ایران شرقی

*امید رحیمی:

فدریکا موگرینی، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی و سیاست امنیتی، هفته گذشته سفری به بیشکک و عشق‌آباد داشت. در قرقیزستان موگرینی دیدارهایی با چنگیز آیداربیک‌اف و سورانبای جین‌بیک‌اف، وزیر امور خارجه و رئیس‌جمهور این کشور صورت داد. تداوم حمایت‌های مالی اتحادیه اروپا از این جمهوری آسیای مرکزی در قالب برنامه‌های این اتحادیه، اصلی‌ترین محور دیدارهای موگرینی بود. یک توافقنامه 35 میلیون یورویی با تامین مالی اتحادیه اروپا در حوزه آموزش، از جمله مواردی بود که در این دیدارها به امضا رسید. پس از آن موگرینی به عشق‌آباد رفت تا پازل دیپلماتیک اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی را تکمیل کند. تا پیش از این اتحادیه اروپا در هر 4 کشور آسیای مرکزی به جز ترکمنستان، دفاتر نمایندگی فعال داشت. با این حال در ترکمنستان تاکنون صرفا یک دفتر همکاری محدود وجود داشت. با امضاف توافق‌نامه جدید، اتحادیه اروپا در عشق‌آباد یک نمایندگی رسمی با حضور سفیری دائمی تاسیس می‌کند.

پس از برگزاری دیدارهایی در عشق‌آباد با وزیر امور خارجه و رئیس‌ پارلمان ترکمنستان، وی مجددا عازم بیشکک شد. شرکت در مجمع مشترک آسیای مرکزی و اتحادیه اروپا که با حضور فعالان جامعه مدنی کشورهای آسیای مرکزی در بیشکک گرد هم آمده بودند، دیگر برنامه موگرینی در سفر به بیشکک بود. مدیریت این مجمع با پیتر بوریان، نماینده ویژه اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی بود. با این حال، مهم‌ترین برنامه دیدارهای موگرینی را می‌توان پانزدهمین دیدار وزرای خارجه کشورهای آسیای مرکزی و اتحادیه اروپا در نظر گرفت. پیش از این نیز در بروکسل چهاردهمین دور این نشست‌ها برگزار شده بود.

در مجموع این دیدارها، اجرایی‌سازی استراتژی جدید اتحادیه اروپا در قبال آسیای مرکزی که نسخه ارتقاء یافته و به روز شده استراتژی سال 2007 است، اصلی‌ترین محور عنوان شده است. با این حال، در این سند گزاره‌های مبهم و صرفا «اعلانی» بسیار مطرح شده و ورود این گزاره‌ها به عرصه «اعمال» خود متضمن تغییرات رفتاری و ملاحظات سیاسی است. ذیلا با عنایت به استراتژی جدید اتحادیه اروپا در آسیای مرکزی، مهم‌ترین محورهای تحلیلی مد نظر در سفر اخیر موگرینی به آسیای مرکزی به اختصار مورد بررسی قرار می‌گیرد:

1. تقسیم کار اروپایی:
چند هفته پیش دونالد توسک، رئیس شورای اروپا نیز به آسیای مرکزی سفر کرده بود. در حالی که سفر او به کشورهای ازبکستان، قزاقستان و تاجیکستان و دیدار با مقامات ارشد این کشورها بود، سفر موگرینی به دو کشور دیگر آسیای مرکزی، یعنی قرقیزستان و ترکمنستان صورت گرفت. اگرچه همچنان ابعاد چنین تقسیم‌بندی مشخص نیست، اما می‌توان رویکرد جامع اتحادیه اروپا به هر 5 جمهوری آسیای مرکزی را در این دیدارها شاهد بود. از سوی دیگر نیز دیدارهای توسک عمدتا با روسای جمهور و با هدف اعتمادسازی سیاسی صورت گرفت، در حالی که دیدارهای موگرینی، با مقامات سطح پایین‌تر و حول مسائل اجرایی انجام شد.

2.  اهرمِ منعطف «اصلاحات»:
یکی از رویکردهای همیشگی اتحادیه اروپا، ارائه کمک‌های مالی و اقتصادی ایجابی در ازای اعمال اصلاحات مطلوب در جمهوری‌های آسیای مرکزی بوده. این فرایندها نیز عمدتا در یک فضای متصلب فکری و محتوایی، با پشتوانه پروپاگاندایی گسترده و یک‌سونگری محض انجام می‌گرفت. به نظر می‌رسد تجربه انقلاب‌های رنگی و تشدید تنش‌های اجتماعی و سیاسی در برخی جمهوری‌های اوراسیایی که منجر به بی‌ثباتی گردید، دیدگاه اتحادیه اروپا را تغییر داده است. در این راستا، فدریکا موگرینی با بیانی بسیار منعطف‌تر و اشاره‌ای واقع‌گرایانه به اصلاحات در آسیای مرکزی، تصریح می‌کند که گاهی اوقات، اصلاحات یک «فرایند دردناک» است و اتحادیه اروپا قصد «پنهان کردن» آن را ندارد. اما نشانه‌های «امیدواری» وجود دارد. در یک عقب‌نشینی دیگر، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا تصریح می‌کند که ما در نمونه‌های موردی «در صورت نیاز» از برخی موارد و نمایندگان رسانه‌ها حمایت می‌کنیم. تاکید بر رو بازی کردن و «شفافیت و عدم پنهان‌‌کاری اتحادیه اروپا» رویکردی است که نشان‌گر کاهش سطح اهمیت این اهرم در سیاست خارجی اتحادیه اروپا و ارتقاء نقش دولت‌های حاضر منطقه می‌باشد.

