاز دارد، پایین دست بودن ترکمنستان و وابستگی به آب‌های ورودی از کشورهای دیگر یعنی رودخانه‌های آمودریا و مرغاب از افغانستان و هریرود و اترک از ایران، گسترش مرزهای بیابان بزرگ قره قوم (350 هزار کیلومتر مربع معادل چهار پنجم مساحت ترکمنستان)، افزایش ریزگردها، آسیب زیست محیطی خشک شدن دریاچه آرال به منطقه «داش آغوز» در شمال ترکمنستان از جمله چالش‌های مهم آبی و زیست محیطی ترکمنستان به شمار می‌رود. مناطق شمال شرقی ایران (استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان) به صورت مستقیم تحت تاثیر این شرایط قرار دارند که این امر، «تقویت دیپلماسی آبی» بین ایران با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه دو کشور ترکمنستان و افغانستان را با هدف دستیابی به یک نظام حقوقی جامع و پایدار در زمینه مدیریت منابع آبی بیش از گذشته ضرورت بخشیده است. نباید اجازه داد شرایط این منطقه به گونه‌ای پیش برود که شرایط سخت و دشوار استان‌های غربی کشور به ویژه خوزستان که چند سالی است در معرض ریزگردهای برخاسته از عراق قرار گرفته است، در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان نیز تکرار شود و این مناطق تحت تاثیر پیامدهای منفی حاصل از ریزگردهای برخاسته از بیابان قره قوم ترکمنستان قرار گیرند.
جمهوری ترکمنستان با مساحت ٤٩١ هزار و ٢١٠ کیلومتر مربع مساحت (وسعت تقریبی کشور اسپانیا)، پنجاه و سومین کشور جهان و دومین کشور منطقه آسیای مرکزی به لحاظ وسعت سرزمینی و با ٥ میلیون و ١٧١ هزار و ٩٤٣ نفر جمعیت (طبق آمار سال 2014 میلادی)، صد و هفدهمین کشور جهان و پنجمین و آخرین کشور منطقه آسیای مرکزی از نظر جمعیتی به شمار می‌رود. از نظر جغرافیایی، ترکمنستان در میان رود آمودریا (جیحون) و دریای خزر قرار گرفته است. ترکمنستان از جنوب با افغانستان، از جنوب غربی با ایران، از شمال شرقی با ازبکستان، از شمال غربی با قزاقستان و از غرب با دریای خزر هم مرز است. ۸۰ درصد مساحت ترکمنستان را صحرای قرهقوم پوشانده و مرکز این کشور میان جلگه‌‌های توران و صحرای قرهقوم (شن سیاه) قرار دارد.
به دلیل حاکم بودن شرایط نامساعد جغرافیایی، میزان بارندگی سالانه این سرزمین بسیار ناچیز است. نواحی مرتفع جنوبی با متوسط 300 میلیمتر بارش سالانه، بیشترین میزان نزولات جوی را دارند، متوسط بارندگی سالانه نواحی بیابانی 80 میلی متر است. وجود شرایط نامناسب اقلیمی سبب شده است که پوشش گیاهی در اغلب نقاط ترکمنستان ناچیز و استپی باشد. نواحی جنوبی که مرتفع است و شرایط آب و هوایی مساعدتر دارد، درختان و درختچه‌ها جایگزین بوته‌ها می‌شوند. رودخانه‌های ترکمنستان نیز نقش حیاتی در تامین آب مورد نیاز سکنه آن دارند. آمودریا (جیحون)،[1] مرغاب (مرو رود)[2] و رود تجن که از به هم پیوستن دو رود هریرود[3] و کشف رود[4] به وجود می‌آید، از جمله رودخانه‌های مهم این کشور به شمار می‌روند. علاوه بر این، باید به قرهقوم نیز اشاره نمود که نام چاله‌ای در میان شن‌زارهای ترکمنستان است و آب‌های مناطقی از ایران، افغانستان و ترکمنستان به سوی آن سرازیر می‌شود. قسمتی از جنوب غربی حوضه آبریز قرهقوم در شمال شرقی ایران و در مجاورت مرزهای ایران با کشورهای افغانستان و ترکمنستان قرار دارد. به طور کلی مساحت حوضه آبریز قرهقوم 117 هزار و 297 کیلومتر مربع برآورد شده که 49 هزار و 264 کیلومتر مربع یا 42 درصد آن در افغانستان، 44 هزار و 573 کیلومتر مربع یا 38 درصد آن در ایران و 23 هزار و 460 کیلومتر مربع یا 20 درصد آن در ترکمنستان واقع است.[5] نقشه شماره 9 در زیر گویای وضعیت منابع آبی ترکمنستان است.
.jpg)
نقشه منابع آبی جمهوری ترکمنستان
در چنین شرایطی، ترکمنستان نه تنها کشوری پایین دست در منطقه آسیای مرکزی به شمار می‌رود، بلکه موقعیت آن در قبال ایران و افغانستان نیز پایین دست محسوب می‌شود. در حالی که ایران و ترکمنستان در زمینه همکاری‌های آبی، اقدامات متعددی صورت داده‌اند و سد دوستی نیز در مرز ایران و ترکمنستان و روی رودخانه مرزی هریرود در ۷۵ کیلومتری شهرستان سرخس در شمال شرق خراسان رضوی احداث شده است. دولت افغانستان در این زمینه همکاری چندانی با ایران و ترکمنستان نشان نداده است و موضوع بهره‌برداری منصفانه و عادلانه از منابع آبی حوضه هریرود همچنان یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز در مناسبات تهران و عشق‌آباد با کابل به شمار می‌رود.
