ایران شرقی/

ولی کوزه گر کالجی
 
طرح مسئله:
قزاقستان تنها جمهوری استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی سابق است که در مقطع استقلال، قوم اصلی (قزاق) در آن از اکثریت برخوردار نبود. بنابراین، موضوع رشد جمعیت، توزیع جغرافیایی و متعادل آن براساس آمایش سرزمینی در کشوری با وسعتی بیش از سه برابر ترکیه یا پاکستان و به بزرگی مساحت اروپای غربی از همان ابتدای استقلال قزاقستان از اهمیت اجتماعی و فرهنگی بسیار بالایی برخوردار شد. ضمن آن که این موضوع ارتباط مستقیمی نیز با ایفای نقش پل ارتباطی قزاقستان در کریدور شمالی- جنوبی، شرقی- غربی و اهداف بلندپروازانه این کشور در رهبری منطقه آسیای مرکزی به ویژه در رابطه با ازبکستان دارد که نیمی از جمعیت 70 میلیونی آسیای مرکزی را در خود جای داده است.
با توجه به دو ویژگی «مهاجرپذیری» و «مهاجر فرستی» قزاقستان که در حوزه سی. آی. اس. تنها قابل مقایسه با فدراسیون روسیه است و متفاوت از وضعیت «مهاجر فرستی» قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان می باشد، مدیریت و تنظیم روندهای مهاجرپذیری و مهاجرفرستی در کانون سیاست های جمعیتی قزاقستان قرار گرفته است تا شرایط برای افزایش سهم قوم اکثریت (قزاق) در ساختار جمعیتی و توزیع متوازن جمعیت در مناطق وسیع این کشور برای ایجاد رشد و توسعه متوازن اقتصادی و اجتماعی فراهم شود که بخش مهمی از این اهداف با خروج روس تباران از مناطق شمالی قزاقستان و هدایت مهاجرت های داخلی قزاق ها از مناطق جنوبی به شمالی در سال های اخیر (به ویژه متعاقب بحران اوکراین و نگرانی از تکرار احتمالی الحاق کریمه) و افزایش سهم قزاق ها از از زیر 50 درصد در سال های ابتدایی استقلال قزاقستان به 5/65 درصد محقق شده است. در یادداشت تحلیلی پیش رو کوشش خواهد شد درک بهتری از میزان و نحوه تاثیرگذاری عامل مهاجرت داخلی و خارجی که بر روندهای جمعیتی قزاقستان در 27 سال گذشته تاثیر گذاشته حاصل شود.

مقدمه:
جمهوری قزاقستان با وسعتی بالغ بر 2 میلیون و 717 هزار و 300 کیلومتر مربع  (بیش از سه برابر ترکیه یا پاکستان و به بزرگی مساحت اروپای غربی) بزرگ ترین کشور محصور جهان، دومین جمهوری پهناور اتحاد جماهیر شوروی سابق (پس از روسیه) و پهناورترین کشور منطقه آسیای مرکزی به شمار می ­رود که علی رغم وسعت بسیار زیاد، از نظر تعداد جمعیت و نیز یکپارچگی جمعیتی از شرایط خاصی برخوردار است. جمعیت قزاقستان در آستانه فروپاشی شوروی یعنی سال 1989 میلادی در حدود 16 میلیون نفر بود که به روشنی گویای جمعیت اندک این جمهوری در مقایسه با وسعت بیش از دو نیم میلیون متر مربعی آن بود. برای تقریب بیشتر ذهنی می توان وضعیت مساحت و جمعیت قزاقستان را با ایران مقایسه نمود. قزاقستان با وسعتی حدود 6/1 برابر ایران، از جمعیتی معادل یک پنجم جمعیت ایران برخوردار است. مشکل بزرگ تر قزاقستان، ساختار متکثر قومی آن بود؛ به گونه ای که قزاقستان تنها جمهوری استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی بود که در آن قوم اصلی (قزاق) از اکثریت برخوردار نبود. این شرایط جمعیتی، آثار و نتایج بسیار مهم سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی برای قزاقستان مستقل در پی داشت که تا به امروز ادامه دارد.

