ایران شرقی

*فابیو ایندیو

بدنبال ادامه سیاست عدم خرید گاز ترکمنستان از سوی ایران و روسیه، به دلیل  وجود مشکلاتِ عمدتاً سیاسی در روابط این دو کشور با عشق آباد و همچنین عدم تکمیل طرح‌های انتقال انرژی ترکمنستان به اروپا و آسیای جنوبی در قالب طرح‌های تاپی و ترانس خزر، در حال حاضر، چین تنها خریدار گاز ترکمنستان به شمار می‌رود و بنابراین، وابستگی ترکمنستان به یک مسیر صادراتی، آسیب پذیری شدید امنیت انرژی این کشور را بدنبال داشته است.
ترکمنستان از لحاظ ذخایر گاز طبیعی چهارمین جایگاه را در جهان دارد (19.5 تریلیون متر مکعب ذخایر گاز در جنوب شرقی این کشور ذخیره شده‌ است) [1] و همین امر باعث شده که این جمهوری مقادیر زیادی گاز را به بازارهای بین‌المللی صادر کرده و درآمدهای صادراتی زیادی از این طریق دریافت کند. با این حال، علی‌رغم این مزایا، ترکمنستان به دلیل عدم دسترسی به دریا نتوانسته است کریدورهای جایگزینی برای ایجاد تنوع در صادرات هیدروکربن‌ها طراحی کند.

پس از رسیدن به استقلال، سیاست انزواطلبی ترکمنستان توسعه مسیرهای جایگزین را به طور قابل ملاحظه‌ای دشوار و صادرات گاز ملی را به زیرساخت‌های روسی و سیستم خط لوله گاز شوروی "آسیای مرکزی-مرکز" کاملا وابسته ساخت.
ضرورت جستجوی مسیرهای صادراتی جایگزین در سال 1997 زمانی بوجود آمد که گازپروم تصمیم گرفت پس از امتناع ترکمنستان از تصویب تعرفه‌های روزافزون صادرات گاز ملی به اوکراین، جریان گاز ترکمنستان از طریق خطوط لوله خود را متوقف کند [2]. 
راه‌اندازی خط لوله انتقال گاز کورپیج- کورد کوی در ایران در سال 1997 اولین تلاش موفقیت‌آمیز استراتژی تنوع صادرات به منظور کاهش وابستگی به روسیه بود. با این وجود، ظرفیت محدود این خط لوله (تنها 6 میلیارد متر مکب گاز طبیعی در سال) مانع تبدیل شدن آن به کریدور جایگزین صدور انرژی شد[3].

راه‌اندازی خط لوله گاز "آسیای مرکزی- چین" در سال 2009 امکان شکستن انحصار مسیر روسیه در صادرات گاز ترکمنستان را، برای این جمهوری فراهم آورد. تا سال 2009، 90% صادرات گاز ترکمنستان از طریق خط لوله روسیه صورت می‌گرفت و 10% مابقی به ایران فروخته می‌شد
در سال 2011 پس از انتشار دو گزارش– در ماه‌های ژوئن و نوامبر – توسط شرکت بریتانیایی  GCA،اعتبار ترکمنستان به عنوان یک بازیگر بالقوه بزرگ در حوزه انرژی افزایش یافت. "گالکینش" با ذخایر گازی 13 تا 21 تریلیون متر مکعب، دومین میدان گازی بزرگ در جهان  معرفی شد و بار دیگر نام ترکمنستان بر سر زبانها افتاد.[5].
این ارزیابی‌ها انگیزه‌های ترکمنستان برای طراحی سیاست انرژی چندجانبه براساس تنوع جغرافیایی صادرات گاز را تقویت کرد.  بهره‌برداری از این ذخایر، امکان تولید 250 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تا سال 2030 را برای ترکمنستان فراهم می‌آورد[6].

جدول 1. استخراج گاز طبیعی ترکمنستان (میلیارد متر مکعب)


 
مشارکت انرژی سودآور با چین

چین بودجه‌های قابل توجهی در توسعه بخش انرژی ترکمنستان سرمایه‌گذاری کرده است: ترکمنستان در استراتژی انرژی چین به شریک کلیدی برای حمایت از استراتژی پکن در حوزه کاهش وابستگی به مسیرهای دریایی انرژی تبدیل شده است. در ابتدا، شرکت نفت CNPC چین 4 میلیارد دلار در استخراج میدان گاز "باگتیارلیک" (با 1.3 تریلیون متر مکعب ذخیره گازی) سرمایه‌گذاری کرد. این میدان گازی منبع اصلی تامین خط لوله گاز "چین-آسیای مرکزی" هم محسوب می‌شود. چین همچنین در توسعه میدان گازی بزرگ "گالکینش" ترکمنستان هم سرمایه‌گذاری کرد (8 میلیارد دلار در مرحله اول و مقدار نامعلومی برای مرحله دوم)[7].

