ایران شرقی/
 
*یادداشت آلکسی فومین و آندره مدودوف
 
در پایان سال گذشته میلادی بحث اجرای طرح خط لوله گاز ترکمنستان- افغانستان- پاکستان- هند (تاپی) بار دیگر مطرح شد. رؤسای جمهور افغانستان و ترکمنستان در جریان تماس تلفنی خود در 23 دسامبر 2017 توافق کردند که در نیمه دوم ماه فوریه سال جاری میلادی در مراسم کلنگ زنی بخش افغانی خط لوله تاپی شرکت خواهند کرد.
همزمان مراسم آغاز ساخت خط ارتباطی فیبر نوری موازی با تاپی، خط انتقال برق ترکمنستان- افغانستان-پاکستان و راه آهن سرحدآباد- تورغندی نیز در نظر گرفته شده است. یعنی موضوع احداث تاپی با اجرای تعدادی از پروژه های زیربنایی با هدف توسعه اقتصادی افغانستان دنبال خواهد شد.

سخنگوی وزارت معادن و نفت افغانستان اعلام کرد که در سال 2018 در استان‌های هرات، قندهار و هلمند ساخت مراکز عملیاتی برای توزیع گاز در چارچوب پروژه تاپی آغاز خواهد شد. به این ترتیب گاز ترکمنستان نه تنها از طریق خاک افغانستان انتقال خواهد یافت بلکه به منظور بهره بردن مردم این کشور و همچنین تاسیسات صنعتی آن نیز عرضه خواهد شد.

ساخت تاپی باعث تشدید همگرایی افغانستان با نظام اقتصادی جهانی و تقویت همکاری‌های میان «کابل» و «عشق آباد» که صادرات مبتنی بر نفت و گاز پایه اقتصاد ملی این کشور را تشکیل می‌دهد، خواهد شد. همچنین احداث این خط لوله انگیزه مناسبی برای همگرایی منطقه ایجاد خواهد کرد.

رئیس جمهور ترکمنستان هنگام صحبت تلفنی با همتای روس خود که در 25 دسامبر سال گذشته میلادی صورت گرفت، خواستار حضور «مسکو» در پروژه تاپی شد، اما «ولادیمیر پوتین» به این پیشنهاد پاسخ قطعی نداد. رئیس جمهور روسیه نگران وضعیت داخلی افغانستان بوده و ظاهرا معتقد است که تحقق این پروژه فعلا واقعی نخواهد بود.

علاوه بر آن در ماه نوامبر سال 2017 در جریان سفر پوتین به ایران میان «گازپروم» روسیه و شرکت ملی نفت ایران در مورد مطالعات امکان سنجی و تهیه طرح توجیهی پروژه خط لوله گاز از ایران به هند از طریق پاکستان که یک پروژه رقابتی برای تاپی محسوب می شود، توافق حاصل شد.     
     
تاکنون تلاش‌های ترکمنستان برای جذب نمایندگان دوایر تجاری قطر جهت مشارکت در پروژه تاپی نیز ناموفق بوده است. در ماه اکتبر سال 2016 یک هیئت دولتی ترکمنستان از «دوحه» بازدید داشته و در ماه مارس سال 2017 رئیس جمهور این کشور هم به قطر سفر کرد. در هر دو مورد نیز نتوانستند به نتایج مشخصی دست پیدا کنند. این در حالی است که قطر علاقمند به افزایش میزان عرضه گاز مایع خود به پاکستان بوده و توجه آن به اجرای پروژه تاپی بعید به نظر می‌رسد.

البته ایده ساخت خط لوله گاز  تاپی در سال 1994 مطرح شده بود که آغاز تحقق آن بارها و بارها به تعویق افتاد. در این رابطه دلایل زیادی وجود دارد. خطرات فراوان در مسیر خط لوله در افغانستان، روابط پیچیده میان پاکستان و هند و قیمت‌های ناپایدار انرژی اجازه نمی‌دهند تا سرمایه گذاران بالقوه نسبت به تاپی خوشبین باشند.