   در این بین، «روندهای داخلی و خارجی مهاجرت»¹ از جمله عوامل بسیار تاثیرگذار بر تعداد جمعیت و نیز ترکیب جمعیتی قزاقستان در 27 سال گذشته بوده است. قزاقستان برخلاف کشورهایی مانند تاجیکستان و ازبکستان که عمدتاً به عنوان کشورهای «مهاجر فرست» شناخته می شوند، به دلیل ثبات سیاسی و رشد و توسعه اقتصادی، کشوری «مهاجرپذیر» در سطح منطقه آسیای مرکزی محسوب می شود و از سویی دیگر به واسطه مهاجرت شهروندان قزاقی یا روس تباران به روسیه برای مسائل کاری، تحصیل یا اقامت؛ یک کشور «مهاجر فرست» نیز به حساب می آید که از این نظر در حوزه سی. آی. اس. تنها قابل مقایسه با فدراسیون روسیه است. در نتیجه این تحولات، میزان جمعیت قزاقستان که در سال ۱۹۸۹ در حدود ۱۶ میلیون نفر بود، پس از استقلال و مهاجرت‌ قزاق ها و روس تباران به کشورهای دیگر به ویژه فدراسیون روسیه به ۱۵ میلیون در سال ۲۰۰۶ کاهش یافت. اما پس از این مقطع با افزایش نرخ رشد جمعیت و نیز افزایش مهاجرت از کشورهای آسیای مرکزی، جمعیت قزاقستان رو به افزایش گذاشت و در سال 2018 میلادی، جمعیت این کشور به 18 میلیون و 493 هزار و 625 نفر رسید. نمودارهای زیر به روشنی گویای روندهای جمعیتی قزاقستان در فاصله سال های 1950 تا 2018 میلادی است.

روندهای جمعیتی قزاقستان در فاصله سال های 1950 تا 2014 میلادی


روند تصاعدی رشد جمعیت قزاقستان در فاصله سال های 2008 تا 2018 میلادی

عامل جمعیت هنگامی برای قزاقستان حائز اهمیت دو چندان می شود که شرایط جمعیتی این کشور 18 میلیونی با رقیب سنتی یعنی ازبکستان مقایسه می شود که با بیش از 30 میلیون جمعیت عملاً نیمی از جمعیت 70 میلیونی آسیای مرکزی را در خود جای داده است. نمودار زیر گویای آن است که هرچند روند رشد جمعیت قزاقستان از سه کشور ترکمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان در وضعیت به مراتب بهتری قرار دارد، اما در مقایسه با ازبکستان از شرایط مناسبی برخوردار نیست.
 

روند صعودی رشد جمعیت در پنج کشور مسلمان منطقه آسیای مرکزی تا سال 2021 میلادی
 
اما عامل مهاجرت داخلی و خارجی چگونه و تا چه میزان بر روندهای جمعیتی قزاقستان در 27 سال گذشته تاثیر گذاشته است؟ بدون تردید، بخش مهمی از روند مهاجرت در قزاقستان به ویژه در سال­های اخیر، «مهاجرت داخلی» و از «جنوب به شمال» کشور می­باشد که این امر بر روند مهاجرت خارجی نیز بسیار تاثیرگذار بوده است. مناطق شمالی قزاقستان از دوران شوروی دارای اکثریت روس بوده و مقامات این کشور همواره نگران تحرکات تجزیه­طلبانه در این منطقه از سوی روس­ها بوده­اند و این موضوع یکی از دلایل مهم انتقال پایتخت از آلماتی به آستانه در سال ١٩٩٩ میلادی به شمار می رفت.
 