سرمایه‌گذاری‌های چین در بهره‌برداری از میادین گازی "باگتیارلیک" و "گالکینش" استخراج گاز ترکمنستان را افزایش داد. پس از اتمام ساخت شاخه D خط انتقال گاز "آسیای مرکزی-چین" در سال‌های 2022-2020 ، ترکمنستان می‌تواند 65 میلیارد متر مکعب گاز به چین صادر کند.
این خط لوله را می‌توان موفق‌آمیزترین نمونه همکاری منطقه‌ای در حوزه انرژی در نظر گرفت. در واقع، سه شاخه فعلی این خط لوله از ازبکستان و قزاقستان عبور کرده و وارد بازارهای چین می‌شوند. تاجیکستان و قرقیزستان هم در شاخه جدید D مشارکت خواهند کرد[8].

اجرای پروژه ساخت خط لوله گاز "آسیای مرکزی- چین" این امکان را برای ترکمنستان فراهم می‌آورد تا با افتتاح یک مسیر صادراتی جدید، گام بزرگی در استراتژی تنوع صادراتی خود بردارد. با این حال، وضعیت امنیت انرژی آن همانند سابق آسیب‌پذیر است، چرا که ترکمنستان مرز مشترکی با چین نداشته و ترانزیت گاز ترکمنستان به توافق دیگر جمهوری‌های آسیای مرکزی بستگی دارد.
با این حال، نکات مثبت شراکت ترکمنستان با چین در حوزه انرژی، با کاهش تدریجی صادرات گاز به روسیه و ایران به تیرگی گرایید. در سال 2009 خط لوله گاز "آسیای مرکزی- مرکز" 42 میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان را به روسیه صادر کرد. در سال 2010 این صادرات تا 10 میلیارد متر مکعب کاهش یافت و در سال 2016 کاملا متوقف شد[9].

علاوه بر این، در ژانویه سال 2017 ترکمنستان صدور گاز به ایران را به دلایل اقتصادی و ژئوپلیتیکی متوقف کرد. بنابراین، در حال حاضر، چین تنها خریدار گاز ترکمنستان است. وابستگی ترکمنستان به یک مسیر صادراتی، آسیب پذیری شدید امنیت انرژی این کشور را بدنبال دارد. به همین دلیل، منصفانه است که بگوییم ترکمنستان در طول 10 سال، از وابستگی به مسیرهای روسی برای صادرات گاز به وابستگی به مسیرهای چینی منتقل شده است.
مشکل دیگر این است که ، درآمدهای صادراتی برای بازپرداخت وام‌های چینی که در توسعه بخش انرژی ملی و ایجاد مسیر "آسیای مرکزی-چین" سرمایه‌گذاری شده‌اند؛ مورد استفاده قرار می‌گیرند. این وضعیت به طور آشکار نیاز استراتژیک ترکمنستان به افتتاح کریدورهای جدید انرژی برای اجرای سیاست تنوع مسیرهای صادراتی را نشان می‌دهد.

تنوع در مقابل موانع ژئوپلیتیکی

تلاش‌های ترکمنستان برای اجرای استراتژی تنوع مسیرهای صادراتی به طور مداوم با مسائل ژئوپلیتیکی و مشکلات امنیتی مواجه می‌شود[10].
در حال حاضر، توسعه مسیرهای صادراتی به یکی از اولویت‌های کلیدی در استراتژی انرژی ترکمنستان تبدیل شده و همین امر امکان افزایش بودجه ملی انرژی از طریق درامدهای اضافی حاصل از انرژی را فراهم آورده است.
در واقع، پس از توقف صادرات به ایران و روسیه و استفاده از درآمدهای صادراتی برای بازپرداخت وام‌های چینی، بودجه ملی از منابع اقتصادی اساسی محروم شد. (بودجه ملی معمولا برای برنامه‌های اجتماعی و جهت‌گیری‌های مختلف سیاست دولتی سرمایه‌گذاری می‌شد) در همین راستا، مقامات ترکمنستان مجبور شدند بهای خدمات عمومی (گاز طبیعی، آب و برق) که تا همین اواخر به طور رایگان قابل دسترس بود را از مردم دریافت کنند.

