ایران شرقی/
 
*ولی کوزه‌گر کالجی
 
بیان مسئله:
 
پس از مرگ ناگهانی اسلام کریم اف در سپتامبر 2016 (شهریور 1395) و با به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف، روندی از تنش زدایی در مناسبات ازبکستان با تاجیکستان آغاز شده است که این شرایط بر وضعیت مناطق تاجیکانِ ازبکستان در مناطقی مانند سمرقند، بخارا، سرخان ‌دریا، قشقه‌ دریا، نمنگان، فرغانه و سیردریا نیز تاثیرگذار بوده است و به نظر می‌رسد اندکی از میزان فشارها و سیاست‌های ازبکی سازی دوران اسلام کریم اف در مناطق تاجیک نشینِ ازبکستان کاسته شده است.
گشایش گذرگاه‌های مرزی از جمله تخریب دیوار گذرگاه مرزی «جرتپه- سرزم» که تاجیکان به کنایه آن را «دیوار اسلام کریم اف» می‌نامیدند، برقراری پروازهای مستقیم دوشنبه- تاشکند، گشایش نخستین خط اتوبوسرانی بین‌المللی در مسیر «تاشکند- خجند- تاشکند»، صدور مجوز سوار و پیاده کردن مسافر قطارهای مسافربری شرکت راه‌آهن تاجیکستان در شهرهای تِرمِذ، سمرقند و قرشی ازبکستان و موافقت دولت ازبکستان با احداث مدرسه با گنجایش640 دانش آموز برای تاجیک تبارانِ سمرقند که در سفر تاریخی شوکت میرضیایف به دوشنبه در 9 مارس 2018 (18 اسفند 1396) صورت گرفت، برگزاری برنامه روزهای فرهنگ تاجیکستان در ازبکستان در فروردین 1397 و دیدار امام­علی رحمان از مناطق تاجیک‌نشین ازبکستان در 17 اوت 2018 (مرداد 1397) از جمله تحولات جدیدی است که بهبود نسبی وضعیت تاجیکانِ ازبکستان در دوره رهبری شوکت میرضیایف را به دنبال داشته است. در یادداشت تحلیلی پیش رو کوشش خواهد شد با مطالعه و بررسی موارد یاد شده، درک بهتری از این تحول جدید و مهم اجتماعی در سطح منطقه آسیای مرکزی حاصل شود.
 
زمانی که جمهوری سوسیالیستی ازبکستان شوروی¹ در سال 1924 میلادی به عنوان یکی از جمهوری­های اتحاد جماهیر شوروی تاسیس شد، تاجیکان در قالب جمهوری سوسیالیستی خودمختار تاجیکستان شوروی² تحت حاکمیت ازبکان قرار قرار گرفتند و این واحد خودمختار به صورت بخشی از جمهوری سوسیالیستی ازبکستان شوروی درآمد. این شرایط بیش از پنج سال تداوم یافت تا این که در سال 1929 میلادی، جمهوری سوسیالیستی تاجیکستان شوروی³ به عنوان یک جمهوری مستقل وارد تقسیمات اتحاد جماهیر شوروی شد. اما این تحول به معنی خروج کامل تاجیکان از تسلط و حاکمیت ازبکان نبود. قرار گرفتن سمرقند و بخارا به عنوان دو کانون مهم و سنتی فرهنگی، تاریخی و تمدنی تاجیکان در قلمرو جمهوری سوسیالیستی ازبکستان، زمینه نخستین اختلاف و تنش میان ازبکان و تاجیکان در دوران معاصر را فراهم ساخت.

