ایران شرقی/

*علیرضا شیرمحمدی:

همگان باور داریم، برای دستیابی به رشد اقتصادی دیگر تنها اتکا به بازار داخل کافی نخواهد بود و توجه به مزیت‌های رقابتی و زنجیره ارزش ضروری است، چرا که در حال حاضر با توجه به رقابت تقریبا کامل در بازار نزدیک به اشباع، رقابت‌های بیشتر جز حذف تعدادی از شرکت‌ها نتیجه‌ای به همراه نخواهد داشت.
از سوی دیگر با توجه به رفع برخی از محدودیت‌های بین‌المللی، تاثیر ورود فن آوری‌های نوین و حضور شرکت‌های خارجی در بازار داخلی را نباید نادیده گرفت. ما معتقدیم با اتخاذ الگو و ابزارهای نوین می‌توان از این موضوعات فرصت‌های در خور توجهی خلق نمود. 

نگاه به بازارهای خارجی و صادرات یکی از مهمترین نقاط امید در امکان پذیر ساختن رشد و توسعه اقتصادی بنگاه‌ها است. جالب توجه است که همسایگان ما یکی از جذاب ترین بازارهای دنیا را تشکیل می‌دهند و حجم واردات این کشورها بالغ بر بیش از 1300 میلیارد دلار درسال می‌باشد ولی متاسفانه شرکت‌های ایرانی از این بازار بزرگ سهم قابل توجهی در اختیار ندارند.

  این در حالی است که کشورهای مختلف در تلاش هستند تا این فرصت‌های گرانقدر را تبدیل به ثروت و نهایتا اشتغال برای بنگاه‌های کشورهای متبوع خود نمایند. در حالی که بسیاری از محصولات و خدمات در کشور ما، با در نظر گرفتن برخی ملاحظات، می‌توانند جایگاه مستحکمی در بازارهای مد نظر داشته باشند. 
امروز صحبت توسعه صادرات از زبان تعداد زیادی از مدیران در دولت، بخش خصوصی و مجلس شورای اسلامی به گوش می‌رسد. حتی در سخنرانی اخیر ریاست مجلس نیز اعلام شد که آمادگی دارند، برای توسعه صادرات مسیر ویژه ای در حوزه قانون گذاری ایجاد کنند.
این موضوع یکی از نقاط امید را در جامعه ما روشن نموده است و همصدایی همه مسئولین در توسعه صادرات و نیز جذب سرمایه خارجی به نوعی قابل مشاهده است.

اما نگرانی ها و دغدغه‌های فراوان هم در این حوزه قابل مشاهده است، امروز با هدف توسعه صادرات کالا و خدمات تمام سازمان‌های دولتی و بنگاه‌های خصوصی به دنبال ایجاد ساختارهایی جدید به منظور توسعه این مقوله ملی هستند. گروهی اقدام به ایجاد "میز صادرات"، گروهی به دنبال ایجاد "وزارت صادرات" ، " کارگروه صادرات" و گروهی نیز در حال رایزنی برای برگزاری نمایشگاه‌های توانمندی صادرات در داخل کشور! هستند.
 
چنانچه فرآیند توسعه صادرات کالا و خدمات را به فدراسیون روسیه در نظر بگیریم، شاهد روندی موج گونه هستیم که در طول 3 و یا چهار سال گذشته در توسعه روابط بین ما و این کشور بزرگ ایجاد شده است و بخش دولتی و خصوصی با هدف توسعه صادرات بدون برنامه‌ای مدون تنها با این موج همراهی نموده است.

