ایران شرقی
*ولی کوزه گر کالجی
طرح مسئله:
نام آسیای مرکزی با ماوراءالنهر و رودهای بزرگ و حیات بخشی مانند آمو دریا (جیحون)، سیر دریا (سیحون)، وَخش (سُرخ‌آب)، ایرتیش، زرافشان و دریاچه های بزرگی مانند آرال (خوارزم)، بالخاش و سریز، پیوند خورده است.
سد و نیروگاه برق آبی راغون تاجیکستان بر روی یکی از همین رودخانه ها یعنی رود وَخش در حال احداث است که در صورت عملیاتی شدن با 335 متر ارتفاع، بلندترین سد خاکی با هسته رُسی دنیا خواهد بود. هرچند از چالش های سنتی تاجیکستان با ازبکستان در رابطه با سد راغون در دوره رهبری شوکت میرضیایف تا حد قابل توجهی کاسته شده است، اما مشکلات مالی و اقتصاد شکننده دولت تاجیکستان، ناتوانی شهروندان تاجیکی در خرید اوراق قرضه (خرید تنها 184 میلیون دلار اوراق قرضه از هزینه 4/1 میلیارد دلاری پیش بینی شده)، کاهش چشمگیر درآمدهای دولت تاجیکستان از محل درآمدهای ارسالی مهاجرین کاری در روسیه (به دلیل بحران اقتصادی و تحریم روسیه از سوی غرب، کاهش ارزش روبل و عدم عضویت تاجیکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا) و در نهایت عدم حمایت نهادهای بین المللی به ویژه بانک جهانی، از چالش های مهم پیش روی تاجیکستان در تکمیل سد راغون و پنج توربین باقی مانده تا سال 2028 میلادی است.
با عنایت به نکات یاد شده، در این نوشتار کوشش می شود با واکاوی ملاحظات سیاسی و اقتصادی تکمیل سد راغون تاجیکستان، شناخت و درک بهتری از وضعیت این طرح مهم اقتصادی در منطقه آسیای مرکزی حاصل شود.
تاجیکستان یکی از کشورهای صاحب مقام در منابع و ذخایر آب در منطقه آسیای مرکزی و جهان است و این کشور هشت میلیون نفری، 64 درصد منابع آبی آسیای مرکزی را در اختیار دارد و در جهان نیز در جایگاه ششم قرار دارد. این کشور کوهستانی و سرسبز با بارندگی زیاد دارای رودخانه های فراوانی است . شمار رودهایی که طول آن ها از 10 کیلومتر تجاوز می کند به 947 عدد میرسد و در مجموع طول رودخانه های تاجیکستان بیش از 28 هزار کیلومتر است. بزرگ ترین دریاچه آب شیرین عمیق جهان موسوم به «آب بند سریز» در تاجیکستان واقع شده که با 56 کیلومتر مربع مساحت و با ژرفای حدود 500 متر خود به تنهایی قادر به تامین آب شرب و انرژی برق آسیای میانه و خاورمیانه است. رودخانه های بزرگ آسیای مرکزی نظیر آمودریا (جیحون) و زرافشان و نیز بخشی از حوزه رودخانه سیردریا نیز در قلمرو این کشور واقع شده است. نقشه زیر گویای منابع آبی تاجیکستان است.
.jpg)
نقشه منابع آبی جمهوری تاجیکستان
با توجه به چنین ظرفیتی، احداث سد و نیروگاه های برق آبی در تاجیکستان از دوران شوروی مورد توجه قرار گرفت و طرح های مختلفی نیز در این زمینه به اجرا درآمد. از جمله مهم ترین این طرح ها، ساخت سد و نیروگاه راغون در ۱۱۰ کیلومتری شمال شرق دوشنبه بر روی رودخانه وَخش در سال ١٩٧٦ میلادی بود که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی (سابق) و استقلال تاجیکستان، عملیات اجرایی این طرح در سال ۱۹۹۱ میلادی نیمه تمام رها شد و جنگ داخلی تاجیکستان عملاً امکان ادامه این طرح بزرگ سد سازی را غیر ممکن ساخت. بعد از پایان جنگ داخلی و برقراری ثبات نسبی سیاسی و اقتصادی، روند احداث سد و نیروگاه راغون روند احداث سد و نیروگاه راغون مجدداً از سرگرفته شد. این سد در صورت عملیاتی شدن، بلندترین سد خاکی با هسته رُسی دنیا خواهد بود و بنا بر طرح اولیه بلندی این بند ۳۳۵ متر و دارای شش دستگاه توربین و با گنجایش تولید ۳۶۰۰ مگاوات برق خواهد بود. حدود 22 هزار کارگر، مهندس و تکنسین در پروژه سد و نیروگاه برق آبی راغون مشغول به فعالیت هستند. نقشه زیر گویای موقعیت جغرافیایی سد راغون در شمال شرقی شهر دوشنبه است.