تنها در پایان سال 2010 بود که در شهر عشق آباد بین کشورهای عضو این پروژه موافقتنامه ای در خصوص آغاز عملیات اجرایی تاپی به امضا رسید. در ماه مه سال 2012 دولت ترکمنستان با شرکت هندی «GAIL ltd» توافق نامه خرید و فروش گاز را به امضا رساند. طی همان سال عشق آباد چندین بار پروژه تاپی را برای سرمایه گذاران بالقوه معرفی کرد و اطمینان داد که عرضه گاز از این کشور به شبه جزیره هند تضمین شده و قابل اعتنا می باشد.

اما در همان حال، هیچ فرد یا کشوری بخش افغانی این پروژه را تعریف نکرد و امنیت، قابل اطمینان و کنترل بودن آن را نیز تضمین ننمود. تنها 20 سال بعد، یعنی در تاریخ 17 دسامبر سال 2015 در منطقه «ماری» رؤسای جمهور افغانستان، هند، پاکستان و ترکمنستان از آغاز این پروژه بلندپروازانه خبر دادند. و نهایتا در پایان سال 2017 به طور مشخص از آغاز ساخت بخش افغانی تاپی سخن به میان آورده شد. وزیر دفاع ترکمنستان از استان هرات بازدید کرد و سپس در کابل با رئیس جمهور افغانستان نیز ملاقات انجام داد. در جریان این ملاقات اعلام شد که مسیر خط لوله از طریق افغانستان مشخص شده و کلنگ زنی آن در ماه فوریه سال 2018 صورت خواهد گرفت.        

816 کیلومتر از خط لوله گاز تاپی از طریق خاک افغانستان عبور خواهد کرد. مقامات استانهای مربوطه با مردم و بزرگان قومی ملاقات کرده در خصوص منافع اقتصادی و مزایای این پروژه اطلاع رسانی می‌کنند. از جمله به آن اشاره می‌شود که افغانستان بابت ترانزیت گاز به طور سالانه 400 میلیون دلار به دست آورده و علاوه بر آن چون این پروژه برای افغانستان و منطقه مهم می‌باشد، زمینه برای امنیت و توسعه اقتصادی را نیز فراهم خواهد کرد. در همین حال، مقامات افغانستانی تلاش‌های زیادی بابت دست یافتن به تفاهم با سران قبایل در مناطق مسیر تاپی انجام می‌دهند.

افغانستان جهت تامین امنیت این خط لوله تعداد نیروهای امنیتی را تا 7000 نفر افزایش خواهد داد. این نیروها نه تنها از خط لوله حفاظت خواهند کرد بلکه به پاکسازی مناطق مین گذاری شده در این مسیر نیز مشغول خواهند شد. علاوه بر آن، ایجاد یک گروه مشترک از شمار نمایندگان دولت‌های عضو پروژه با هدف تهیه اقدامات در جهت تامین امنیت تاپی هم در نظر گرفته شده است.

نکته قابل توجه این است که نظامیان آمریکا و همچنین شرکت‌های امنیتی خصوصی این کشور نسبت به موضوع حفاظت از خط لوله تاپی توجه نشان می‌دهند. از جمله اخیرا ژنرال «رابرت نلر» فرمانده نیروی پیاده نظام دریایی آمریکا از «هلمند» بازدید کرد و قبل از وی نیز «ریچارد ون اسپنسر» فرمانده نیروی دریایی آمریکا با مقامات این استان دیدار و گفت و گو داشت. در جریان این دیدارها ژنرال‌های آمریکایی اعلام کردند که واشنگتن به کمک‌های خود در حوزه امنیت افغانستان ادامه خواهد داد. به این منظور تعداد مشاوران نظامی آمریکا در واحدهای نیروهای امنیتی افغانستان که به طور مستقیم درگیر انجام عملیات نظامی می‌باشند، افزایش خواهد یافت. در حال حاضر تعداد این مشاوران حدود یک هزار نفر است که حداقل یک و نیم برابر بیشتر خواهد شد.