اکنون روسیه، کشوری با واردات بسیار بالایی از کالا در همسایگی ماست اما صادرات امروز ما به این بازار تنها نزدیک به 180 میلیون دلار است که می‌توان گفت این سطح از همکاری بین ما و این کشور قابل قبول نمی باشد. اما چرا؟

البته مثال های فراوانی از این دست در منطقه ما موجود است، بررسی‌ها نشان می‌دهد، بیشترین عامل در عدم توفیق در منطقه، خصوصا در منطقه آسیای مرکزی عدم تسلط مدیران بر اداره مذاکرات اقتصادی و تجاری با همسایگان است، این موضوع باعث شده، همسایگان منطقه شمال شرقی، راهبردهایی را برای دور شدن از ایران در حوزه تجارت و سرمایه گذاری انتخاب کنند.
همچنین عدم در اختیار داشتن اطلاعات مناسب از بازار هدف در این منطقه موجب شده است، تصمیم گیری‌ها در اتاق‌های شیشه‌ای در وزارت خانه‌های ما صورت گیرد.
به عنوان مثال عدم توافق جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان، به عنوان یکی از مهمترین شرکاء ایران در منطقه آسیای مرکزی، در حوزه حمل و نقل باعث شده است که کشور ترکمنستان نسبت به توسعه بندر ترکمن باشی همراه با سرمایه گذاری هنگفت به منظور دور زدن ایران اقدام نماید.

سال گذشته، مدیران در بخش ترانزیت با افزایش تعرفه‌های حمل و نقل، باعث شدند، کشور ترکمنستان، مسیر دریایی بندر ترکمن باشی-بندر باکو را به عنوان جایگزین مسیر زمینی ایران برای حمل و نقل محموله‌های وارداتی و صادراتی خود انتخاب کند، به شکلی که کامیون‌های وارداتی و یا صادراتی این کشور با استفاده از مسیر دریایی حمل و نقل خود را توسعه داده و مسیر ترانزیت ایران به اروپا را متوقف نمایند.

اتخاذ تدابیر درست در سال‌های 1393 و 1394 بین ایران و ترکمنستان باعث شد، صادرات کالا و خدمات فنی و مهندسی از ایران به این کشور که رهبری معظم انقلاب آن را کشور "خویشاوند" نامیدند، از سطح 400 میلیون دلار به نزدیک یک میلیارد دلار در مدت کوتاهی ارتقاء یابد، اما متاسفانه رفتار ناخوشایند مدیران در بخش‌های دولتی ما باعث شد این تدبیر صحیح به دلیل عدم وجود تفکری استراتژیک شکستی بزرگ را رقم زده و سطح همکاری‌های نزدیک و تنگاتنگ به سطح قبل از سال 1393 و کمتر از 400 میلیون دلار بازگردد.

معمولا در آغاز توسعه همکاری با کشورهای هدف شاهد هستیم که گروه‌هایی به منظور توسعه روابط اقدام به برگزاری هیات‌های تجاری به سرپرستی وزرا، معاونین وزراء، روسای اتاق‌های بازرگانی می‌کنند. پس از آن موج برگزاری هیات‌های تجاری به منظور بازدید از نمایشگاه‌های بین‌المللی در آن کشور شکل می‌گیرد و پس از مدت کوتاهی به دلیل عدم حصول نتیجه از روندهای گذشته مشتاقان توسعه صادرات به برگزاری نمایشگاه‌های اختصاصی و همایش‌های تجاری و شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی در بازارهای هدف می‌پردازند و در نهایت شاهد شکل گیری شرکت‌های مدیریت صادرات هستیم و مجوزهایی با این مضمون صادر گردیده است.
 
البته بایستی گفت، هیچ یک از این اقدامات ارزشمند در توسعه صادرات کالا و خدمات به نوبه خود اشتباه نیست و از ابزارهای بسیار قوی در توسعه صادرات محسوب می‌شود، اما در زمان و مرحله درستی اجرا نشد و متاسفانه باید گفت فرآیند توسعه صادرات در کشور ما کاملا به صورت وارونه طی سالهای اخیر به مورد اجرا درآمده است و  نتایج قابل توجهی در برنداشته است و بیشترین منفعت ایجاد شده صرفا برای برگزار کنندگان تورهای باصطلاح تجاری، شرکتهای تشریفاتی برگزار کننده سمینارها، صاحبان هتل در روسیه و ایران و ... بوده است.
البته این واقعیت هم باید بیان گردد که بسیاری از اقدامات فوق الذکر از حمایت مادی و معنوی بخش دولتی و از بودجه‌های توسعه بازار، بهرمند بوده است.

