ایران شرقی/
*آتای مولدابایف
کمتر از 10 روز پیش، رئیس‌جمهور قرقیزستان به تاجیکستان سفر و در چارچوب آن سفر با امامعلی رحمان، همتای تاجیکی خود و دیگر مقامات عالی‌رتبه تاجیکستان دیدار کرد. تعیین حدود مرزی، توسعه همکاری دوجانبه و جوانب مختلف آن و توسعه همکاری تجاری- اقتصادی ، علمی، فرهنگی- بشردوستانه و غیره مسائل اصلی بودند که توسط طرفین مطرح شدند.
طرفین همچنین اسناد زیر را که گامی به سوی گسترش بیشتر تعامل دوجانبه تلقی می شود ، امضا کردند:
- -برنامه همکاری تجاری- اقتصادی بین قرقیزستان و تاجیکستان؛
-تفاهم‌نامه همکاری بین اداره دولتی مبارزه با جرایم اقتصادی قرقیزستان و آژانس مبارزه با جرایم -اقتصادی تاجیکستان
-تفاهم‌نامه همکاری در حوزه معرفی کادرهای علمی و علمی- آموزشی متخصص
-تفاهم‌نامه بین وزارت بهداشت قرقیزستان وتاجیکستان
-برنامه همکاری بین وزارت امور خارجه قرقیزستان و وزارت امور خارجه تاجیکستان؛
-تفاهم‌نامه همکاری در حوزه اطلاعات بین وزارت فرهنگ، اطلاعات و توریسم قرقیزستان و کمیته رادیو- تلویزیون تاجیکستان
-تفاهم‌نامه بین دولت قرقیزستان و دولت تاجیکستان پیرامون اقامت اتباع قرقیزستان در تاجیکستان و اتباع تاجیکستان در قرقیزستان
-برنامه همکاری بین استان باتکن قرقیزستان و سغد تاجیکستان پیرامون تقویت روابط متقابل و دوستی دو استان در سالهای 2020-2017.(1)
آنها همچنین بر مقابله با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و دیگر چالش‌های امنیتی تاکید کردند. از نظر طرفین، کمیسیون مشترک (از نمایندگان دو دولت ) برای تعیین حدود مرزی؛ باید فعالیت خود را در حوزه همکاریهای متقابل افزایش دهد. آنها طرح همکاری بین مناطق مرزی را به عنوان یک پروژه آزمایشی مطرح و به تعامل تجاری- اقتصادی به عنوان یک اولویت اشاره کرده و به منظور تقویت آن، در مورد ارتقاء و پیشرفت روابط دائمی وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌ها و همچنین افزایش کارایی کمیسیون مشترک دو دولت و بررسی مسا ئل دوجانبه قرقیزستان-تاجیکستان به توافق رسیدند.
همانطور که تجزیه و تحلیل فرآیندهای منطقه‌ای نشان می‌دهد، افزایش گفتگوی قرقیزستان- تاجیکستان در پس زمینه تغییر سیاست ازبکستان صورت می‌گیرد. تاشکند علی‌رغم داشتن مشکلاتی اساسی و روابط سرد با بیشکک و دوشنبه در سالهای گذشته، اکنون بدنبال عادی‌سازی روابط با این کشورها و توقف سیاست انزواطلبی شده است. بدین ترتیب، همکاری با ازبکستان پیرامون برخی مسائل قدیمی، اکنون به پیش شرط لازم برای حل و فصل مسائل از منظر قرقیزستان و تاجیکستان تبدیل شده است
خطوط اصلی این مسائل که به بحران سیستماتیک روابط دوجانبه (بحران ناشی از درگیری مرزی طولانی مدت با مشخصه تجاوز مسلحانه) منجر شده بود، مدتهاست که شکل گرفته است.
اوج درگیری میان قرقیزستان و تاجیکستان، به مسدود شدن جاده "اسفره-واروخ" در سال 2014 توسط شهروندان هر دو کشور در نتیجه آتش‌سوزی ساختمانی که در آن مرزبانان قرقیزی ساکن بودند، منجر شد. این واقعه بهانه‌ای برای شهروندان قرقیزستان شد که شهروندان کشور همسایه را به آتش افروزی متهم کنند. درگیری مرزی که روز به روز در حال افزایش بود، به موضوع دیدارها و گفت و گوهای بین دو دولت و بین سازمانهای تابعه تبدیل شد.