3. اولویت منطقه‌نگری بر تک‌نگری:
یکی از موضوعاتی که در سفر اخیر موگرینی به آسیای مرکزی با جدیت مورد تاکید قرار گرفت، نوع نگاه اتحادیه اروپا به آسیای مرکزی بود. در موقعیت‌های مختلفی، موگرینی تاکید می‌کند که اروپا به آسیای مرکزی به عنوان یک کل واحد، و در واقع «یک منطقه» می‌نگرد، نه 5 جمهوری مجزا. این رویکرد به وضوح بیانگر نگاه جاه‌طلبانه منطقه‌ای به آسیای مرکزی با رویکرد حفظ درب‌های باز روابط با کشورهای بسته‌تر همچون ترکمنستان و تاجیکستان، محدود کردن کشورهایی همچون قزاقستان و ازبکستان برای استفاده بیش از حد از امتیازات اتحادیه اروپا، و در نهایت تبدیل فضای رقابت میان جمهوری‌ها در روابط با اروپا به نگاه همکاری‌جویانه، دقیقا بر خلاف روابط کشورهای منطقه با چین، روسیه و ایالات متحده است.

4. از آرمان‌گرایی به اهرم‌انگاری در حقوق بشر:
در استراتژی سال 2007 اتحادیه اروپا تلاش شده بود تا یک رویکرد واقع‌گرایانه مبتنی بر منابع انرژی و ژئوپلیتیک منطقه، در عین تاکید بر حقوق بشر از سوی اتحادیه اروپا صورت بگیرد. با این حال در عمل شاهد آن بودیم که در بازه‌هایی، نگاهِ آرمانی و سلبی به «حقوق بشر» منجر به بروز تنش‌هایی در روابط اتحادیه اروپا با جمهوری‌های آسیای مرکزی شد. با این حال در سند جدید شاهد تاکید بیشتر بر مقوله حقوق بشر، در عین استفاده کنترل شده به عنوان یک «اهرم» از این مقوله هستیم. درحقیقت، یک شیفت اساسی در سیاست اعلانی و اعمالی اتحادیه اروپا پیرامون حقوق بشر در استراتژی جدید رخ داده است. به بیان دیگر، به رغم تاکید بیشتر بر حقوق بشر در استراتژی جدید، در عمل شاهد استفاده کنترل شده از این اهرم در قبال جمهوری‌ها هستیم. مساله‌ای که در سفر اخیر دونالد توسک و نیز دیدارهای اخیر موگرینی موجب اعتراض برخی فعالین حقوق بشری غربی نیز گردید. در همین راستا، راشل دنبر، یکی از فعالان آمریکایی حقوق بشر به طعنه از موگرینی خواسته است که به مقامات ترکمنستان بگوید دفتر جدید اتحادیه اروپا در عشق‌آباد «هیچ تلاشی برای فشاری واقعی برای تغییرات حقوق بشری در این کشور صورت نمی‌دهد».

5. هم‌پیوندی آسیای مرکزی با افغانستان:
یکی از عوامل اصلی توجه اتحادیه اروپا به آسیای مرکزی، مقوله افغانستان و پیوندِ ژئوپلیتیک منطقه با این کشور است. بنا بر آمارهای منتشر شده در برخی پایگاه‌های اروپایی، هزینه صورت گرفته توسط اتحادیه اروپا در افغانستان طی سال‌های 2014 تا 2020 معادل 1.4 برابر هزینه صرف شده در آسیای مرکزی بوده است. در حقیقت، اروپا مسیر برقراری ثبات در افغانستان و کنترل یکی از جریان‌های اصلی مهاجرت را در آسیای مرکزی می‌بیند و از این رو، شاید اغراق نباشد اگر بگوییم، آسیای مرکزی را برای افغانستان نیز می‌خواهد.

6. تعمیمِ الگوی مطلوب ازبکستان در انتقال قدرت:
منظور دقیقِ موگرینی در اظهار «نشانه‌های امیدواری» در آسیای مرکزی، صرفا ازبکستان بود. در همین راستا، اتحادیه اروپا در تلاش است با ارائه یک الگوی موفق شیفت پارادایمی حکومتی در ازبکستان، فضای انتقال قدرت سنتی که تا کنون در دست روس‌ها بود را به چالش بکشد. انتقالِ مسالمت‌آمیز قدرت در قرقیزستان و سپس قزاقستان، به نوعی اروپایی‌ها را که پیش از این به انتقال قدرت با استفاده از انقلاب‌های رنگی شناخته می‌شدند را به چالش کشید. با این حال، نسخه نوین ارمنستان و ورژن محافظه‌کارانه ازبکستان، تنها دستاویز اتحادیه اروپا برای آینده جمهوری‌های آسیای مرکزی است.

7. عدم تزاحم با بازیگران بزرگ منطقه:
نکته مهم دیگری که در سفر اخیر موگرینی به آن اشاره شد، عدم تزاحم اتحادیه اروپا با منافع چین، روسیه و حتی ایالات متحده در منطقه است. موگرینی به صراحت می‌گوید «ما از آن‌ها (جمهوری‌های آسیای مرکزی) نمی‌خواهیم که بین مشارکت با اتحادیه اروپا و دیگران، یکی را انتخاب کنند. ما بر این باوریم که کشورهای منطقه می‌توانند شرکای خوبی برای ما و دیگر قدرت‌ها باشند». این گزاره نیز نشان‌گر انتخاب کاملا محافظه‌کارانه اتحادیه اروپا برای منطقه است.

*پژوهشگر حوزه مطالعات آسیای مرکزی