.png)
موقعیت جغرافیایی سد در حال احداث راغون بر روی رودخانه وخش در شمال شرقی شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان
سد و نیروگاه راغون از جنبه های مختلف سیاسی و اقتصادی برای تاجیکستان دارای اهمیت راهبردی است. هر چند در دو دهه گذشته ۲۲۱ نیروگاه کوچک در نقاط مختلف این کشور احداث شده اما هنوز این نیروگاه ها کمبود برق را (که یکی از مشکلات اساسی این کشور است) برطرف نكرده است. ضمن این که تاجيكستان گذشته از اكتشافات اخير در اين كشور كه هنوز مورد بهره برداري قرار نگرفته، از ذخایر نفت و گاز نیز محروم بوده و در راستای تأمین نیازهای اقتصاد خود به انرژی، اقدام به احداث نیروگاه های برق آبی راغون كرده است.
در اين ميان دوشنبه براي رفع وابستگی شدید به انرژی از جمله به ازبکستان و جلوگيري از قطع انتقال گاز یا برق از ازبکستان، به ویژه در فصل زمستان و بهره‌گيري از ابزار آب براي اعمال فشار به تاشکند، كوشش مي‌كند كه راغون را به پايان رساند. گذشته از اين نيز بايد توجه داشت كه بدون راغون عملاً صادرات برق اين كشور به پاكستان، افغانستان، آسياي جنوبي و... در قالب طرح كاسا ۱۰۰۰ و غيره امكان پذير نيست. لذا صدور انرژي برق آبي به كشورهايي نظير افغانستان، قزاقستان و حتي ايران نيز در دستور كار دولت دوشنبه است. به همین دلیل، راغون اكنون به پروژه‌اي ملي براي تاجيك ها بدل شده است و امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان، با صدور فرمانی مبنی بر فروش سهام نیروگاه راغون به شهروندان این کشور، از تمامی اتباع تاجیکستان دعوت کرد که در احداث نیروگاه بزرگ راغون که از پروژه‌های ملی و حیاتی کشور است، شرکت فعالی داشته باشند1 اما علی رغم تمامی کوششها و جدیتی که دولت تاجیکستان برای احداث و تکمیل سد راغون صورت داده است، مسیر ساخت این سد و نیروگاه برق آبی طی دو دهه اخیر با چالش های فراوانی مواجه بود.
نخستین و مهم ترین چالش، مخالفتهای شدید ازبکستان به عنوان کشوری پایین دست بود که بارها منجر به توقف یا کندی روند ساخت سد راغون شد. در دوران رهبری اسلام کریم اف (1991- 2016)، رهبری ازبکستان موضع تند و اتنقادی شدیدی در قبال این طرح و نیز نیروگاه آبی قمبرآته قرقیزستان داشت، تا جایی که در سال 2013 میلادی اسلام کریم اف صراحتاً تهدید کرد، عدم پاسخگویی به مشکلات موجود و وقفه در راه اندازی خط انتقال انرژی (کاسا ١٠٠٠)؛ شاید منجر به جنگ شود.
