ایران شرقی/

بختیار ایرگشوف:
 
اختلاف بین قرقیزستان و قزاقستان که طی دو ماه اخیر بنابر تحولات انتخابات ریاست جمهوری قرقیزستان آغاز شد، اکنون به سطحی از اختلاف منجر شده که ضرورت میانجیگری طرف یا طرف‌های ثالث را بیش از هر زمانی بوجود آورده است.
میانجیگری راه و شیوه مسالمت آمیز حل و فصل مباحث و اختلافات بین‌المللی با کمک کشورهایی است که در این مباحث و اختلافات حضور ندارند. بنابراین اکنون این پرسش اهمیت پیدا کرده است که در شرایط کنونی که اختلاف بین قرقیزستان و قزاقستان نه تنها فروکش نکرده بلکه شدت بیشتری گرفته است، میانجیگری تا کجا امکان پذیر خواهد بود؟ و اگر امکان پذیر است در چه چارچوبی بایستی دنبال شود؟

البته گزینه مطلوب این است که دو کشور بر سر حل و فصل اختلاف موجود بدون پادرمیانی میانجیگران به توافق برسند. اما اختلاف بین قرقیزستان و قزاقستان نشان می‌دهد که برخلاف برخی فرضیات در همگن بودن منطقه آسیای مرکزی به لحاظ تاریخی و فرهنگی، اختلافات میان 5 کشور، هر ساله با عمق بیشتری خود را نشان می‌دهد.

البته اختلاف بین قرقیزستان و قزاقستان در قیاس با اختلافاتی که بین تاجیکستان و ازبکستان و یا قرقیزستان و ازبکستان بر سر منابع آب بروز کرده بود، چندان عمیق و جدی به نظر نمی رسد. زیرا موضوع آب به طور مستقیم به منافع بلندمدت ملی کشورها ارتباط پیدا می‌کند که دیدگاه‌های متفاوت نسبت به حل و فصل آن شرایط را می‌تواند به مراتب پیچیده تر کند.
از سوی دیگر به این دلیل که قرقیزستان و قزاقستان از روابط نزدیک اقتصادی برخوردار می‌باشند، تداوم این وضعیت به ضرر منافع هر دو طرف خواهد بود. قزاقستان در سال 2016 با رقم 593 میلیون دلار پس از روسیه (914 میلیون دلار) مهم ترین صادرکننده کالا و محصولات به قرقیزستان بوده و از نظر واردات کالا و محصولات از قرقیزستان نیز در مقام دوم (274 میلیون دلار) قرار گرفته است. علاوه بر آن در قزاقستان بیش از 125 هزار نفر مهاجر کاری قرقیز ثبت نام شده‌اند که این موضوع نیز برای بیشکک دارای اهمیتی کلیدی است.

اما چرا این بار اختلاف دارای ابعاد جدیدی شده است؟ در این رابطه می‌توان به چندین دلایل اقتصادی و سیاسی اشاره کرد:

• 1- قرقیزستان در سال 2015 به عضویت اتحادیه اقتصادی اوراسیا پذیرفته شد اما علارغم گذشت 2 سال، همچنان مشکلاتی را برای دیگر کشورها بوجود آورده است. یکی از آنها انطباق سیستم‌های بهداشتی و دامپزشکی با مقررات و الزامات اتحادیه اقتصادی اوراسیا است که هنوز از سوی قرقیزستان انجام نشده است. بر اساس اطلاع طرف قزاقی، مقدار بالای کالا از چین به قرقیزستان وارد و سپس به قزاقستان سرازیر می‌شود که حاکی از  کنترل غیر موثر گمرکی از سوی بیشکک می‌باشد. در نتیجه ضرر کشورهای عضو تقریبا 100 میلیون دلار را تشکیل داده و زیان قزاقستان از ناحیه مالیات بر ارزش افزوده به بیش از 155 میلیون دلار می‌رسد.
  
  2- انتقادات شدید «الماسبیک آتامبایف» رئیس جمهور قرقیزستان علیه همتای قزاق خود و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، قبل از هر چیزی به موضوع انتخابات ریاست جمهوری 15 اکتبر این کشور ارتباط داشت. رقابت بین «آموربیک بابانوف» به عنوان نامزد مخالف دولت و «سارانبای ژئنبیک اف» به عنوان نامزد حزب حاکم بسیار جدی بود و تلاش آتامبایف برای تامین پیروزی نماینده حزب حاکم منجر به واکنش‌های تند و غیر دیپلماتیک شد. طی هفته‌های بعد نیز بیانیه‌های شدیداللحن رئیس جمهور قرقیزستان علیه قزاقستان ادامه یافته و وضعیت را پیچیده تر کرد.
  
