ایران شرقی/

*لیسا کارتایوا:

یکی از روندهای اصلی فرآیندهای جهانی مدرن، توسعه سریع فن‌آوری‌های دیجیتال است. اهمیت فرآیندهای روی داده در فضای سایبری بدین دلیل است که آنها یا به طور مستقیم به مکانیسم رویارویی و تقابل کشورهای مختلف تبدیل خواهند شد، یا به عنوان بهانه‌ای برای دستیابی به منافع سیاسی داخلی و خارجی بازیگران به کار می‌روند. تجربه نشان داده که کشورها اغلب به طور فعال از فضای سایبری برای بی‌اعتبارسازی رقبای سیاسی و اقتصادی خود استفاده می‌کنند.

بدون شک، توسعه فن‌آوری‌های دیجیتال امکان توسعه فرصت‌ها را برای شهروندان، دولت‌های ملی و اتحادیه‌های آنها فراهم می‌آورد. در عین حال، افزایش تاثیر فن‌آوری‌های اطلاعاتی-ارتباطی بر تمام حوزه‌های زندگی انسان در کنار فرصت‌های جدید، نقطه‌های جدید آسیب‌پذیری (نقاط ضعف جدیدی) را نیز ایجاد می‌کند. بدین ترتیب، موضوع امنیت منطقه‌ای با طیف وسیعی از چالش‌ها، خطرات و تهدیدات نشأت گرفته از فضای سایبری تحت تأثیر قرار می‌گیرد.  

در این مقاله به برخی چالش‌ها، خطرات و تهدیداتی که کشورهای آسیای مرکزی در فرآیند همگرایی در فضای سایبری جهانی با آنها مواجه‌اند اشاره می‌شود.

روند جهانی استفاده از اقتصاد جدید دیجیتال، یک چالش قطعی برای کشورهای آسیای مرکزی است. براساس پیش‌بینی‌های کارشناسان، تا سال 2020، 25% از اقتصاد جهانی دیجیتالی خواهد شد و معرفی فناوری‌های دیجیتالی سازی اقتصاد (فناوری‌هایی که امکان تعامل موثر دولت، کسب و کار و جامعه را فراهم می‌آورند) به فرآیندی پویا تبدیل خواهد شد.

در حال حاضر، تمام کشورهای آسیای مرکزی عملا گسترش استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی-ارتباطی را در برنامه‌های استراتژیک و دولتی خود گنجانده‌اند. در جمهوری ازبکستان از سال 2015 برنامه توسعه زیرساخت‌های فناوری‌های اطلاعاتی-ارتباطاتی سال‌های 2019-2015 به منظور توسعه دیجیتالی در کشور در حال اجراست. در جمهوری قرقیزستان هدف از برنامه تحول دیجیتالی "تازا کام"، افزایش پتانسیل آی تی است. جمهوری قزاقستان در سال 2017 سومین موج مدرنیزاسیون را آغاز کرده است. اولویت اصلی این موج، مدرنیزه‌سازی تکنولوژیکی اقتصاد است. برنامه "اطلاعات قزاقستان-2020" پایه و اساس تحول دیجیتالی اقتصاد این کشور را تشکیل می‌دهد. این برنامه در سال 2013 به تصویب رسیده است. در سال جاری فرآیند تحول بخش‌های کلیدی اقتصاد ملی، آموزش و پرورش، بهداشت و همچنین حوزه تعامل دولت با جامعه و کسب و کار آغاز شده است. این طرح در چارچوب برنامه دولتی "قزاقستان دیجیتال" انعکاس پیدا کرده است.

در عین حال، گفتمان اجتماعی-سیاسی آسیای مرکزی سطح بالای نگرانی از تهدیدهای ناشی از فضای سایبری را ثابت می‌کند. بدیهی است که این نگرانی‌ها دارای مبانی و علل جدی بوده و تاریخ جهانی مدرن می‌تواند به طور کامل مواردی از حملات سایبری به واحدهای زیر ساختی مهم را منعکس نماید. طیف تهدیدها بسیار وسیع است.

در اینجا به دو مورد از آنها اشاره می‌کنیم:

اولین تهدید، استفاده داعش از فضای سایبری به منظور تبلیغ ایده‌های افراط‌گرایی خشونت‌آمیز و تروریسم است. سیاست اطلاعاتی داعش با هدف تحت تأثیر قرار دادن دنیا، در دو سال اخیر متحمل تغییرات جدی شده است. این امر به وضوح در رابطه با کشورهای آسیای مرکزی هم مشهود است.