در این راستا، دولت ازبکستان در مقاطع مختلف اقدامات واکنشی متعددی را در زمینه ممانعت یا کاهش صادرات گاز طبیعی به تاجیکستان و طرح گسترده زلزله خیز بودن منطقه احداث سد راغون را در سطح رسانه ها با هدف تحت فشار قراردادن دوشنبه ، در دستور کار خود قرار داد. بسیاری از دیگر اقدامات دولت ازبکستان نظیر توقیف واگن های تاجیکی که موجب اختلال در روند ساخت نیروگاه سنگ توده-2 در تاجیکستان شد نیز از سوی کارشناسان در همین راستا ارزیابی شده است. مورد دیگری که در سال 2012 میلادی رخ داد و جنبه اجتماعی- اقتصادی داشت، ازبکستان نسبت به قطع صادرات گاز طبیعی به تاجیکستان اقدام نمود تا از این طریق مانع احداث سد راغون شود. فشارهای تاشكند بر دوشنبه تنها در سطح دوجانبه نبود و بازیگران بیرونی را نیز در بر می گرفت. رایزنی‌های ازبکستان با قدرت هاي منطقه‌اي و بين المللي در این زمینه در مقاطعی تا حدي بود كه ازبکستان توانست شرکت روسی روسال را که قرارداد تکمیل نیروگاه راغون با تاجیکستان را امضاء نموده بود، از ادامه همکاری با تاجیکستان منصرف کند. همچنین با دخالت های تاشکند، چین از احداث نیروگاه برق آبی در رودخانه زرافشان، که طبق قرارداد از بهار سال ۲۰۱۰ میلادی آغاز می‌شد، صرفنظر کرد. اما با مرگ ناگهانی اسلام کریم اف، این شرایط برای تاجیکستان تغییر پیدا کرد. به فاصله دو ماه پس از مرگ اسلام کریم اف، دولت تاجیکستان فضا را برای سرعت بخشیدن به طرح سد راغون مساعد دید و امام علی رحمان در آبان 1395 شخصاً با لباس کار پشت بولدوزر نشست و در کار بستن راه رودخانه وخش برای تغییر مسیر آن و آغاز رسمی ادامه عملیات ساخت سد و نیروگاه راغون شرکت کرد.
امام علی رحمان با لباس کار پشت بولدوزر در سد در حال احداث راغون؛ دو ماه پس از مرگ اسلام کریم اف (آبان 1395)
پس از به قدرت رسیدن شوکت میرضیاف و به موازات تنش زدایی در روابط تاجیکستان و ازبکستان، رئیس جمهور جدید ازبکستان از انتقاد علنی و تند نسبت به روند ساخت سد راغون خودداری نمود. در همین راستا، میرضیایف در دیدار با آلماس بیک باقی اف از مشارکت ازبکستان در ساخت نیروگاه برق آبی قمبراته قرقیزستان صحبت کرد که نشانه دیگری از تغییر در رویکرد سیاست ازبکستان در دوران پس از اسلام کریم اف تعبیر و تفسیر شد. در جریان دیدارهای تاریخی روسای جمهور دو کشور از دوشنبه و تاشکند نیز حل و فصل اختلافات آبی و همکاری مشترک برای تکمیل سد راغون، یکی از محورهای اصلی مذاکرات بود. فضای جدید حاکم بر مناسبات دو کشور موجب شد تاجیکستان با فراغ بال بیشتری روند ساخت و تکمیل سد و نیروگاه قمبراته را دنبال کند.
رشید غنی عبدالله ، تحلیلگر تاجیک در این رابطه معتقد است:
«منافع ازبکستان که در دوران شوروی خود مبتکر ساخت نیروگاه برق آبی راغون در تاجیکستان بود، در زمان ریاست جمهوری شوکت میرضیایف به سمت همگرایی منطقه ای تغییر کرده که کاملا منطقی و دوراندیشانه است. زیرا ساخت این نیروگاه برای تامین آب و برق مورد نیاز ازبکستان از اهمیت زیادی برخوردار است و زمینه کاهش اختلافات قبلی میان کشورهای دارای ذخایر آب و مصرفکنندگان پایین دست این منبع حیاتی را فراهم میسازد»2
در جدیدترین تحول، نخستین توربین نیروگاه برق آبی راغون در ٢٥ آبان ١٣٩٧ (١٦نوامبر سال ٢٠١٧میلادی) توسط امام علیرحمان، رئیس جمهور تاجیکستان افتتاح شد. سد و نیروگاه برق آبی راغون دارای شش توربین است که در صورت عملیاتی شدن کامل آن ها تا سال ٢٠٢٨ میلادی، نیروگاه برق آبی راغون از ظرفیت تولید برق سالانه ۳۶۰۰ مگاوات (تقریباً معادل تمام برقی که هر سال در نیروگاه های تاجیکستان تولید می‌شود) برخوردار خواهد شد. مراسم افتتاح نخستین توربین نیروگاه برق آبی راغون به صورت مستقیم از تلویزیون و رادیوهای دولتی تاجیکستان پخش شد، نمایندگان رسمی برخی از کشورهای خارجی از جمله معاون رئیس اجرایی حکومت افغانستان، وزیر انرژی ازبکستان، معاون وزیر انرژی روسیه، معاون رئیس بانک جهانی و سفیران کشورهای خارجی مقیم دوشنبه دراین مراسم حضور داشتند که در این بین حضور وزیر انرژی ازبکستان بسیار شایان توجه بود که میتوان آن را نشانه دیگری از تحول در روابط تاجیکستان و ازبکستان در دوره رهبری شوکت میرضیایف دانست.