یکی دیگر از مهم‌ترین ویژگی‌های جغرافیایی ترکمنستان، بیابان وسیع قرهقوم (شن سیاه) است که با وسعت تقریبی ۳۵۰ هزار کیلومتر مربع، معادل سه چهارم مساحت ترکمنستان است. این بیابان از دریاچه آرال در شمال تا کوهستان‌های کپه‌داغ در جنوب، و از رودخانه آمودریا بیابان قیزیل‌قوم در شمال شرق تا دریای خزر در غرب گسترش پیدا کرده‌است و نواحی غربی، مرکزی و شمالی ترکمنستان را دربر می‌گیرد. بیابان قرهقوم با میانگین 5/6 نفر در هر کیلومتر مربع سرزمینی کم‌جمعیت است و بارندگی در آن هم بسیار کم است به صورتی که در برخی مناطق آن هر ده سال یک بار مقداری بارش دیده می‌شود. وجود این بیابان وسیع و خشک، تاثیر بسیار قابل توجهی بر اکوسیستم و شرایط آبی و زیست محیطی این کشور برجای گذاشته است. تصویر زیر بخشی از بیابان قرهقوم را نشان می‌دهد.
.jpg)
بنابراین با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی که اشاره شد، ترکمنستان نه تنها محاط در خشکی است، بلکه به طور کامل به آب‌های ورودی وابسته است. به جز در نوار بسیار کوتاه و کم وسعت کوه های تپه داغ و پاراپامیز، هیچ رودخانهای در تمام وسعت 488 هزار و 100 کیلومتر مربعی این کشور جریان ندارد. رودخانه‌های آمودریا و مرغاب از افغانستان و هریرود و اترک از ایران وارد این کشور می‌شوند.[6] به منظور غلبه بر این شرایط سخت جغرافیایی، طرح‌های انتقال آب از دوران حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی مورد توجه قرار گرفت که در کانون آن احداث کانال قرهقوم قرار داشت. با احداث این کانال در سال 1956 میلادی، آمودریا توسط کانالی به طول 412 کیلومتر (256 مایل) به رود مرغاب متصل شد. در اواخر سال 1959 میلادی نیز کانال قرهقوم تا رود تجن و سپس تا 125 کیلومتری (78 مایلی) شمال غربی عشق آباد امتداد یافت. نقشه زیر کانال قره قوم در منطقه ترکستان دوران اتحاد جماهیر شوروی را نشان می‌دهد.
.jpg)
پس از فروپاشی شوروی، دولت ترکمنستان به منظور غلبه بر بحران آب، اقداماتی چون نوسازی و گسترش کانال آب بزرگ قره قوم برای انتقال آب از آمودریا به دریای خزر را در دستور کار قرار داد. در حال حاضر، این کانال به طول ۱۳۴۰ کیلومتر و عرض ۱۲۰ متر حجم عظیمی آب را از آمودریا در مرز شرقی ترکمنستان به دریای خزر در مرز غربی آن منتقل کرده بر سر راه خود حدود یک میلیون هکتار زمین را آبیاری می‌نماید. این کانال در واقع ستون فقرات اقتصاد کشاورزی ترکمنستان است و علاوه بر آن به کار حمل و نقل بار به وسیله کشتی و تولید برق نیز می‌آید.[7] با احداث این کانال بخش‌های گسترده‌ای از بیابان‌های ترکمنستان آبیاری و به زیرکشت پنبه رفت و گروهی از عشایر دام‌پرور ترکمن در حاشیه آن اسکان داده شدند.
.jpg)
.jpg)
دولت ترکمنستان در سال ۲۰۰۰ با هدف جمع‌آوری و انبار آب‌های روخانه‌های منطقه، اقدام به تأسیس دریاچه‌ای نیز در صحرای قرهقوم نمود. این دریاچه مصنوعی موسوم به «دریاچه عصر طلایی ترکمن» در منطقه «آک ایایلا» به طول ١٠٠ کیلومتر و عرض ٢٠ کیلومتر احداث شد تا بتواند از تشدید دامنه بحران آب در این کشور جلوگیری کند. همچنین با کمک شرکت‌های ترکیه‌ای، دستگاه‌های متعدد آب شیرین‌کن در بندر ترکمن‌باشی در سواحل دریای خزر نصب شده است که بخش مهمی از آب شرب ساکنان شهرهای ساحلی تركمنستان به ویژه منطقه آزاد و گردشگری آوازه را تامین می‌کنند. برای ساخت این منطقه گردشگری در کناره خزر بیش از ۲ میلیارد دلار صرف شده است.