براساس آماری که مردم شناسان در اوایل قرن 20 میلادی ارایه کرده­اند، تناسب جمعیتی ازبکها به تاجیک­ها در بخارا، سمرقند و وادی فرغانه سه به هفت بوده است. نگرانی اصلی تاجیکان، تضعیف و در نهایت از میان رفتن فرهنگ فارسی و تاجیکی در سمرقند و بخارا از سوی ازبکان بود. به عنوان مثال، در دوران زمامداری شرف رشیدف، عضو دفتر سیاسی حزب کمونیست و دبیر اول وقت حزب کمونیست در ازبکستان، هرگاه کسی در شهرهای سمرقند و بخارا در مراکز و اماکن و اداره­های دولتی به زبان پارسی سخن می­گفت، باید مبلغ پنج روبل شوروی را به خزانه دولت به عنوان جریمه پرداخت می‌کرد. در دوره رشیداف با تمام زبان‌ها می‌شد حرف زد به جز پارسی، برای همین پارسی زبانان سمرقند و بخارا زبان روسی را بر زبان ازبکی ترجیح می‌دادند.⁴
    در نتیجه تقسیمات سیاسی و اداری دوران شوروی، مناطق تاجیک‌نشینی مانند سمرقند، بخارا، سرخان‌دریا، قشقه‌دریا، نمنگان، فرغانه و سیردریا در چهارچوب مرزهای جمهوری ازبکستان قرار گرفتند. تاجیکها مدعی هستند که در ازبکستان به ویژه در مناطق سمرقند، بخارا، ترمذ و خوارزم میلیون­ها تاجیک زندگی می­کنند که به اجبار در دوره تشکیل اتحاد جماهیر شوروی به تلافی مبارزات مسلمان تاجیک در برابر بلشویک­ها از قلمرو تاجیکستان به ازبکستان کوچ داده شده­‌اند.⁵ (Chahryar, 2005: 292-296)
بنابراین، تقسیم­ بندی براساس هویت‌های قومی- زبانی، یکی از عوامل مهمی بود که از همان ابتدا شکاف تاجیک- ازبک را در این کشور به وجود آورد. از همان آغاز، نشانه‌های فراوان از کشمکش تباری و ولایتی بین بخش‌های شرق و غرب و مرکز ازبکستان مشهود بود؛ هر قومی و هر ولایتی سهم بیشتری از قدرت می‌طلبید. پس از دستیابی به استقلال، اسلام کریموف، رئیس جمهور پیشین ازبکستان، با استفاده از این کشمکش‌های قومی و ایجاد تنش میان ولایات به تضعیف جایگاه آنها دست زد. علاوه بر این، جریان­های «ملی­گرایی» و                     «اسلام­گرایی» نیز دو موج عمده تأثیرگذار در ازبکستان هستند و بر این اساس ازبكستان، بر اين باور است كه امنيت این کشور از سوي مناطق تاجيك ازبكستان در خطر است و تاجيكان مناطق هم مرز با تاجيكستان، قابل اطمينان نيستند. بنابراین، مقامات ازبک به بهانه حفاظت از منافع ملی با هویت تاجیکی مقابله می­کنند.⁶

همین سابقه و ذهنیت تاریخی موجب شد پس از فروپاشی شوروی، وضعیت مناطق تاجیک­نشین ازبکستان و سیاست ازبکی­سازی (تحمیل فرهنگ، زبان و ادبیات ازبکی بر اقلیت تاجیکی) تبدیل به یک موضوع سیاسی و امنیتی در مناسبات دوشنبه و تاشکند شود.

   پایین جلوه دادن میزان جمعیت تاجیکان ازبکستان و اختلاف فاحش بین آمارهای رسمی و غیر رسمی جمعیتی از جمله مشکلات دو کشور در این حوزه به شمار می­رفت.⁷ در حالی که براساس آماری که مردم­شناسان در اوایل قرن 20 میلادی ارایه کرده­اند، تناسب جمعیتی ازبک­ها به تاجیک ­ها در بخارا، سمرقند و وادی فرغانه سه به هفت بوده است، کمیته آمار ازبکستان در اول ژانویه 2017 اعلام نمود که 8/4 درصد جمعیت این کشور را تاجیکها (فارسی زبانان) تشکیل می­دهند. جالب این­ که این نرخ برای تاجیک­ ها در 26 سال قبل از آن (­سال 1991) هم 8/4 درصد بود.⁸ در حالی که تاجیکها در ازبکستان معتقدند که این آمار بیشتر به ۲۵ تا ۳۰ درصد نزدیک است و بر این که تاجیک­ها ۷۰ درصد جمعیت سمرقند، پایتخت پیشین و دومین شهر بزرگ ازبکستان و بیش از ۹۰ درصد مردم بخارا را تشکیل می­دهند، تأکید می‌کنند. البته، آمار موثقی در این رابطه موجود  نیست.⁹
 