پراکندگی جمعیتی روس تباران در مناطق شمالی قزاقستان در مجاورت مرزهای فدراسیون روسیه

پس از بحران اوکراین این نگرانی سنتی مقامات قزاقستان به دلیل احتمال تکرار وضعیت شبه جزیره کریمه در مناطق شمالی قزاقستان (با اکثریت روس­تبار) تشدید نیز شد. لذا دولت قزاقستان طی سال های اخیر با اجرای برنامه­های مختلفی درصد انتقال جمعیت از مناطق جنوبی به شمال کشور برآمده است تا با «قزاقی­کردن»² بافت جمعیتی این مناطق، به تدریج توازن جمعیتی به نفع قزاق­ها تغییر کند. در نتیجه، با انتقال چندین هزار خانواده قزاق از جنوب به مناطق شمالی و شمال - شرقی، ترکیب قومی این مناطق که از زمان روسیه تزاری به این طرف کاملاَ به نفع روس­تباران بود، به طور قابل توجهی تغییر یافته است. یعنی امروز دیگر جمعیت روس تبار در این مناطق اکثریت مطلق نمی باشند. در حال حاضر آن­ها در استان «کاستانای»³ ٦/٤١ درصد، در استان «قراگنده»⁴ ٥/٣٦ درصد، در استان «پاولودار»⁵ ٥/٣٦ درصد، در استان «آکمالا»⁶ ٦/٣٣ درصد، در استان «قزاقستان شمالی»⁷٧/٤٩ درصد و در استان «قزاقستان شرقی»⁸ 37 درصد را تشکیل می دهند. همچنین 15 درصد جمعیت «آستانه»⁹ و ٥/٢٧ درصد جمعیت شهر «آلماتی»¹⁰ روس تبار می­‌باشند.

بر اساس برنامه دولت قزاقستان، طی سال‌های 2018-2022 میلادی 59 هزار خانواده باید از جنوب به شمال منتقل شوند اگر این نکته در نظر گرفته شود که خانواده‌های قزاق‌های جنوبی معمولا شامل 4- 5 نفر باشند، پس انتقال بالای 250 هزار نفر به شمال کشور مورد نظر است.¹¹
 پیامد بسیار مهم این روند مهاجرتی، افزایش مهاجرت روس­تباران این مناطق از قزاقستان به روسیه است که به تقویت ترکیب جمعیتی قزاق ها در شمال این کشور کمک شایان کرده است. بنابر نتایج یک تحقیق میدانی، نزدیک به 60 درصد مردم روس زبان این کشور، علاقه‌مند مهاجرت به خارج از قزاقستان هستند. براساس گزارش کمیته آمار وزارت اقتصاد ملی قزاقستان نیز تعداد افرادی که در سال 2016  قزاقستان را ترک کرده‌اند به 34 هزار و 965 نفر رسیده که ٤/١٦ درصد بیشتر از سال 2015 است.¹² این روند، فضا و موقعیت بیشتری را در اختیار مهاجرین قزاق از کشورهای دیگر به ویژه جنوب قزاقستان داده است تا به عنوان جایگزین روس های مهاجر در منطقه ساکن شوند. در مجموع، خروج بخش مهمی از روس تباران از مناطق شمالی قزاقستان موجب شده است میزان اقلیت روس ساکن این کشور از 40 درصد در نخستین‌ سال‌های پس از استقلال، به حدود 20 درصد در سال‌های اخیر برسد.

     اما بخش مهمی دیگری از روندهای مهاجرتی، مهاجرت قزاق های خارج از قزاقستان به داخل کشور است که طی سال های اخیر مورد حمایت قابل توجه دولت قزاقستان بوده است که از آن تحت عنوان «مهاجرت مثبت» نیز یاد می شود. در راستای سازماندهی و جذب قزاق های خارج از قزاقستان، اجلاس قزاق های جهان هر پنج سال یک بار تشکیل می شود و اعلام شده است که طی یک دهه گذشته، بیش از 650 هزار نفر از قزاق های ساکن جمهوری های شوروی سابق، چین، مغولستان، ترکیه و ایران به وطن خود بازگشته اند.
         