علاوه بر این، دولت ترکمنستان در سال‌های اخیر تحرکات دیپلماتیک و رسانه‌ای در زمینه منابع آبی را در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی افزایش داده است. مرکز منطقه‌ای سازمان ملل برای دیپلماسی پیشگیرانه در آسیای مرکزی (یونرکا) در سال ٢٠٠٧ میلادی در عشق آباد ترکمنستان ایجاد شد، که طی یک دهه گذشته فعالیت مستمری را در زمینه مدیریت منابع آبی و پیشگیری از بحران و منازعه آبی در سطح منطقه آسیای مرکزی داشته است. عشق‌آباد در سال 2017 میلادی ریاست دوره‌ای صندوق بین‌المللی نجات دریاچه آرال را از ازبکستان تحویل گرفت و تا پایان سال 2019 میلادی این مسئولیت را بر عهده خواهد داشت. در همین راستا، نشست سران کشورهای عضو صندوق بین‌المللی نجات دریاچه آرال در آوازه ترکمنستان به مناسبت بیست و پنجمین سالگرد تاسیس صندوق، در 31 آگوست سال 2018 میلادی (9 شهریور 1397) با حضور روسای جمهور پنج کشور منطقه برگزار شد که تحول مهمی در روند همکاری‌های منطقه‌ای آسیای مرکزی به شمار می‌رود. قربانقلی بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان در این اجلاس از کشورهای منطقه خواست نوعی «دیپلماسی آبی» اتخاذ کنند.[8]
«ترکمنستان توجه بسیاری به استفاده عاقلانه از منابع طبیعی می‌کند و «عشق آباد» معتقد است که آب اموال مشترک تمام جهان می‌باشد زیرا دسترسی آزاد به منابع آبی حق اساسی همه است. توسعه کشورها در بخش اقتصادی، اجتماعی و کیفیت زندگی ارتباط مستقیمی با سطح دسترسی و مدیریت مؤثر آب دارد بنابراین برابری، احترام و مسئولیت پذیری عوامل اصلی در روابط بین کشورهای آسیای مرکزی باشند. سه روش حل مسائل آبی از جمله رعایت قوانین بین‌المللی، توجه به منابع ملی کشورهای منطقه و فعالیت نهادهای بین‌المللی قابل توجه است. این درخواست اساسی ترکمنستان است و عشق آباد به ایجاد مکانیزم‌‌های مؤثر بین کشورهای آسیای مرکزی و نهادهای بین‌المللی ادامه خواهد داد».[9]
با وجود تمامی تحرکات داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی که دولت ترکمنستان در سال‌های اخیر صورت داده است، بحران آب همچنان از چالش‌های جدی زیست محیطی ترکمنستان به شمار می‌رود که پیامدهای مهم اقتصادی و اجتماعی را برای این کشور به دنبال داشته است. مشکلات دریاچه آرال به شمال ترکمنستان ضربه زده و استان «داش آغوز» این کشور در معرض فاجعه زیست محیطی قرار گرفته است و با مشکلات کمبود آب آشامیدنی و تخریب زمین‌‌های کشاورزی رو به رو شده است. وجود بیابان وسیع قره قوم (350 هزار کیلومتر مربع یا چهار پنجم مساحت ترکمنستان)، کمی بارش‌های جوی با میانگین سالیانه حدود ٨٠ میلی لیتر، تبخیر و تعرق بسیار زیاد سالیانه که به بیش از ٢٧٠٠ میلی لیتر می‌رسد، کشت و تولید وسیع پنبه که به آب فراوان نیاز دارد، پایین دست بودن ترکمنستان و وابستگی به آب‌های ورودی از کشورهای دیگر یعنی رودخانه‌های آمودریا و مرغاب از افغانستان و هریرود و اترک از ایران، رشد جمعیت ترکمنستان و افزایش مصرف آب، هدر رفتن بیش از ٥٠ درصد از ٢٨ میلیارد متر مکعب آب مصرفی سالانه، موجب شده است ترکمنستان به صورت جدی در معرض تهدیدات ناشی از بحران آب قرار گیرد.
نکته بسیار مهم پیوند نزدیک و مستقیمی است که میان بحران آب با دو تهدید دیگر زیست محیطی ترکمنستان یعنی فرایند رو به گسترش بیابان‌زایی و افزایش حجم و سطح ریزگردها و آلودگی هوا دارد چنانچه اشاره شد بیابان قرهقوم (به معنای بیابان سیاه)، سه چهارم ترکمنستان را اشغال می‌کند که مساحت آن تقریباً ۳۵۰ هزار کیلومتر مربع است و این موضوع بر کل اکوسیستم این کشور تاثیرات جدی به دنبال داشته است. تغییرات اقلیمی به ویژه گرم شدن کره زمین، فرسایش خاک، کم شدن پوشش گیاهی، کاهش میزان بارندگی، خشک شدن دریاچه آرال، نقش عوامل انسانی و فعالیت‌های حفاری و اکتشاف شرکت‌های نفت و گاز در قره قوم، از عوامل اصلی گسترش فرایند بیابان‌زایی در ترکمنستان است که تهدیدی جدی برای اندک مناطق مسکونی و قابل کشاورزی و جلگه‌ای این کشور به شمار می‌رود. وزش بادهای تند و طوفان شن و گرد غبار در بیابان وسیع قرهقوم از جمله منابع اصلی تولید ریزگردها و آلودگی هوا است که علاوه بر مناطق وسیعی از ترکمنستان، کشورهای همسایه را هم تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. طول مدت طوفان شن و گرد غبار در بخش مرکزی بیابان قره قوم به ٦٧ روز در سال و در ترکمنستان غربی به ١٤٦ روز در سال می‌رسد. بدیهی است که رابطه معناداری میان گسترش فرایند بیابان‌زایی و بحران کم آبی با افزایش ورود ریزگردها و آلودگی هوا وجود دارد.
در این بین، ایران به عنوان همسایه جنوبی ترکمنستان و حوزه آبی هریرود (ایران، افغانستان و ترکمنستان) که دچار کم آبی و هم زمان افزایش قابل توجه جمعیت و نیازهای رو به رشد بخش های کشاورزی و صنعتی است، نمی‌تواند از پیامدهای منفی و مخرب مسائل و مشکلات آبی و زیست محیطی این کشور کنار بماند، آن هم در مقطعی که بیش از ٧ استان کشور از جمله خراسان رضوی در شرایط «کم آبی» و ١٣ استان از جمله گلستان نیز در شرایط «تنش آبی» قرار دارند که همین امر حاکی از شرایط حساس این دو استان مجاور منطقه آسیای مرکزی و کشور ترکمنستان است. طی سال‌های اخیر، مناطق شمال شرقی ایران به ویژه استان گلستان در معرض پدیده ریزگردها و گرد و غبار قرار گرفته است که به گفته کارشناسان بیش از ٨٠ تا ٩٠ درصد گرد و غبار در استان گلستان، منشا خارجی دارد[10] که در نتیجه کم آبی و گسترش بیابان در صحرای قرهقوم ترکمنستان است.