در رابطه با مناطق تاجیک نشین ازبکستان همواره این نگرانی از سوی دولت تاجیکستان وجود داشته است که ارائه آمارهای غیر واقعی از جمعیت تاجیکان و تحمیل فرهنگ و زبان ازبکی، موجب تضعیف جایگاه سنتی تاجیکان به ویژه در دو شهر مهم سمرقند و بخارا شود. فرایند ازبکی­سازی در دوران رهبری 25 ساله اسلام کریم­اف با جدیت خاصی در مناطق تاجیک­نشین دنبال شد. به عنوان مثال، در حالی که زبان مؤسسات آموزشی از جمله دانشگاه سمرقند که قدیمی‌ترین دانشگاه آسیای مرکزی است و به فرمان لنین نخستین رهبر حکومت شوروی پایه­گذاری شد، به زبان فارسی بود، پس از فروپاشی شوروی و به قدرت رسیدن اسلام کریم­اف به زبان ازبکی تغییر یافت. طبق آمار رسمی، در زمان شوروی سابق، 380 مدرسه تاجیک­زبان در ازبکستان وجود داشت اما در دوران اسلام کریم­اف تعداد آن­ها به طور قابل توجهی کاهش یافت. نمونه­هایی از این دست در حوزه فرهنگی و اجتماعی بسیار فراوان است. واکنش گسترده افکار عمومی و نخبگان ازبکستان و تاجیکستان در قبال اقدام سایت گوگل در گنجاندن نام شهرهای سمرقند و بخارا در نقشه جغرافیایی تاجیکستان در دی ماه 1392 به روشنی گویای حساسیت شدید این موضوع در روابط دو کشور است.¹⁰

اما پس از مرگ ناگهانی اسلام کریم اف در سپتامبر 2016 (شهریور 1395) و با قدرت رسیدن شوکت میرضیایف، روندی از تنش زدایی در مناسبات ازبکستان با تاجیکستان آغاز شده است؛ چنانچه عبدالعزیز کامل­اف؛ وزیر خارجه ازبکستان در مصاحبه با تلویزیون تاجیکستان صراحتاً به این نکته اشاره نمود که «اکنون زمان تجدید پیوندهای طولانی از هم گسیخته»¹¹ میان دو کشور فرا رسیده است. دیدار امام­علی رحمان از مناطق تاجیک‌نشین ازبکستان و اتخاذ رویکردهایی چون گشایش نخستین خط اتوبوس‌رانی بین‌المللی در مسیر «تاشکند- خجند- تاشکند» مجوز سوار و پیاده­کردن مسافر قطارهای مسافربری شرکت راه‌آهن تاجیکستان در شهرهای تِرمِذ، سمرقند و قرشی ازبکستان و از سرگیری ارتباطات هوایی مستقیم بین پایتخت‌های دو کشور، کاهش سه برابری قیمت بلیت‌ها، پیشنهاد افتتاح پروازهای جدید بین دوشنبه و شهرهای بخارا و سمرقند و... می‌تواند به کاهش فشار بر اقلیت‌های تاجیک و ازبک دو کشور کمک کند و روابط فرهنگی و مردمی دو کشور را افزایش دهد.¹²

 در اوایل سال 2018 میلادی نیز شهروندان تاجیک مقیم ازبکستان با ارسال نامه به رؤسای جمهور تاجیکستان و ازبکستان از آن­ها خواستند تا کمبود معلم در مناطق تاجیک نشین ازبکستان را برطرف کنند. در این نامه که بیش از 100 نفر از شهروندان تاجیک مناطق مختلف ازبکستان آن را نوشته بودند از کمبود معلم در این مناطق و احتمال تعطیلی مدارس ابراز نگرانی شده بود. متعاقب ارسال این نامه در دیدار تاریخی شوکت میرضیایف از دوشنبه در مارس 2018 میلادی نیز رهبران دو کشور موافقت کردند که از طرف دولت تاجیکستان مدرسه­ای به گنجایش640 دانش آموز برای تاجیک­تبارانِ سمرقند ساخته شود. دولت ازبکستان نیز متعهد شد که زمینی را برای ساخت یک موسسه آموزشی و مدرسه و تضمین ایمنی کارگران تاجیک در محل ساخت و ساز اختصاص دهد. در مجموع، گشایش مرزها و افزایش ارتباطات مردمی دو سوی مرز به ویژه ازبکان و تاجیکان دو کشور که بسیاری از آن­ها دارای پیوندهای خانوادگی و خویشاوندی هستند، از جمله تحولات مهمی است که زمینه را برای کاهش سطح تنش، سوء­ظن و بی­اعتمادی بین ازبکستان و تاجیکستان فراهم نموده است.

برگزاری برنامه روزهای فرهنگ تاجیکستان در ازبکستان در فروردین 1397 که در پاسخ به برگزاری جشنواره روزهای فرهنگ ازبکستان در تاجیکستان در در 20 اردیبهشت 1396 صورت گرفت نیز تحول مهم دیگری در عرصه مناسبات فرهنگی و اجتماعی دو کشور به شمار می رود. پس از نزدیک به 25 سال توقف همکاری های فرهنگی و هنری، اندیشمندان، موسیقدانان و هنرمندان تاجیکی و ازبک توانستند به صورت مستقیم و بی واسطه آثار و اندیشه های خود را به مردمان ازبکستان و تاجیکستان عرضه کنند.