اما چنانچه این اقدامات پس از انجام یک مطالعه بازار ( در دو سطح کلان و خرد) صورت می‌گرفت، شناخت ایجاد شده مسلما می‌توانست تاثیر بهتری در توسعه صادرات داشته باشد و تمامی اقدامات فوق الذکر از جمله برگزاری همایش‌ها، تورهای تجاری، شرکت در نمایشگاه‌ها و .... بر اساس این مطالعه بازار می‌توانست مفید فایده واقع شود.

آیا می‌دانید بسیاری از صنایع کشور در طول دو سال گذشته در نمایشگاه‌های گران و پر هزینه کشور روسیه و سایر کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز شرکت کرده‌اند و پس از صرف هزینه‌های فراوان که بالغ در 20 میلیارد ریال برای هرصنعت می‌شود، همچنان نتیجه‌ای دریافت نکرده‌اند و به دلیل نداشتن اطلاعات کافی و به روز حتی در دادن قیمت یا معرفی امکانات در مذاکرات نیز ناتوان بوده اند؟
آیا می‌دانید چه پروژه‌هایی در کشور روسیه و سایر کشورهای منطقه آسیای مرکزی وجود دارد و این پروژه‌ها در مذاکرات فیمابین دولت‌ها قابل دریافت برای بنگاه‌های ایرانی است؟
آیا می‌دانید فرصت بزرگ برگزاری جام جهانی روسیه در سال 2018، بازی‌های آسیایی 2017 ترکمنستان و ...می‌توانست چه فرصت‌های بزرگی را در حوزه صادرات کالا و خدمات فنی و مهندسی برای کشور به ارمغان بیاورد؟
آیا می‌دانید دولت روسیه به منظور راه اندازی 16 منطقه توسعه سریع در آن کشور چه بودجه‌هایی را اختصاص داده و این موارد می‌تواند مبنای حضور بنگاه‌های ایرانی در بازار خدمات فنی و مهندسی آن کشور باشد؟
آیا اقدامی در خصوص مطالعه پروژه‌های بزرگ توسعه‌ای در کشورهای آسیای مرکزی شکل گرفته؟ آیا در مذاکرات دولتی اصولا توجهی به این پروژه‌ها می‌گردد؟
آیا میزان واردات تجهیزات پزشکی و دارویی کشور روسیه را می‌دانیم؟ آیا برنامه‌های آتی این کشور در حوزه‌های مختلف را ارزیابی نموده‌ایم.

کشور روسیه به عنوان مثال در حوزه‌های مختلف از جمله کاشی و سرامیک (50 میلیون مترمربع واردات) پودرهای شوینده (80 هزار تن واردات و 90 هزار تن صادرات)، ساخت منازل مسکونی (بیش از 1 میلیون واحد) میوه و سبزی (30 میلیارد دلار واردات) و ....می توانست بازار خوبی برای محصولات تولیدی در کشور ما باشد.

در اما موج چهارم !
امروز موج دیگری در جریان است و آن هم پروژه مطالعه بازار در کشورهای هدف از جمله روسیه است، نگرانی از انحراف این موضوع و واگذاری این وظیفه خطیر بر عهده شرکت‌هایی است که هدف آن‌ها صرفا جذب این بودجه و سوء استفاده‌های مالی است. برگزاری تورهای تجاری، نمایشگاه‌ها و همایش‌ها و ... صرفا برای ما زیانی مادی و هزینه فرصت به همراه داشته است، اما چنانچه پروژه مطالعه بازار در کشورهای هدف توسط شرکت‌هایی غیر متخصص و گروه‌هایی غیر کارآمد و با نشستن در مقابل موتورهای جستجو مانند گوگل و ... بخواهد صورت گیرد و طراحی استراتژی توسعه صادرات کالا و خدمات براساس این اطلاعات نادرست استوار گردد، طبیعی است خسران زیادی بارخواهد آورد و برای همیشه ما را از بازار جذاب روسیه و آسیای مرکزی دور خواهد نمود.

*کارشناس مسائل اقتصادی و مشاور صادرات و جذب سرمایه خارجی