بنابراین، در بعد زیست محیطی، تنش‌های آبی، عملیات سدسازی، کاهش آب ورودی از مناطق بالادست به پایین دست و گسترش مناطق بیابانی آسیای مرکزی می‌تواند تهدیدات زیست محیطی مخربی را متوجه مناطق شمال شرقی ایران و به ویژه دریای خزر نماید و به همین دلیل، مناطق شمال شرقی ایران (استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان) به صورت مستقیم تحت تاثیر پیامدها و آثار سدسازی و کاهش سطح ورودی منابع آبی در رودخانه‌های مرزی و مشترک با ترکمنستان و افغانستان به ویژه حوضه آبی هریرود و پیامدهای زیست محیطی (گسترش بیابان و پدیده ریزگرد) قرار دارند که به موازات همکاری‌های مشترک ایران و کشورهای منطقه در احداث سد و نیروگاه‌های برق آبی و نیز مدیریت مصرف و اصلاح الگوهای کشت از دو جنبه منفی (سلبی) و مثبت (ایجابی) بر منافع ملی ایران تاثیرگذار است. همین امر «تقویت دیپلماسی آبی» بین ایران با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه دو کشور ترکمنستان و افغانستان را با هدف دستیابی به یک نظام حقوقی جامع و پایدار در زمینه مدیریت منابع آبی بیش از گذشته ضرورت بخشیده است. دكتر رضا اكبری، عضو هیات علمی دانشگاه گنبدكاووس در خصوص پدیده ریزگردها و راه‌های مقابله با آن در گلستان معتقد است:
«علت اصلی ریزگردها در این استان و دیگر مناطق كشور فرسایش شدید خاك است كه تغییرات اقلیمی، خشكسالی، كشت‌ها و استفاده بی‌رویه از اراضی كشاورزی و منابع آبی زیرزمینی و سطحی و نیز تخریب جنگل‌ها از دلایل آن محسوب می‌شود. پدیده ریزگردها در كشور و استان گلستان علاوه بر عوامل ذكر شده، منشاء خارجی نیز دارد كه در حوزه این استان، صحرای قرهقوم كشور تركمنستان به عنوان یكی از بزرگترین كویرهای شنی جهان، عامل خارجی محسوب می‌شود كه برای مقابله با آن باید از طریق دیپلماسی فعال با این كشور و دیگر كشورهای همسایه و اجرای برنامه‌های مقابله‌ای مشترك اقدام شود».[11]
بنابراین، نباید اجازه داد شرایط این منطقه به گونه‌ای پیش برود که شرایط سخت و دشوار استان‌های غربی کشور به ویژه خوزستان که چند سالی است در معرض ریزگردهای برخاسته از عراق قرار گرفته است، در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان تکرار شود و این مناطق که در سال‌های اخیر از حوادث متعدد طبیعی مانند سیل آسیب‌های زیادی دیده‌اند، در معرض خطرات و چالش‌های زیست محیطی جدیدی قرار گیرند.
*- پژهشگر ارشد مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری و عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)
* ولی کوزه‌گر کالجی
طرح مسئله:
بحران آب، کمبود آب آشامیدنی، کمی بارش‌های جوی با میانگین سالیانه حدود ٨٠ میلی لیتر، تبخیر و تعرق بسیار زیاد سالیانه که به بیش از ٢٧٠٠ میلی لیتر می‌رسد، کشت و تولید وسیع پنبه که به آب فراوان نیاز دارد، پایین دست بودن ترکمنستان و وابستگی به آب‌های ورودی از کشورهای دیگر یعنی رودخانه‌های آمودریا و مرغاب از افغانستان و هریرود و اترک از ایران، گسترش مرزهای بیابان بزرگ قره قوم (350 هزار کیلومتر مربع معادل چهار پنجم مساحت ترکمنستان)، افزایش ریزگردها، آسیب زیست محیطی خشک شدن دریاچه آرال به منطقه «داش آغوز» در شمال ترکمنستان از جمله چالش‌های مهم آبی و زیست محیطی ترکمنستان به شمار می‌رود. مناطق شمال شرقی ایران (استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان) به صورت مستقیم تحت تاثیر این شرایط قرار دارند که این امر، «تقویت دیپلماسی آبی» بین ایران با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه دو کشور ترکمنستان و افغانستان را با هدف دستیابی به یک نظام حقوقی جامع و پایدار در زمینه مدیریت منابع آبی بیش از گذشته ضرورت بخشیده است. نباید اجازه داد شرایط این منطقه به گونه‌ای پیش برود که شرایط سخت و دشوار استان‌های غربی کشور به ویژه خوزستان که چند سالی است در معرض ریزگردهای برخاسته از عراق قرار گرفته است، در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان نیز تکرار شود و این مناطق تحت تاثیر پیامدهای منفی حاصل از ریزگردهای برخاسته از بیابان قره قوم ترکمنستان قرار گیرند.