در این بین، گشایش مرزهای زمینی ازبکستان و تاجیکستان نیز دیگر تحول مهم بود که پس از نزدیک به 25 سال جدایی و دوری، زمینه را برای ارتباط تاجیکان دو سوی مرز فراهم نمود. در دوران ریاست جمهوری اسلام کریم­اف در ازبکستان، از بین 16 گذرگاه مرزی تنها دو گذرگاه مرزی میان این کشور و تاجیکستان فعالیت می­کرد که در جریان سفر شوکت میرضیایف به تاجیکستان در 9 مارس 2018 (18 اسفند 1396)، بیش از 16 گذرگاه مرزی بین دو کشور پس از دو دهه انسداد، بازگشایی شد و در سفر امام علی رحمان به تاشکند در 17 اوت 2018 نیز قرار است سازشنامه همکاری­های راهبردی میان دوشنبه و تاشکند و توافق درباره علامتگذاری مرزهای مشترک به امضا مقامات دو کشور برسد. در همین راستا، با حضور رجب‌بای احمدزاده، رئیس ولایت سُغد جمهوری تاجیکستان و ترابجان جوره‌یف، رئیس ولایت سمرقند جمهوری ازبکستان در یک مارس 2018 میلادی، بیش از 9 گذرگاه مرزی بین دو کشور پس از سال‌ها بازگشایی شد. گذرگاه مرزی «سرزم-جرتپه» در شهر پنجکنت و گذرگاه­های «اوراتپه-کوشکنت»، «هواتاغ-اوچقرغان»، «ظفرآباد-هواستاباد»، «هشتیک-بیک‌آباد»، «نوبنیاد-پاپ»، «روات-روات»، «آیواچ- گلبهار» و گذرگاه مرزی راه­آهن «خاشدی - اموزنگ»، 9 گذرگاهی است که در فضای جدید مناسبات ازبکستان و تاجیکستان بازگشایی شد.

   در این بین، بازگشایی گذرگاه مرزی «جرتپه- سرزم»¹³ از اهمیت نمادین به مراتب بیشتری برخورداری بود. این گذرگاه  مرزی که استان سمرقند ازبکستان را به استان سُغد تاجیکستان متصل می­کند، در نوامبر 2010 میلادی به طور یک جانبه از سوی ازبکستان بسته شد و به ابتکار مقامات ازبکستان دیواری به ارتفاع 3 متر و به طول 10 متر احداث شد که شهروندان تاجیکستان به کنایه آن را «دیوار اسلام کریم­اف» می­نامیدند. در مراسم بازگشایی گذرگاه مرزی «جرتپه- سرزم»، این دیوار تخریب شد و مقامات تاجیکستان اعلام کردند که قرار است در گذرگاه مرزی «جرتپه - سرزم »، ترمینال و هتل احداث شود.

    در مجموع، تحولاتی که در عرصه های مختلف در سه سال گذشته روی داده است، بر وضعیت مناطق تاجیکانِ ازبکستان در مناطقی مانند سمرقند، بخارا، سرخان ‌دریا، قشقه‌ دریا، نمنگان، فرغانه و سیردریا نیز تاثیرگذار بوده است و به نظر می رسد اندکی از میزان فشارها و سیاستهای ازبکی سازی دوران اسلام کریم اف در مناطق تاجیک نشینِ ازبکستان کاسته شده است. هرچند این شرایط به صورت یک سویه نبوده و در نقطه مقابل نیز انعطاف هایی از سوی طرف تاجیکی در رابطه با فرهنگ و زبان ازبکی و مناطق ازبک نشین تاجیکستان نیز صورت گرفته است که سفر یک هیأت متشکل از هنرمندان و فرهنگیان ازبک به تاجیکستان برای شرکت در «جشنواره روزهای فرهنگی ازبکستان» در 20 اردیبهشت 1396 از نمونه های بارز آن به شمار می رود. گذر زمان و تثبیت هر چه بیشتر جایگاه داخلی و خارجی شوکت میرضیایف نشان خواهد داد که آیا رهبری جدید ازبکستان تا چه میزان از رویکردهای سنتی دوران اسلام کریم­اف به ویژه در رابطه با تاجیکستان فاصله گرفته است و توافقات صورت گرفته بین دو کشور به ویژه در حوزه فرهنگی و اجتماعی و بهبود وضعیت تاجیکانِ ازبکستان و ازبکانِ تاجیکستان تا چه میزان در عرصه عملی، محقق و عملیاتی خواهد شد.
 
 *پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک نهاد ریاست جمهوری