پروژه خط لوله گاز تاپی هم در این میان با ظرفیت صدور 33 میلیارد متر مکعب گاز به بازارهای آسیای جنوبی به عنوان کریدور شرقی جایگزین صادرات (در مقایسه با چین) در نظر گرفته می‌شود.
در ابتدا میدان گازی "دولت‌آباد"، منبع اصلی صدور گاز برای این پروژه بود. اما تولید راکد این میدان گازی قدیمی جذب میدان گازی "گالکینش" را ضروری ساخت. لازم به ذکر است که وضعیت دائمی بی‌ثباتی افغانستان امکان راه‌اندازی این مسیر انرژی را تضعیف می کند. عبور مسیر صادراتی تاپی از جنوب غربی افغانستان و همچنین بلوچستان پاکستان، تهدیدهای جدی امنیتی را برای صدور گاز و ترانزیت انرژی به دنبال دارد[11]. راه‌اندازی این خط لوله گاز چندین بار به تعویق افتاده است. در فوریه سال 2018 دولت افغانستان خاطرنشان کرد که پروژه تاپی به دلیل تاخیر دیگر کشورهای ذی نفع و به دلیل مشکلات جذب سرمایه، صدور گاز را در سال 2022 را آغاز خواهد کرد.
در ده سال اخیر، موضع منفی روسیه نسبت به خط لوله "ترانس کاسپین" مانع مشارکت کامل ترکمنستان در پروژه کریدور گازی جنوبی به منظور راه‌اندازی مسیر غربی صادرات انرژی - که می‌تواند یک گزینه بسیار مفید برای عشق‌آباد در استراتژی تنوع آن باشد-  شده است.

روسیه و ایران هموا ه با این استدلال که ساخت و ساز برخی زیرساخت‌های دریایی مستلزم اجماع 5 کشور ساحلی دریای خزر است،  جلوی راه‌اندازی خط لوله از مسیر دریای خزر را گرفته‌اند.
اما در مقابل، آذربایجان و ترکمنستان از سال 2010 تاکید می‌کنند که پروژه‌های خطوط لوله زیردریایی باید تنها مورد توافق کشورهای ذی نفع (که خطوط لوله از قلمروی آبی آنها عبور می‌کند) قرار بگیرد[12]. مخالفت روسیه بدین دلیل است که مسکو نسبت به از دست دادن تجارت و نفوذ سودآور خود (که مشروط به وابستگی اتحادیه اروپا به واردات گاز روسیه است) واهمه دارد[13].

با این وجود، پس از اجلاس وزاری خارجه کشورهای ساحلی خزر در دسامبر سال 2017 امید به طراحی یک سناریوی مثبت در دل‌ها زنده شد. در این نشست، سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه اعلام کرد که تمامی 5 کشور ساحلی خزر (آذربایجان، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکمنستان) در مورد امضای پیش نویس کنوانسیون رژیم حقوقی خزر توافق کرده‌اند و انتظارات جدیدی از راه‌اندازی خط لوله ترانس کاسپین بوجود آمده است.
بدون شک، همکاری گسترده‌تر با آذربایجان اولین شرط برای رسیدن به موفقیت در مسئله حل و فصل اختلافات موجود در مالکیت میدان گازی زیردریایی "کاپاز- سردار" است. همچنان که همکاری با آذربایجان تنها راه‌حل عشق‌آباد برای راه‌اندازی مسیر صادراتی غربی است. ایران اخیرا از پروژه تبادل گازی با ترکمنستان به منظور صدور گاز ترکمنستان به ترکیه از مسیر زمینی که با خط لوله گاز "ترانس کاسپین" و کریدور گازی جنوبی در ارتباط خواهد بود، امتناع ورزیده است. پس از بیانیه عشق‌آباد پیرامون صدور گاز ترکمنستان به اتحادیه اروپا، مسیر ایران یکی از گزینه‌های مورد حمایت "ماروش شفچویچ"، معاون رئیس کمیسیون اروپا در امور انرژی بود.

در عین حال، "حمیدرضا اراکی"، مدیرعامل شرکت نفت ملی NIOC ایران( NationalIranianOilCompany )، به وضوح ترکمنستان را به صدور گاز خود به پاکستان از طریق خطوط لوله ایرانی دعوت کرد. این گزینه ممکن است منفعت زیادی برای عشق‌آباد داشته باشد و با توجه به مسائل امنیتی که تاثیر منفی بر اجرای تاپی دارند، امکان دریافت درآمدهای کوتاه مدت از انرژی را فراهم آوَرَد. علاوه بر این، این مسیر صادراتی باعث می‌شود که ترکمنستان با موفقیت استراتژی انرژی خود را متنوع ساخته و یک کریدور جایگزین جدید برای دسترسی به بازارهای هدف ایجاد کند.