جمهوری ترکمنستان با مساحت ٤٩١ هزار و ٢١٠ کیلومتر مربع مساحت (وسعت تقریبی کشور اسپانیا)، پنجاه و سومین کشور جهان و دومین کشور منطقه آسیای مرکزی به لحاظ وسعت سرزمینی و با ٥ میلیون و ١٧١ هزار و ٩٤٣ نفر جمعیت (طبق آمار سال 2014 میلادی)، صد و هفدهمین کشور جهان و پنجمین و آخرین کشور منطقه آسیای مرکزی از نظر جمعیتی به شمار می‌رود. از نظر جغرافیایی، ترکمنستان در میان رود آمودریا (جیحون) و دریای خزر قرار گرفته است. ترکمنستان از جنوب با افغانستان، از جنوب غربی با ایران، از شمال شرقی با ازبکستان، از شمال غربی با قزاقستان و از غرب با دریای خزر هم مرز است. ۸۰ درصد مساحت ترکمنستان را صحرای قرهقوم پوشانده و مرکز این کشور میان جلگه‌‌های توران و صحرای قرهقوم (شن سیاه) قرار دارد.
به دلیل حاکم بودن شرایط نامساعد جغرافیایی، میزان بارندگی سالانه این سرزمین بسیار ناچیز است. نواحی مرتفع جنوبی با متوسط 300 میلیمتر بارش سالانه، بیشترین میزان نزولات جوی را دارند، متوسط بارندگی سالانه نواحی بیابانی 80 میلی متر است. وجود شرایط نامناسب اقلیمی سبب شده است که پوشش گیاهی در اغلب نقاط ترکمنستان ناچیز و استپی باشد. نواحی جنوبی که مرتفع است و شرایط آب و هوایی مساعدتر دارد، درختان و درختچه‌ها جایگزین بوته‌ها می‌شوند. رودخانه‌های ترکمنستان نیز نقش حیاتی در تامین آب مورد نیاز سکنه آن دارند. آمودریا (جیحون)،[1] مرغاب (مرو رود)[2] و رود تجن که از به هم پیوستن دو رود هریرود[3] و کشف رود[4] به وجود می‌آید، از جمله رودخانه‌های مهم این کشور به شمار می‌روند. علاوه بر این، باید به قرهقوم نیز اشاره نمود که نام چاله‌ای در میان شن‌زارهای ترکمنستان است و آب‌های مناطقی از ایران، افغانستان و ترکمنستان به سوی آن سرازیر می‌شود. قسمتی از جنوب غربی حوضه آبریز قرهقوم در شمال شرقی ایران و در مجاورت مرزهای ایران با کشورهای افغانستان و ترکمنستان قرار دارد. به طور کلی مساحت حوضه آبریز قرهقوم 117 هزار و 297 کیلومتر مربع برآورد شده که 49 هزار و 264 کیلومتر مربع یا 42 درصد آن در افغانستان، 44 هزار و 573 کیلومتر مربع یا 38 درصد آن در ایران و 23 هزار و 460 کیلومتر مربع یا 20 درصد آن در ترکمنستان واقع است.[5] نقشه شماره 9 در زیر گویای وضعیت منابع آبی ترکمنستان است.
نقشه منابع آبی جمهوری ترکمنستان
در چنین شرایطی، ترکمنستان نه تنها کشوری پایین دست در منطقه آسیای مرکزی به شمار می‌رود، بلکه موقعیت آن در قبال ایران و افغانستان نیز پایین دست محسوب می‌شود. در حالی که ایران و ترکمنستان در زمینه همکاری‌های آبی، اقدامات متعددی صورت داده‌اند و سد دوستی نیز در مرز ایران و ترکمنستان و روی رودخانه مرزی هریرود در ۷۵ کیلومتری شهرستان سرخس در شمال شرق خراسان رضوی احداث شده است. دولت افغانستان در این زمینه همکاری چندانی با ایران و ترکمنستان نشان نداده است و موضوع بهره‌برداری منصفانه و عادلانه از منابع آبی حوضه هریرود همچنان یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز در مناسبات تهران و عشق‌آباد با کابل به شمار می‌رود.
یکی دیگر از مهم‌ترین ویژگی‌های جغرافیایی ترکمنستان، بیابان وسیع قرهقوم (شن سیاه) است که با وسعت تقریبی ۳۵۰ هزار کیلومتر مربع، معادل سه چهارم مساحت ترکمنستان است. این بیابان از دریاچه آرال در شمال تا کوهستان‌های کپه‌داغ در جنوب، و از رودخانه آمودریا بیابان قیزیل‌قوم در شمال شرق تا دریای خزر در غرب گسترش پیدا کرده‌است و نواحی غربی، مرکزی و شمالی ترکمنستان را دربر می‌گیرد. بیابان قرهقوم با میانگین 5/6 نفر در هر کیلومتر مربع سرزمینی کم‌جمعیت است و بارندگی در آن هم بسیار کم است به صورتی که در برخی مناطق آن هر ده سال یک بار مقداری بارش دیده می‌شود. وجود این بیابان وسیع و خشک، تاثیر بسیار قابل توجهی بر اکوسیستم و شرایط آبی و زیست محیطی این کشور برجای گذاشته است. تصویر زیر بخشی از بیابان قرهقوم را نشان می‌دهد.