به این ترتیب در استان هلمند پس از سه سال خروج، دوباره نیروی پیاده نظام دریایی آمریکا مستقر خواهند شد. علاوه بر آن، منابعی در افغانستان از آن گزارش می‌دهند که شرکت امنیتی خصوصی  «بلک‌واتر» آمریکا نیز به موضوع حفاظت از خط لوله تاپی علاقه مندی نشان داده است. این شرکت در افغانستان دارای سابقه فعالیت بوده و به شکلی در حال گسترش حضور خود است که گویی می‌خواهد جنگ در افغانستان را خصوصی سازی کند.

این شرکت در ازای پرداخت هزینه‌های بالایی (از جمله تلاش دسترسی به منابع طبیعی افغانستان و به خصوص فلزات نادر معدنی) خدمات ارائه می‌دهد. این احتمال وجود دارد که حفاظت پروژه تاپی به «بلک‌واتر»  واگذار شده و در ازای آن حجمی از گاز ترکمنستان را دریافت کرده و در افغانستان و پاکستان به فروش برساند. البته در این رابطه هنوز به طور مشخص مذاکراتی صورت نگرفته است ولی با این وجود صحبت هایی مطرح می‌شود. 

این مسئله در حالیست که موضوع امنیتی ساختن بخش افغانی خط لوله تاپی و همچنین تأمین مالی آن، از نقاط آسیب پذیر این پروژه دانسته می‌شود. همچنانکه توانایی نیروهای امنیتی افغانستان برای کنترل مسیر این خط لوله نیز زیر سوال است.

از سوی دیگر، آمریکا اخیرا به طور چشمگیری کمک‌های نظامی و فنی خود را به ارتش افغانستان و به ویژه در رابطه با تجهیز و تقویت نیروی هوایی این کشور ؛ تشدید کرده است. از اواخر سال 2017 به این طرف تعداد گزارش‌ها در خصوص عملیات رزمی نیروی هوایی افغانستان علیه گروه‌های مسلح ضد دولتی به طور قابل توجهی افزایش یافته است. همچنین بر اساس گزارش‌های نهادهای مختلف امنیتی افغانستان، جغرافیای عملیات ویژه نظامی به سرعت گسترش پیدا کرده است که از جمله مسیر خط لوله تاپی را نیز فرا می‌گیرد. این مورد به این معنی نیز می‌تواند باشد که فعالیت‌هایی در جهت ایجاد دهلیز امنیتی پروژه تاپی ؛ دنبال می‌شود.

هند با درک آسیب پذیری پروژه به لحاظ امنیتی، اقداماتی را برای تقویت نیروهای مسلح و نیروهای امنیتی افغانستان انجام می‌دهد. کارشناسان نظامی هند اقدام به آموزش گروه‌های پلیس و ارتش این کشور کردند. علاوه بر آن، هند آماده ارائه کمک‌های مالی و فنی در جهت تجهیز نیروی هوایی افغانستان است.

چین نیز به عنوان یک بازیگر بالقوه دیگر علاقمند به مشارکت در این پروژه است. اما تا کنون این علاقه مندی محدود به طرح منافع و نگرانی از وضعیت شمال شرق افغانستان بوده است که در همسایگی مرزهای چین قرار گرفته‌اند. چین قصد دارد سرمایه گذاری‌هایی روی ایجاد واحدهای ویژه نظامی برای مناطق مرزی استان  «بدخشان» افغانستان انجام دهد.

با این حال، پس از 23 سال مطرح شدن پروژه تاپی بالاخره تاریخ شروع ساخت بخش افغانی آن تعیین شده است ولی از سوی دیگر هنوز زمانی برای پایان آن مشخص نشده و در شرایط کنونی هم نمی‌تواند مشخص شود. با این وجود همه طرف‌های ذی نفع این پروژه می‌دانند هرگونه اقدامی که در جهت صلح و ثبات افغانستان انجام می شود نه تنها به نفع مردم این کشور بلکه به نفع کل منطقه خواهد بود.
بنابراین آغاز رسمی احداث بخش افغانی خط لوله گاز تاپی در ماه فوریه را می‌توان رویداد مثبت و یک گام به جلو در جهت اجرای این پروژه ارزیابی کرد.

 *پژوهشگران مسائل سیاسی - امنیتی آسیای مرکزی در روسیه