نتیجه‌گیری

در نهایت باید گفت که ترکمنستان به پیدا کردن مسیرهای جایگزین برای صادرات گاز طبیعی خود نیاز دارد. اگر اجرای پروژه‌های در نظر گرفته شده (مسیرهایی به سمت شرق و غرب) با شکست مواجه شود، ترکمنستان ممکن است صدور گاز به روسیه را از سر بگیرد و از درآمدهای اضافی حاصل از انرژی برای حفظ بودجه ملی و کاهش وابستگی به بازارهای چین استفاده کند.

در میان تمام پروژه‌های صادراتی جدید، مسیر ایران به سمت  پاکستان محتمل‌ترین مسیر در مقایسه با "تاپی" یا خط لوله "ترانس کاسپین" بوده و امکان افزایش درآمدهای حاصل از انرژی و تنوع صادرات را برای عشق‌آباد فراهم می‌آورد.  تفاهم‌نامه بالقوه مربوط به پیش‌نویس کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر نیز می‌تواند تاثیر مثبتی بر استراتژی انرژی ترکمنستان داشته باشد و امکان توسعه مسیر صادراتی غربی به بازارهای اتحادیه اروپا را فراهم آورد.

*کارشناس مسائل امنیتی آسیای مرکزی و پژوهشگر ارشد موسسه مطالعات جنگ و صلح

منابع:
[1] British Petroleum, «British Petroleum Statistical Review 2016,» 26.
[2] لنا جانسون، روسیه و آسیای مرکزی، شبکه جدید روابط (لندن: انستیتو روابط بین‌المللی، 1998)، 64-63.
[3] نادیا بادیکوا، «تمایل ترکمنستان به ثبات اقتصادی»، «امنیت در منطقه دریای خزر»/ به تصحیح گنادیا چافرینا، 238  (Oxford: Oxford University Press, 2001).
[4] کترین پوتس، «گازپروم روسیه خرید گاز از روسیه را متوقف می‌سازد»، «دیپلمات» (2015)،
[5] ژورنال نفت و گاز: میدان گازی "یولوتن" ترکمنستان دومین میدان گازی بزرگ در جهان است، 13 اکتبر سال 2011: http://www.ogj.com/articles/2011/10/gca-turkmenistans-iolotan-gas-field-is- миры-вторых, largest.html
[6] آنت بور، ترکمنستان: قدرت ، سیاست و استبداد (لندن، انستیتو روابط بین‌المللی، 2016)، صص. 73-72.
[7] فابیو ایندیو، ترکمنستان مستقل در سناریوی ژئوپلیتیک: سیاست خارجه، استراتژی انرژی و مسائل امنیتی، «IlPolitico»، شماره 3، 2016، صص. 184-183.
[8]  فابیو ایندیو، "استراتژی جامع تقویت روابط چین با آسیای مرکزی»، «کمربند و جاده»: تغییر بازی در روابط بین‌المللی، صص. 47-45 (میلان: ISPI، 2017).
[9] آنت بود، ترکمنستان: قدرت و سیاست و استبداد (لندن: انستیتو روابط بین‌المللی، 2016)، 83-79.
[10] دیمیتری شلاپنتوکس، «مسئله صادرات گاز در ترکمنستان»، (2017)
[11] فابیو ایندیو، "ترکمنستان مستقل در سناریوی ژئوپلیتیک تجدید نظر شده: سیاست خارجه، استراتژی انرژی و مسائل امنیت"، "IlPolitico"، شماره 3، 2017% صص. 187-186، "ترکمنستان: اجرای تاپی در سال 2022"، «Eurasianet»، 2018).
[12] ولادیمیر سوکور، «ترکمنستان پایبندی خود را به خط لوله گاز ترانس کاسپین نشان می‌دهد»، EurasiaDailyMonitor, 8 Issue: 46 (8 مارس 2011). https://jamestown.org/program/turkmenistan-demonstrates-commitment-to-trans-caspian-gas-pipeline/
[13]«ترکمنستان: گاز طبیعی می‌تواند از طریق ایران وارد اروپا شود»، Stratfor، 1 می سال 2015، https://www.stratfor.com/situation-report/turkmenistan-natural-gas-could-reach-europe-through-iran.