بیابان قره قوم (شن سیاه) با وسعت تقریبی ۳۵۰ هزار کیلومتر مربع (سه چهارم مساحت ترکمنستان)
بنابراین با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی که اشاره شد، ترکمنستان نه تنها محاط در خشکی است، بلکه به طور کامل به آب‌های ورودی وابسته است. به جز در نوار بسیار کوتاه و کم وسعت کوه های تپه داغ و پاراپامیز، هیچ رودخانهای در تمام وسعت 488 هزار و 100 کیلومتر مربعی این کشور جریان ندارد. رودخانه‌های آمودریا و مرغاب از افغانستان و هریرود و اترک از ایران وارد این کشور می‌شوند.[6] به منظور غلبه بر این شرایط سخت جغرافیایی، طرح‌های انتقال آب از دوران حاکمیت اتحاد جماهیر شوروی مورد توجه قرار گرفت که در کانون آن احداث کانال قرهقوم قرار داشت. با احداث این کانال در سال 1956 میلادی، آمودریا توسط کانالی به طول 412 کیلومتر (256 مایل) به رود مرغاب متصل شد. در اواخر سال 1959 میلادی نیز کانال قرهقوم تا رود تجن و سپس تا 125 کیلومتری (78 مایلی) شمال غربی عشق آباد امتداد یافت. نقشه زیر کانال قره قوم در منطقه ترکستان دوران اتحاد جماهیر شوروی را نشان می‌دهد.
تصویری از کانال قره قوم در منطقه ترکستان دوران اتحاد جماهیر شوروی
پس از فروپاشی شوروی، دولت ترکمنستان به منظور غلبه بر بحران آب، اقداماتی چون نوسازی و گسترش کانال آب بزرگ قره قوم برای انتقال آب از آمودریا به دریای خزر را در دستور کار قرار داد. در حال حاضر، این کانال به طول ۱۳۴۰ کیلومتر و عرض ۱۲۰ متر حجم عظیمی آب را از آمودریا در مرز شرقی ترکمنستان به دریای خزر در مرز غربی آن منتقل کرده بر سر راه خود حدود یک میلیون هکتار زمین را آبیاری می‌نماید. این کانال در واقع ستون فقرات اقتصاد کشاورزی ترکمنستان است و علاوه بر آن به کار حمل و نقل بار به وسیله کشتی و تولید برق نیز می‌آید.[7] با احداث این کانال بخش‌های گسترده‌ای از بیابان‌های ترکمنستان آبیاری و به زیرکشت پنبه رفت و گروهی از عشایر دام‌پرور ترکمن در حاشیه آن اسکان داده شدند.
تصویری از کانال آب بزرگ قرهقوم به طول هزار و 340 کیلومتر و عرض 120 متر
نقشه کانال قره قوم از آمودریا در شرق ترکمنستان تا غرب این کشور
دولت ترکمنستان در سال ۲۰۰۰ با هدف جمع‌آوری و انبار آب‌های روخانه‌های منطقه، اقدام به تأسیس دریاچه‌ای نیز در صحرای قرهقوم نمود. این دریاچه مصنوعی موسوم به «دریاچه عصر طلایی ترکمن» در منطقه «آک ایایلا» به طول ١٠٠ کیلومتر و عرض ٢٠ کیلومتر احداث شد تا بتواند از تشدید دامنه بحران آب در این کشور جلوگیری کند. همچنین با کمک شرکت‌های ترکیه‌ای، دستگاه‌های متعدد آب شیرین‌کن در بندر ترکمن‌باشی در سواحل دریای خزر نصب شده است که بخش مهمی از آب شرب ساکنان شهرهای ساحلی تركمنستان به ویژه منطقه آزاد و گردشگری آوازه را تامین می‌کنند. برای ساخت این منطقه گردشگری در کناره خزر بیش از ۲ میلیارد دلار صرف شده است.
علاوه بر این، دولت ترکمنستان در سال‌های اخیر تحرکات دیپلماتیک و رسانه‌ای در زمینه منابع آبی را در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی افزایش داده است. مرکز منطقه‌ای سازمان ملل برای دیپلماسی پیشگیرانه در آسیای مرکزی (یونرکا) در سال ٢٠٠٧ میلادی در عشق آباد ترکمنستان ایجاد شد، که طی یک دهه گذشته فعالیت مستمری را در زمینه مدیریت منابع آبی و پیشگیری از بحران و منازعه آبی در سطح منطقه آسیای مرکزی داشته است. عشق‌آباد در سال 2017 میلادی ریاست دوره‌ای صندوق بین‌المللی نجات دریاچه آرال را از ازبکستان تحویل گرفت و تا پایان سال 2019 میلادی این مسئولیت را بر عهده خواهد داشت. در همین راستا، نشست سران کشورهای عضو صندوق بین‌المللی نجات دریاچه آرال در آوازه ترکمنستان به مناسبت بیست و پنجمین سالگرد تاسیس صندوق، در 31 آگوست سال 2018 میلادی (9 شهریور 1397) با حضور روسای جمهور پنج کشور منطقه برگزار شد که تحول مهمی در روند همکاری‌های منطقه‌ای آسیای مرکزی به شمار می‌رود. قربانقلی بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان در این اجلاس از کشورهای منطقه خواست نوعی «دیپلماسی آبی» اتخاذ کنند.[8]
اجلاس سران پنج کشور آسیای مرکزی در نشست صندوق بین‌المللی نجات دریاچه آرال در آوازه ترکمنستان
(31 آگوست سال 2018)
به فاصله یک ماه پس از این اجلاس منطقه‌ای، قربانقلی بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان در سخنرانی خود در هفتاد و سومین مجتمع عمومی سازمان ملل در خصوص مسائل تقسیم منابع آبی و مشکلات دریاچه «آرال» در اول اکتبر سال 2017 میلادی (9 مهر 1397) مجدداً رویکرد دولت ترکمنستان را در این زمینه اینگونه یادآور شد:(31 آگوست سال 2018)