در این روند مهاجرتی، جامعه قزاقی چین از اهمیت بالایی برخوردار است. در چین حدود ٣/١میلیون نفر قزاق تبار به سر می­برند و به همین دلیل، رسانه‌های قزاقی به احتمال توافق دو کشور برای بازگرداندن 300 هزار قزاق تبار مقیم چین به مناطق شمالی قزاقستان (با هدف تغییر ترکیب قومی) اشاره داشته اند. برآیند کلی این تحولات، افزایش سهم قزاق­ ها در ساختار جمعیتی این کشور در سال های اخیر بوده است که به صورت محسوس و شایان توجهی باعث افزایش سهم قزاق ها از زیر 50 درصد در سال های ابتدایی استقلال قزاقستان به 5/65 درصد در سال 2014 میلادی شده است. نمودار زیر به روشنی گویای این امر است.
 
 

سهم 5/65 درصدی قوم قزاق در ترکیب جمعیتی قزاقستان در سال 2014 میلادی
 
اما بخش دیگری از روند مهاجرپذیری قزاقستان، جذب مهاجرین دیگر کشورهای آسیای مرکزی به ویژه مهاجرین کاری است. قزاقستان به دلیل رشد و ثبات اقتصادی که تقریباً در دو دهه گذشته از آن برخوردار بوده است، بخشی از مهاجران کاری منطقه آسیای مرکزی را به خود جذب نموده است که از این منظر، قزاقستان پس از فدراسیون روسیه، دومین کشور «مهاجر­پذیر» در سطح منطقه محسوب می­شود. در واقع، قزاقستان از سال 2004 میلادی به بعد عملاً به يك كشور مهم مهاجرپذير تبديل شده و پانزدهمين كشور پذيرنده مهاجرين شغلي در جهان به شمار مي­رود. عدم تعادل بين عرضه و تقاضاي نيروي كار و استانداردهاي معيشتي نامناسب منجر به مهاجرت جمعي به روسيه و قزاقستان شده است.¹³
همچنین، عدم برخورداری قزاقستان از اکثریت مطلق قومی (٤٨/٦٦ درصد قوم قزاق در ترکیب جمعیتی کشور)، تکثر قومی و زبانی و نیز هم­زیستی مسالمت­آمیز اقوام با یکدیگر نیز موجب شده است بستر و زمینه مناسبی برای جذب مهاجران چهار کشور دیگر آسیای مرکزی به قزاقستان فراهم شود. به گونه­ای که تا سال ٢٠٠٠ میلادی بیش از یک میلیون مهاجر کاری از کشورهای منطقه وارد قزاقستان شدند که درآمد آن­ها معادل ١٢ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور در آن مقطع بود.¹⁵

  قزاقستان در سال ٢٠١٠ میلادی میزبان بیش از ٣ میلیون مهاجر معادل تقریبی ٥/١٩ درصد کل جمعیت این کشور بود.¹⁵بعد از فدراسیون روسیه با ٣/١٢ میلیون مهاجر و اوکراین با ٣/٥ میلیون مهاجر، قزاقستان در جایگاه سوم میزبانی و پذیرش مهاجران خارجی در اروپای شرقی و آسیای مرکزی قرار دارد. این سه کشور در مجموع میزبانی بیش از ٨٠ درصد مهاجران بین­المللی در این مناطق را برعهده دارند. در این بین بیش از ٥٤ درصد از مهاجران خارجی را در قزاقستان، کارگران مهاجر زن، تشکیل می­دهند.¹⁶

 به طور کلی، مهاجرین کاری که وارد قزاقستان می­شوند، به دو بخش قابل تقسیم هستند. بخش نخست، شامل نیروهای کاری متخصص و فنی وابسته به شرکت­های بزرگ چینی، ترکیه­ای و آذربایجانی است که در حوزه های مختلف صنایع نفت و گاز (چین و آذربایجان) و حوزه ساخت و ساز و تولید پوشاک (ترکیه) در مناطق مختلف قزاقستان به فعالیت مشغولند. به عنوان مثال، هزاران کارگر و متخصص آذربایجانی در میادین و پالایشگاه های نفتی بندر آکتائو در ساحل شرقی دریای خزر فعالیت دارند که به همین دلیل پروازهای منظمی بین بندر آکتائو و بندر باکو برای انتقال کارگران و خانواده های آنان برقرار شده است.