در حاشیه مراسم افتتاح نخستین توربین سد راغون، «سیدا آخون اف» مهندس ارشد نیروگاه در مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری فارس ایران در رابطه وضعیت سد و نیروگاه راغون میگوید:
«در حال حاضر 214 میلیون متر مکعب آب در مخزن جمع‌آوری شده است که برای راه اندازی نخستین توربین کافی می باشد. ارتفاع سد نیروگاه راغون فعلا بیش از 70 متر می باشد که در مراحل بعدی به تدریج به 335 خواهد رسید. این سد که بین دو کوه قرار گرفته است، در سطح کف 344 متر و در سطح سقف 20 متر عرض داشته و طول آن نیز بالای 600 متر خواهد بود که به این منظور در مجموع 76 میلیون مکعب مواد خاکی و سنگی استفاده خواهد شد. در این پروژه علاوه بر شرکت ایتالیایی «سولینی امپروجیلو» همچنین بیش از 70 شرکت از کشورهای ایران، چین، روسیه، آلمان، فرانسه و غیره فعالیت انجام می دهند. از سال 2008 به این طرف جهت ساخت نیروگاه راغون بیش از 12 میلیارد سامانی (در حال حاضر ارزش یک دلار برابر 9.4 سامانی می باشد) هزینه شده است.3
اما دومین چالش مهم تاجیکستان برای احداث و تکمیل سد و نیروگاه برق آبی راغون، مشکلات مالی و ناکامی در جذب سرمایه گذاری خارجی است. در واقع، اقتصاد کوچک و شکننده تاجیکستان قادر به پوشش مالی کامل چنین طرح بزرگ و پرهزینه ای نیست که قرار است تا سال 2028 میلادی به مرحله نهایی و عملیاتی برسد. در بخش های قبلی اشاره شد که به دلیل مخالفت ها و فشارهای ازبکستان، شرکت های روسی و چینی از ورود به این طرح خودداری کردند. در این شرایط، تاجیکستان به کشورهای غربی روی آورد و موفق شد موافقت شرکت ایتالیایی به نام سالینی ایمپرجیلو4 را جلب کند. در ساخت و تکمیل توربین نخست سد راغون که آبان 1397 به بهره برداری رسید، این شرکت نقش کلیدی و محوری داشت. با این وجود، مشکلات مالی همچنان پابرجاست و دولت تاجیکستان انتظار دارد نهادهای بین المللی نظیر بانک جهانی، صندوق بین المللی پول و بانک توسعه آسیایی، وام و اعتبارات مالی به سد و نیروگاه در حال احداث راغون تخصصی دهد.
در همین راستا، دولت تاجیکستان با اعلام فراخوان بین‌المللی، از بانک جهانی خواست تا با تشکیل یک کنسرسیوم بین‌المللی اعتبار مورد نیاز برای احداث نیروگاه راغون را تامین کند، اما در عمل، تاجیکستان در این زمینه به موفقیتی دست پیدا نکرده است. به عنوان مثال، بانک جهانی به عنوان نهادی تخصصی و مالی همواره نگران پیامدها و آثار سیاسی و امنیتی سرمایهگذاری در طرح راغون بوده است. به همین دلیل، ، سیریل میولر، معاون منطقه اروپا و آسیای مرکزی بانک جهانی پس از شرکت در کنفرانس بین المللی «آب برای رشد پایدار طی سال های 2028- 2018 میلادی» در شهر دوشنبه در تیرماه ١٣٩٧ اظهار داشت:
«این نهاد (بانک جهانی) در طرح تکمیل ساخت نیروگاه برق آبی راغون در تاجیکستان سرمایه گذاری نمیکند. پس از مشورت با مقامات تاجیکستان به این نتیجه رسیده ایم که به جای سرمایه گذاری در طرح تکمیل ساخت نیروگاه برق آبی راغون، به ترمیم و بازسازی تجهیزاتی نیروگاه نارک کمک مالی کنند. دولت تاجیکستان اصرار دارد طرح تکمیل ساخت نیروگاه برق آبی راغون تسریع شود که این موضوع با سیاست های بانک جهانی همخوانی ندارد. از این رو بانک جهانی در این طرح، مشارکت مالی نخواهد کرد و با دولت تاجیکستان برای کمک مالی به بازسازی بزرگ ترین نیروگاه برق آبی نارک در این کشور به توافق رسیده است».5