«ترکمنستان توجه بسیاری به استفاده عاقلانه از منابع طبیعی می‌کند و «عشق آباد» معتقد است که آب اموال مشترک تمام جهان می‌باشد زیرا دسترسی آزاد به منابع آبی حق اساسی همه است. توسعه کشورها در بخش اقتصادی، اجتماعی و کیفیت زندگی ارتباط مستقیمی با سطح دسترسی و مدیریت مؤثر آب دارد بنابراین برابری، احترام و مسئولیت پذیری عوامل اصلی در روابط بین کشورهای آسیای مرکزی باشند. سه روش حل مسائل آبی از جمله رعایت قوانین بین‌المللی، توجه به منابع ملی کشورهای منطقه و فعالیت نهادهای بین‌المللی قابل توجه است. این درخواست اساسی ترکمنستان است و عشق آباد به ایجاد مکانیزم‌‌های مؤثر بین کشورهای آسیای مرکزی و نهادهای بین‌المللی ادامه خواهد داد».[9]
با وجود تمامی تحرکات داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی که دولت ترکمنستان در سال‌های اخیر صورت داده است، بحران آب همچنان از چالش‌های جدی زیست محیطی ترکمنستان به شمار می‌رود که پیامدهای مهم اقتصادی و اجتماعی را برای این کشور به دنبال داشته است. مشکلات دریاچه آرال به شمال ترکمنستان ضربه زده و استان «داش آغوز» این کشور در معرض فاجعه زیست محیطی قرار گرفته است و با مشکلات کمبود آب آشامیدنی و تخریب زمین‌‌های کشاورزی رو به رو شده است. وجود بیابان وسیع قره قوم (350 هزار کیلومتر مربع یا چهار پنجم مساحت ترکمنستان)، کمی بارش‌های جوی با میانگین سالیانه حدود ٨٠ میلی لیتر، تبخیر و تعرق بسیار زیاد سالیانه که به بیش از ٢٧٠٠ میلی لیتر می‌رسد، کشت و تولید وسیع پنبه که به آب فراوان نیاز دارد، پایین دست بودن ترکمنستان و وابستگی به آب‌های ورودی از کشورهای دیگر یعنی رودخانه‌های آمودریا و مرغاب از افغانستان و هریرود و اترک از ایران، رشد جمعیت ترکمنستان و افزایش مصرف آب، هدر رفتن بیش از ٥٠ درصد از ٢٨ میلیارد متر مکعب آب مصرفی سالانه، موجب شده است ترکمنستان به صورت جدی در معرض تهدیدات ناشی از بحران آب قرار گیرد.
نکته بسیار مهم پیوند نزدیک و مستقیمی است که میان بحران آب با دو تهدید دیگر زیست محیطی ترکمنستان یعنی فرایند رو به گسترش بیابان‌زایی و افزایش حجم و سطح ریزگردها و آلودگی هوا دارد چنانچه اشاره شد بیابان قرهقوم (به معنای بیابان سیاه)، سه چهارم ترکمنستان را اشغال می‌کند که مساحت آن تقریباً ۳۵۰ هزار کیلومتر مربع است و این موضوع بر کل اکوسیستم این کشور تاثیرات جدی به دنبال داشته است. تغییرات اقلیمی به ویژه گرم شدن کره زمین، فرسایش خاک، کم شدن پوشش گیاهی، کاهش میزان بارندگی، خشک شدن دریاچه آرال، نقش عوامل انسانی و فعالیت‌های حفاری و اکتشاف شرکت‌های نفت و گاز در قره قوم، از عوامل اصلی گسترش فرایند بیابان‌زایی در ترکمنستان است که تهدیدی جدی برای اندک مناطق مسکونی و قابل کشاورزی و جلگه‌ای این کشور به شمار می‌رود. وزش بادهای تند و طوفان شن و گرد غبار در بیابان وسیع قرهقوم از جمله منابع اصلی تولید ریزگردها و آلودگی هوا است که علاوه بر مناطق وسیعی از ترکمنستان، کشورهای همسایه را هم تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. طول مدت طوفان شن و گرد غبار در بخش مرکزی بیابان قره قوم به ٦٧ روز در سال و در ترکمنستان غربی به ١٤٦ روز در سال می‌رسد. بدیهی است که رابطه معناداری میان گسترش فرایند بیابان‌زایی و بحران کم آبی با افزایش ورود ریزگردها و آلودگی هوا وجود دارد.
در این بین، ایران به عنوان همسایه جنوبی ترکمنستان و حوزه آبی هریرود (ایران، افغانستان و ترکمنستان) که دچار کم آبی و هم زمان افزایش قابل توجه جمعیت و نیازهای رو به رشد بخش های کشاورزی و صنعتی است، نمی‌تواند از پیامدهای منفی و مخرب مسائل و مشکلات آبی و زیست محیطی این کشور کنار بماند، آن هم در مقطعی که بیش از ٧ استان کشور از جمله خراسان رضوی در شرایط «کم آبی» و ١٣ استان از جمله گلستان نیز در شرایط «تنش آبی» قرار دارند که همین امر حاکی از شرایط حساس این دو استان مجاور منطقه آسیای مرکزی و کشور ترکمنستان است. طی سال‌های اخیر، مناطق شمال شرقی ایران به ویژه استان گلستان در معرض پدیده ریزگردها و گرد و غبار قرار گرفته است که به گفته کارشناسان بیش از ٨٠ تا ٩٠ درصد گرد و غبار در استان گلستان، منشا خارجی دارد[10] که در نتیجه کم آبی و گسترش بیابان در صحرای قرهقوم ترکمنستان است.