   بخش دوم، مهاجرین کاری کشورهای آسیای مرکزی هستند که با سطح تحصیلات و مهارت­های پایین، عمدتاً در گروه­های کوچک ٤ تا ٥ نفره وارد قزاقستان می­شوند و عمدتاً در بخش کارگران ساختمانی، شرکت­های خدماتی و مشاغل خدماتی با درآمد پایین به فعالیت مشغول هستند. شهروندان ازبکستان (٦٥ تا ٧٠ درصد)، قرقیزستان (١٢ تا ١٥ درصد) و تاجیکستان (٣ تا ٥ درصد) جریان اصلی کارگران مهاجر به قزاقستان را تشکیل می­دهند که به صورت فصلی (یک یا دو بار در سال) یا دائمی و نیز به صورت قانونی و ثبت شده یا غیرقانونی وارد بازار کار قزاقستان می­شوند. در مجموع طبق آمار سال ٢٠١٥ میلادی، تعداد کارگران مهاجر در قزاقستان ‌(چین، ترکیه، آسیای مرکزی و دیگر کشورها) بیش از یک میلیون نفر برآورد می­شود.¹⁷

   اما علاوه بر روندهای مهاجرپذیری که در بخش های قبلی به آن اشاره شد، روندهای خروج شهروندان قزاق از کشور (مهاجر فرستی) به ویژه به فدراسیون روسیه نیز بر الگوها و ساختارهای جمعیتی این کشور تاثیر قابل توجهی برجای گذاشته است. این روند مهاجرتی، طی سال­های اخیر و پس از بروز مشکلات اقتصادی (کاهش قیمت جهانی نفت و تحریم های غرب علیه روسیه و کاهش ارزش روبل) تشدید نیز شده است. عضویت قزاقستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا از ژانویه ٢٠١٥ میلادی و اجرای رژیم بدون روادید در این اتحادیه نیز روند مهاجرت به روسیه را ساده‌تر کرده است.  براساس گزارش کمیته آمار وزارت اقتصاد ملی قزاقستان، تعداد افرادی که در سال 2016  قزاقستان را ترک کرده‌اند به 34 هزار و 965 نفر رسیده که ٤/١٦ درصد بیشتر از سال 2015 است. در عین حال، با توجه به تحقیقات این کمیته، تعداد مهاجران بومی قزاقستان به 32 هزار و 930 نفر رسیده است. با توجه به برآوردها، در سال 2016 میلادی، تعداد 28 هزار و 677 قزاق به روسیه، 2 هزار و 637 نفر به آلمان، 393 نفر به بلاروس، 228 نفر به ایالات متحده، 173 نفر به لهستان و 168 نفر به کانادا رفته‌اند.¹⁸