پس از عدم پشتیبانی سازمان های مالی جهانی از طرح سد و نیروگاه راغون، دولت تاجیکستان اعلام کرد که ملت تاجیک این نیروگاه را با نیرو و سرمایه داخلی احداث خواهد کرد که با توجه به ضعف و شکنندگی اقتصاد تاجیکستان، تحقق این امر بسیار دشوار به نظر می رسد. یکی از دلایل مهم تاجیکستان برای تکمیل سریع تر این طرح، تامین برق صادراتی تاجیکستان به ویژه در چهارچوب طرح کاسا 1000 است که با مشارکت تاجیکستان و قرقیزستان، برق صادراتی را به افغانستان و پاکستان منتقل خواهد نمود. هزینه ساخت طرح کاسا 1000 که در سال 2020 میلادی باید به بهره برداری برسد، بیش از یک میلیارد دلار برآورد شده است. سهم تاجیکستان در ساخت این طرح 314 میلیون دلار، قرقیزستان 209 میلیون، افغانستان 354 میلیون و پاکستان 209 میلیون دلار است. هرچند، نیروگاه های «سنگ توده یک» در تاجیکستان و «قمبرآته» قرقیزستان به عنوان تأمین کنندگان اصلی کاسا ۱۰۰۰ محسوب می شوند، اما این نگرانی وجود دارد که این منابع نتوانند میزان برق تعهد شده در طرح کاسا 1000 را تامین نماید. لذا در صورت تکمیل سد بزرگ راغون در تاجیکستان، این نگرانی تا حد بسیار زیادی رفع خواهد شد و ظرفیت 3600 مگاواتی آن به ظرفیت نیروگاه های «سنگ توده یک» در تاجیکستان و «قمبرآته» قرقیزستان اضافه خواهد شد.
آنچه مسلم است، تکمیل سد راغون تبدیل به پروژه ای حیثیتی برای دولت تاجیکستان شده است. تبلیغ گسترده شعار «آب برای کشاورزی و گرما برای خانه ها» و اشاره امام علی رحمان در نطق سالیانه اش به این که «راغون وظیفه ای است مدنی بر وجدان هر فرد وفادار و فداکار» به روشنی گویای این امر است. هرچند از چالش های سنتی تاجیکستان با ازبکستان در رابطه با سد راغون در دوره رهبری شوکت میرضیایف تا حد قابل توجهی کاسته شده است، اما مشکلات مالی و اقتصاد شکننده دولت تاجیکستان، ناتوانی شهروندان تاجیکی در خرید اوراق قرضه (از 1/4 میلیارد دلار مورد نظر دولت تاجیکستان، تنها ۱۸۴ میلیون دلار از شوی شهروندان تاجیکی خریداری شد)، کاهش چشمگیر درآمدهای دولت تاجیکستان از محل درآمدهای ارسالی مهاجرین کاری در روسیه (به دلیل بحران اقتصادی و تحریم روسیه از سوی غرب، کاهش ارزش روبل و عدم عضویت تاجیکستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا) و در نهایت عدم حمایت نهادهای بین المللی به ویژه بانک جهانی، از چالش های مهم پیش روی تاجیکستان در تکمیل سد راغون و پنج توربین باقی مانده تا سال 2028 میلادی است.
*- پژهشگر ارشد مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری و عضو شورای علمی موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)
1 . فرزاد رمضانی بونش، « راغون بار انرژي تاجيكستان را به دوش مي‌كشد»، موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)، 1391.
2. «استقبال کارشناسان تاجیک از نتایج سفر میرضیایف به تاجیکستان»، پارس تودی، 19 اسفند 1396.
3. «راغون» تاجیکستان از دوربین خبرنگار فارس، خبرگزاری فارس، 24 آبان 1397.
4. Salini Impregilo
5 . «بانک جهانی در طرح نیروگاه راغون درتاجیکستان سرمایه گذاری نمی کند»، پارس تودی، ٥ تیر ١٣٩٧.