تصویری از ریزگردهای برخاسته از بیابان قره قوم ترکمنستان در استان گلستان
بنابراین، در بعد زیست محیطی، تنش‌های آبی، عملیات سدسازی، کاهش آب ورودی از مناطق بالادست به پایین دست و گسترش مناطق بیابانی آسیای مرکزی می‌تواند تهدیدات زیست محیطی مخربی را متوجه مناطق شمال شرقی ایران و به ویژه دریای خزر نماید و به همین دلیل، مناطق شمال شرقی ایران (استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان) به صورت مستقیم تحت تاثیر پیامدها و آثار سدسازی و کاهش سطح ورودی منابع آبی در رودخانه‌های مرزی و مشترک با ترکمنستان و افغانستان به ویژه حوضه آبی هریرود و پیامدهای زیست محیطی (گسترش بیابان و پدیده ریزگرد) قرار دارند که به موازات همکاری‌های مشترک ایران و کشورهای منطقه در احداث سد و نیروگاه‌های برق آبی و نیز مدیریت مصرف و اصلاح الگوهای کشت از دو جنبه منفی (سلبی) و مثبت (ایجابی) بر منافع ملی ایران تاثیرگذار است. همین امر «تقویت دیپلماسی آبی» بین ایران با کشورهای آسیای مرکزی به ویژه دو کشور ترکمنستان و افغانستان را با هدف دستیابی به یک نظام حقوقی جامع و پایدار در زمینه مدیریت منابع آبی بیش از گذشته ضرورت بخشیده است. دكتر رضا اكبری، عضو هیات علمی دانشگاه گنبدكاووس در خصوص پدیده ریزگردها و راه‌های مقابله با آن در گلستان معتقد است:
«علت اصلی ریزگردها در این استان و دیگر مناطق كشور فرسایش شدید خاك است كه تغییرات اقلیمی، خشكسالی، كشت‌ها و استفاده بی‌رویه از اراضی كشاورزی و منابع آبی زیرزمینی و سطحی و نیز تخریب جنگل‌ها از دلایل آن محسوب می‌شود. پدیده ریزگردها در كشور و استان گلستان علاوه بر عوامل ذكر شده، منشاء خارجی نیز دارد كه در حوزه این استان، صحرای قرهقوم كشور تركمنستان به عنوان یكی از بزرگترین كویرهای شنی جهان، عامل خارجی محسوب می‌شود كه برای مقابله با آن باید از طریق دیپلماسی فعال با این كشور و دیگر كشورهای همسایه و اجرای برنامه‌های مقابله‌ای مشترك اقدام شود».[11]
بنابراین، نباید اجازه داد شرایط این منطقه به گونه‌ای پیش برود که شرایط سخت و دشوار استان‌های غربی کشور به ویژه خوزستان که چند سالی است در معرض ریزگردهای برخاسته از عراق قرار گرفته است، در استان‌های خراسان رضوی، خراسان شمالی و گلستان تکرار شود و این مناطق که در سال‌های اخیر از حوادث متعدد طبیعی مانند سیل آسیب‌های زیادی دیده‌اند، در معرض خطرات و چالش‌های زیست محیطی جدیدی قرار گیرند.
*- پژهشگر ارشد مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری و عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)
[1] . رودخانهای دائمی است که در شرق ترکمنستان جاری است و تقریبا مرز مشترک بین ازبکستان و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد. این رود از کوه‌های پامیر سرچشمه می‌گیرد و به سوی شمال غرب سرازیر می‌شود و پس از عبور از حاشیه صحرای قرهقوم و شهر چهارجو با دلتایی به طور 145 کیلومتر (90 مایل) به دریاچه آرال می‌ریزد.
[2] . مرغاب یا مرو رود، از کوه‌های افغانستان سرچشمه می‌گیرد، مسیر ابتدایی آن به موازات جیحون و از شرق به غرب است، پس از طی مسافتی رودخانه جهت شمالی می‌یابد و سرانجام در ریگزارهای قره قوم ناپدید می‌شود.
[3] . هریرود که از کوه‌های مرکزی افغانستان سرچشمه می‌گیرد، ابتدا در جهت شرق و سپس در جهت شمال جریان می‌یابد و مرز مشترک ایران و افغانستان را تشکیل می‌دهد.
[4] . در ادامه جریان هریرود به سوی شمال، کشف رود که از کوه‌های هزار مسجد خراسان سرچشمه می‌گیرد به آن می‌پیوندد.
[5] . (فدایی و چکنگی، 1384: 13).
[6] . وحید سینائی، «هیدروپلیتیک، امنیت و توسعه همکاری‌های آبی در روابط ایران، افغانستان و ترکمنستان»، فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره دوم، تابستان 1390، 196.
[7] . «اقتصاد ترکمنستان»، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 7، پاییز ۱۳۷۳، ص۱۷۹.
[8] . « نشست سران کشورهای عضو صندوق بین‌المللی نجات دریاچه آرال در ترکمنستان»، خبرگزاری تسنیم، 9 شهریور 1397.
[9] . «تقسیم آب و دریاچه آرال، محور سخنرانی بردی محمداف در سازمان ملل»، خبرگزاری فارس،9 مهر 1397.
[10] . «پای ریزگردها به استان گلستان باز شد»، خبرگزاری تسنیم، ٢٤ مهر ١٣٩٦.
[11] . «چالش ریزگردها در گلستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا)، 27 فروردین 1398.
کد خبر:2051