به طور کلی، در توسعه سیاست اطلاعاتی داعش می‌توان به دو مرحله اشاره نمود. مرحله اول شامل اطلاعات مربوط به وحشی‌گری‌های شدید داعش و مرحله دوم شامل اطلاعات مربوط به موضوعات روزمره "زندگی صلح‌آمیز" و نه موضوعات نظامی می‌باشد. به تازگی سهم شعارهای مذهبی آخرالزمانی افزایش یافته است. اگر در مرحله اول، تروریست‌ها پیشنهاد رفتن به مناطق درگیری سوریه، ورود به صفوف جنگجویان تروریست خارجی و دریافت تجربه نظامی برای ادامه مبارزه در کشورهای خود را می‌دهند، در مرحله دوم، داعش خواستار نقل مکان این افراد به قلمروهای تحت کنترلش به همراه خانواده خواهد شد. چرا که ارزش‌های‌ خانوادگی به بخشی از فعالیت تبلیغاتی داعش در آسیای مرکزی تبدیل شده‌اند. این باعث شد که بسیاری از زنان به همراه فرزندانشان به سوریه بروند. زنان ممکن است انگیزه‌های متفاوتی برای پیوستن به داعش داشته باشند، اما معمولا انگیزه زنان کشورهای آسیای مرکزی از این اقدام تنها همراهی شوهرانشان است.

با این حال، مشکل این نیست که داعش ضمن پر کردن شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌‌ها با اکانت‌های خود، به سرعت در حال بهره‌برداری از فضای سایبری است. حتی مشکل این نیست که داعش تبلیغات خود را نه تنها به زبان روسی (زبانی که بیشتر ساکنان کشورهای آسیای مرکزی به آن مسلط هستند)، بلکه به زبان‌های ترکی (قزاقی، ازبکی، قرقیزی و همچنین فارسی تاجیکی) انجام می‌دهد. بلکه مشکل این است که داعش تلاش‌هایی را در جهت معرفی ارزش‌های توجیه کننده خشونت به شهروندان آسیای مرکزی انجام می‌دهد.

در واقع مداخلات معنوی داعش بزرگ‌ترین تهدید است. نکات زیر تاییدکننده این ادعا هستند:

_ داعش به شهروندان کشورهای آسیای مرکزی مدل دیگری از سازمان‌دهی زندگی و درک دیگری از عدالت اجتماعی را پیشنهاد می‌دهد. این مدل، مستلزم انصراف و نادیده گرفتن ریشه‌های تاریخی و دستاوردهای تمدن مدرن است.

_ جنگ معنوی که مدت‌ها به طول انجامیده، به فرآیندهای افراط‌گرایی این امکان را می‌دهد که ماهیتی پنهانی داشته باشند.

_ ارزش‌های جای گرفته در افکار عمومی همچنان ادامه داشته، توسعه یافته و به طور مستقل به نسل‌های بعد منتقل می‌شوند. این بدان معناست که حتی پس از انحلال داعش هم افکار و آگاهی عمومی و امنیت ملی در معرض خطر خواهند بود.

تهدید دوم ناشی از فضای سایبری، گسترش تروریسم و جنایت با استفاده از فضای سایبری است. در اینجا ممکن است گزینه‌های زیادی وجود داشته باشد - از "خلافت سایبری (1) مورد حمایت داعش گرفته تا جنایتکاران سایبری در مفهوم جنایی متداول آنها. سطح نفوذ اینترنت در کشورهای آسیای مرکزی یکسان نیست و براین اساس علاقه جنایتکاران سایبری به کشورها هم مختلف است. قزاقستان و ازبکستان از نظر تعداد حملات سایبری در منطقه پیشرو و غالب هستند.