  3- عدم تمایل آتامبایف برای گفت و گو با کشور همسایه یکی از دلایل مهم عمق یافتن اختلاف میان «بیشکک» و «آستانه» شد. ضمنا رئیس جمهور قرقیزستان فعلی به بیانیه‌های غیر دیپلماتیک خود شناخته شده است. آتامبایف طی ماه‌های اخیر نسبت به نخستین رئیس جمهور ازبکستان نیز اظهار نظرهای به حدی به دور از نزاکت‌های سیاسی انجام داد که تقریبا نزدیک به مرز مداخله در امور داخلی ازبکستان قرار داشت. این شیوه عمل رئیس جمهور قرقیزستان نقش بسیار منفی در تحقق سیاست خارجی این کشور دارد.
  
  4- در انتخابات ریاست جمهوری قرقیزستان نماینده حزب حاکم پیروز شد و در 24 نوامبر (جمعه پیش رو) مراسم سوگند ژئنبیک اف  به عنوان رئیس جمهور جدید این کشور برگزار خواهد شد. یعنی برای رهبری جدید قرقیزستان مرحله مهم رفع عواقب منفی ناشی از ریاست جمهوری آتامبایف در تعامل با قزاقستان و برخی دیگر همسایه‌ها فرا می رسد. ژئنبیک اف باید از پس این موضوع برآید. زیرا در غیر این صورت قرقیزستان احتمالا با مشکل تامین مراکز گرما دهی خود با ذغال و دریافت آرد به میزان مورد نظر به مشکل مواجه شود. چنین اتفاقی در قرقیزستان می‌تواند اعتراضات اجتماعی را به سطح کودتا منتقل کند که به نفع ثبات و امنیت منطقه‌ای نخواهد بود.

بنابراین قرقیزستان و قزاقستان باید به طرف یکدیگر گام بردارند تا اختلاف رفع گردد. در روابط بین کشورها نباید احساسات فوران کند بلکه باید زمینه برای گفت و گو فراهم شود تا راه حل‌های مناسب و مطلوب به دست آید.
کشورهای همسایه خواهان ایجاد فضای همکاری در آسیای مرکزی می‌باشند و ازبکستان با توجه به فعال شدن سیاست منطقه‌ای خود که هدف ایجاد فضای حسن اعتماد و تعامل و همکاری میان همسایه‌ها را دنبال می‌کند، علاقمند حل مشکل بین بیشکک و آستانه می‌باشد. اما نمی‌توان با قاطعیت گفت که ازبکستان آماده میانجیگری بین دو طرف است. به اعتقاد من اگر هم میانجیگری‌ای دنبال شود (که حتما خواهد شد) به صورت غیر علنی خواهد بود.

«شوکت میرضیایف» رئیس جمهور ازبکستان ضمن سخنرانی خود در همایش بین المللی «آسیای مرکزی: گذشته و آینده مشترک، همکاری در راه توسعه پایدار و شکوفایی متقابل» که در شهر «سمرقند» برگزار شد، تاکید کرد که امروز منطقه نیازمند پیدا کردن راه حل‌های مشترک برای مسائل و مشکلات منطقه‌ای است و به این منظور خواستار برگزاری نشست‌های دائمی مشاوره‌ای روسای جمهور آسیای مرکزی شد.
میرضیایف همزان تاکید کرد که چنین اقدامی به معنای ایجاد سازمان جدید بین‌المللی دارای آئین نامه و ساختارهای فراملی نبوده بلکه هدف رایزنی بین رهبران کشورهای آسیای مرکزی در رابطه به مسائل کلیدی توسعه منطقه ای می‌باشد. البته اگر چنین اتفاقی بیفتد فرصت خوبی برای گفت و گوی بین روسای جمهور قرقیزستان و قزاقستان فراهم خواهد شد.

البته این پرسش نیز وجود دارد که آیا کشورها و قدرت‌های دیگری (فرامنطقه‌ای) نظیر چین و آمریکا نیز می‌توانند پا به عرصه میانجیگری در قضیه قرقیزستان و قزاقستان و کلا منطقه بگذارند؟ به نظر من بهتر است تا اقدام آنها به میدان کشیده نشود. امیدوارم که رهبران کشورهای آسیای مرکزی به حدی از خرد سیاسی رسیده باشند که بتوانند به حل مشکلات خود بدون جلب طرف‌های غیر منطقه‌ای اقدام کنند.

*معاون مدیر مرکز فرهنگ‌های سنتی در «تاشکند»