   دست­یابی به فرصت­های شغلی مناسب­تر، ادامه تحصیل در مراکز معتبر دانشگاهی و علمی روسیه و نیز استفاده از مزایای مالی و رفاهی بازنشستگی روسیه از جمله عوامل و انگیزه­های مهم شهروندان قزاقستان برای مهاجرت به روسیه به شمار می­رود. در این رابطه، «گلمیرا ایلیووا»، رئیس بنیاد اجتماعی مرکز مطالعات جامعه شناختی و سیاسی «استراتژی» قزاقستان معتقد است: « بسیاری از قزاق‌هایی که در سال 2016 وارد روسیه شده‌اند، افراد مسن هستند. افرادی که در شرف بازنشستگی بوده و امید دارند زودتر بازنشسته شود، به روسیه می‌روند، چرا که در مسکو این گروه سنی پایین‌تر است.علاوه بر این، حقوق و قوانین بازنشستگی در روسیه در مقایسه با همه کشورهای شوروی سابق بهتر است. اساساً سیاست اجتماعی در روسیه منطقی بوده و بسیاری از ویژگی‌های سیستم توزیع قدیمی شوروی را حفظ کرده است.¹⁹«بولات سلطانوف»،²⁰کارشناس اجتماعی قزاق نیز در رابطه با تاثیر عوامل اقتصادی و رفاهی بر مهاجرت شهروندان قزاقستان به فدراسیون روسیه معتقد است:
 
«­به رغم رتبه‌بندی‌های مختلف اقتصادی، دلیل اصلی مهاجرت شرایط نامساعد اجتماعی و اقتصادی در قزاقستان است. با وجود این که هزینه حداقل دستمزد در این کشور 24459 تنگه تخمین زده می­شود، از سال 2017 تا 2019 میزان حقوق قانون کار در این کشور همین مقدار تعیین شده و حداقل حقوق بازنشستگی نیز 28148 تنگه می‌باشد. 24 هزار تنگه چیست؟ آن‌ را به نرخ دلار در حال حاضر تبدیل کنید و هزینه‌های جاری ماهیانه و مالیات را نیز از آن کم کنید، با مبلغ باقی‌مانده زندگی غیر ممکن است. مهاجرت بسیاری از قزاق‌ها به روسیه در ابتدای سال‌های 90 میلادی شروع شد و سپس کاهش یافت اما از سال 2015 میلادی به دنبال کاهش نرخ ارز ملی در قزاقستان، شاهد رشد مهاجران به مسکو هستیم به همین دلیل شرایط اجتماعی و اقتصادی بدون شک دلیل اصلی مهاجرت است».²¹
 
برآیند کلی روندهای مهاجرتی و تغییرات دموگرافیکی (جمعیتی) موجب شده است در «استراتژی قزاقستان 2050»²²که در سال 2012 میلادی به تصویب رسید و براساس آن قرار است قزاقستان تا سال 2050 میلادی در بین 30 اقتصاد برتر جهانی قرار گیرد، توجه خاصی به موضوع افزایش جمعیت، ترکیب جمعیتی و قومی صورت گیرد. در واقع، موضوع جمعیت، توزیع مناسب و متعادل آن براساس آمایش سرزمینی ارتباط مستقیمی با قدرت ملی قزاقستان و ادعای این کشور در رهبری منطقه آسیای مرکزی در مقابل ازبکستانی با بیش از 30 میلیون جمعیت و ایفای نقش پل ارتباطی در کریدور شمالی- جنوبی و نیز شرقی- غربی در چهارچوب طرح هایی مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، طرح راه ابریشم چین (ابتکار یک کمربند- یک راه) و طرح های آمریکایی راه ابریشم جدید و آسیای مرکزی بزرگ (پیوند اقتصادی و ژئوپولیتیکی آسیای مرکزی و جنوبی) دارد. لذا موضوع جمعیت تنها یک موضوع اجتماعی و فرهنگی برای قزاقستان محسوب نمی شود و به آن به عنوان یکی از مولفه های مهم و تاثیرگذار در تثبیت جایگاه اقتصادی و سیاسی این کشور در سطح منطقه آسیای مرکزی نگریسته می شود و به همین دلیل، مدیریت و تنظیم روندهای مهاجرپذیری و مهاجرفرستی در کانون سیاست های جمعیتی قزاقستان قرار گرفته است تا شرایط برای افزایش سهم قوم اکثریت (قزاق) در ساختار جمعیتی و توزیع متوازن جمعیت در مناطق وسیع این کشور برای ایجاد رشد و توسعه متوازن اقتصادی و اجتماعی فراهم شود.

ولی کوزه ­گر کالجی