در نیمه اول نوامبر سال 2017 قزاقستان 23-مین جایگاه در جهان را از نظر تعداد حملات سایبری به سیستم اطلاعاتی آن داشت. ازبکستان هم در جایگاه  39 – ام قرار داشت. اما قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان با قرار گرفتن در رده‌های 118، 122 و 143 جهان وضعیت مطلوب‌تری داشتند.
حمله به واحدهای دولتی و شخصی به منظور دیفیس (Deface) یا محو کردن خدمات و تغییر شکل آن‌ها مدتهاست که در فهرست تهدیدات سایبری علیه کشورهای آسیای مرکزی موضع غالب را داشته‌اند. در این راستا، مسئله سرقت اطلاعات اهمیت خاصی دارد. در سال 2016 و نیمه اول سال 2017 این حملات سایبری که در حال حاضر، تبدیل به حملات عادی شده‌اند تا حد زیادی تکنیک‌های فیشینگ (2) را تحت تأثیر قرار می‌دادند.

با این حال، مشاهدات فضای مجازی این کشورها در نیمه دوم سال جاری بیانگر تغییر مکانیسم‌ها و اهداف حملات سایبری است. به ویژه اینکه تلاش‌هایی برای نابودی توده‌ای پایگاه‌های اطلاعاتی صورت می‌گیرد. علاوه بر این، توسعه و پیشرفت "چیزنت"(3) (Internet of Things, IoT)  در تعدادی از کشورهای آسیای مرکزی تا حد زیادی تعداد حملات سایبری موثر را افزایش خواهد داد. چرا که دستگاه‌های IoT در اصل بدون در نظر گرفتن ریسک‌های تکنولوژیک ایجاد می‌شوند.

بدیهی است که جواب موثر به چالش‌ها و تهدیدهای موجود مستلزم ارزیابی مناسب خطرات موجود است. یکی از خطرات قابل توجه، عقب ماندگی منافع همگانی دیجیتال‌سازی از سرعت رشد فناوری‌های دیجیتالی است. این مشکل تنها مختص کشورهای آسیای مرکزی نیست. در گزارش بانک جهانی تحت عنوان "گزارش توسعه جهانی 2016: سود سهام‌های دیجیتال" اشاره شده است که "فناوری‌های دیجیتال به سرعت در اکثر کشورهای جهان گسترش یافته‌اند. با این حال، تاثیر جمعی استفاده از آنها ضعیف‌تر از حد انتظار بوده و به طور نابرابر در حال گسترش است». 

با توجه به اینکه سود حاصل از فرآیند دیجیتال‌سازی به طور مستقیم با سطح نفوذ اینترنت در بخش ملی فضای اطلاعات در ارتباط است، یکی از وظایف مهم کشورها افزایش سطح نفوذ اینترنت، پوشش متناسب جغرافیایی آن و کاهش هزینه آن است. براساس اطلاعات "Internet World Stats" تعداد کاربران اینترنت در دسامبر سال 2016 در قزاقستان 13.87 میلیون کاربر برآورد شده است که 76.8% از کل جمعیت آن را تشکیل می‌دهد.

در ازبکستان 15.45 میلیون نفر به صورت روزانه از اینترنت استفاده می‌کنند. این تعداد بیش از نیمی از کل جمعیت کشور (50.4%) را تشکیل می‌دهد. در قرقیزستان تعداد کاربران اینترنت به 2.11 میلیون نفر (34.5%) رسیده است. در تاجیکستان 1.81 میلیون کاربر اینترنت وجود دارد. سطح نفوذ اینترنت در این کشور به 20.5% رسیده است. در ترکمنستان تعداد کاربران اینترنت 989.9 هزار نفر برآورده شده که 18% از کل جمعیت کشور را تشکیل می‌دهد.
در عین حال، باید در نظر داشت که گسترش مکانیکی کاربران اینترنتی و کاهش هزینه اینترنت به خودی خود قادر به افزایش پتانسیل سود سهام‌های دیجیتالی نیست. بدین منظور باید به حل و فصل یک سری مسائل مانند انطباق قوانین کشورها و توافق‌نامه‌های بین‌المللی با شرایط دیجیتالی سازی، بازنگری اصول سازماندهی بازار کار و همچنین آماده‌سازی کادرها پرداخت. عدم توجه به ضرورت اجرای اصلاحات به موقع (اصلاحاتی که توسط روندهای اصلی توسعه دیجیتالی جهان دیکته شده‌اند) به افزایش خطرات و ریسک‌ها در فضای مجازی و سایبری منجر خواهد گردید.

(1) در مانیفست "خلافت سایبری"، گروه‌های تروریستی به دنبال عضوگیری و پیگیری اهداف خود در شبکه‌های اجتماعی هستند.