شایان ذکر است که ساخت و ساز جاده "کوکتاش – آکسای" (که از امتداد قلمروی مرزی بحث برانگیز عبور می‌کند) توسط قرقیزستان به بهانه‌ای برای نارضایتی ساکنین انکلاو تاجیکی واروخ تبدیل شد. تجمع خودروهای زرهی سنگین در مرز و حضور پرسنل نیروهای مسلح و همچنین تیراندازی متقابل مرزبانان دو کشور اوج تقابل مرزی دو کشور بود.
با این وجود، مشکل اصلی نه در مسائل اقتصادی شهروندان دو کشور، بلکه در فقدان مرز معین مورد قبول دو دولت به طول 900 کیلومتر است. نمونه‌های متعددی از درگیری‌های مرزی کشورهای حوزه دره فرغانه در دوران مختلف استقلال وجود دارد. لازم به ذکر است که ماهیت چنین رویدادهایی در مرز به طور طبیعی رنگ قومیتی به خود می‌گیرد.
درگیری‌های مرزی گذشته دو کشور باعث شد که رسانه‌های داخلی کمپین‌های جدیدی علیه یکدیگر را آغاز کنند. همچنین محافل کارشناسی در ایجاد رژیم خاصی بین دو کشور برای کوتاه مدت سهیم بودند. فرا خواندن سفیر قرقیزستان برای مشاوره به بیشکک در سال 2014 این مسئله را به یک مسئله دیپلماتیک تبدیل کرد.
قابل توجه است که روابط قرقیزستان و تاجیکستان همواره از حیث نزدیکی مواضع ملی پیرامون مسائل مختلف همکاری منطقه‌ای و همچنین مسائل امنیت منطقه‌ای متمایز بوده است. مشکل آب- انرژی آسیای مرکزی با تقسیم کشورهای منطقه به دو اردوگاه مخالف، باعث اتحاد غیر علنی مواضع قرقیزستان و تاجیکستان در عرصه سیاست بین‌المللی شده است. درعین حال، این سوءتفاهمهای مرزی تاثیر مخربی بر روابط بین دولتها داشته و به پدیده‌هایی مانند ناسیونالیسم و بیگانه ستیزی منجر می‌شوند. عامل "مهاجرت خزنده" در این راستا هم یکی از تحریک‌کنندگان روابط دوجانبه است.
تجزیه و تحلیل‌ها نشان می‌دهد که سفر رئیس‌جمهور قرقیزستان طیف وسیعی از مسائل دوجانبه مهم را که طرفین باید پیرامون آنها در آینده نزدیک کار کنند، نمایان کرد. با این وجود، تفسیر و تشریح سفر سارونبای ژئنبیک‌اف نشان می‌دهد که پیشرفت خاصی در روابط تاجیکستان و قرقیزستان صورت نگرفته است. طرفین تابع طرح‌های نقشه‌کشی سالهای مختلف (تاجیکستان – سالهای 1927-1924، قرقیزستان – سالهای 1959-1958 و سال 1989) (3) بوده و همین موضوع توافق مرزی و تعیین مرزهای دو کشور را بسیار دشوار می‌سازد. بدیهی است که مشکلات مرزی در آینده همچنان بر کل روابط بین دولتی تاثیر خاصی خواهند داشت.
لازم به ذکر است که ازبکستان در حال حاضر، قصد دارد به رهبری جدید در منطقه تبدیل شود. حل و فصل موفقیت‌آمیز مسئله مرزی ازبکستان- قرقیزستان و تاجیکستان، انگیزه‌ای برای حمایت تاشکند از گفتگوی مرزی قرقیزستان-تاجیکستان برای تعیین نهایی مرزها در دره فرغانه خواهد بود.
منابع:
[1] خبرگزاری "آکی پرس". فهرست اسناد مربوط به همکاری که در زمان سفر ژئنبیک‌اف به تاجیکستان به امضا رسیده‌اند. 01.02.18. URL: http://kg.akipress.org/news:1429440/?from=kgnews&place=maincats
[2] خبرگزاری آکی‌پرس. متن بیانیه مشترک ژئنبیک‌اف و امامعلی رحمان. 02.02.18. URL: http://kg.akipress.org/news:1429448/?from=kgnews&place=mainmain
[3] رادیو آزادی. تاجیکستان و قرقیزستان:هنگامی که نقشه سیاسی می‌شود.
16.01.2014 URL: https://rus.ozodi.org/a/tajik-kyrgyz-map-political-map/25232472.html
*معاون مرکز پژوهشی "راه‌حل‌های عاقلانه"