ازبکستان در چارچوب سیاست خارجی جدید خود، مناسبات جدیدی را با بسیاری از کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ترتیب داده است. در این چارچوب ترکیه یکی از شرکای اصلی تجاری این کشور بوده که رشد حدوداً 3 برابری در مبادلات تجاری با ازبکستان را از سال 2016 تا کنون تجربه کرده است. مناسبات سیاسی نیز بین دو کشور به مرور افزایش یافته و با حضور ازبکستان در سازمان کشورهای ترک این مشارکت ارتقاء نیز یافته است. در آخرین دیدارهای دوجانبه در سطح سران دو کشور نیز دیالوگ‌های طرفین حاکی از هدف‌گذاری برای مشارکت راهبردی فراگیر بوده است. این سطح از روابط با توجه به روند تحولات سیاست خارجی ازبکستان و نیز کاهش تدریجی نقش روسیه در آسیای مرکزی، می‌تواند بروندادها و پیامدهای مهمی در سطح منطقه‌ای داشته باشد. در همین راستا مصاحبه‌ای را با آقای "احمد فرقان اوزیاکار"، دانشجوی ترکیه‌ای مقطع دکتری رشته علوم سیاسی در دانشگاه اکستر در بریتانیا ترتیب داده‌ایم. آقای اوزیاکار کارشناسی ارشد خود را در رشته مطالعات ایران در دانشکده مطالعات شرق‌شناسی و آفریقای دانشگاه لندن گذرانده و هم‌اکنون نیز پژوهشگر حوزه آسیای مرکزی است.

مطالعات شرق: به طور کلی ماهیت روابط ترکیه و ازبکستان را چگونه می‌بینید؟ این روابط ماهیتا اقتصادی، فرهنگی، سیاسی یا ژئوپلیتیک است؟
_ برای فهم ماهیت روابط ترکیه و ازبکستان لازم است که ابتدا نگاهی به پیش‌زمینه این مناسبات داشته باشیم. زمانی که ازبکستان و سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی در سال 1991 از اتحاد جماهیر شوروی مستقل شدند، رویکرد رایج این بود که لازم است روابط بین کشورهای ترک‌زبان به دلیل قرابت‌های تاریخی، قومی و مذهبی بین ترکیه و آسیای مرکزی، دوباره برقرار شود. در نتیجه این تحولات سیاسی، ترکیه اولین کشوری شد که استقلال ازبکستان را به رسمیت شناخت. در پی این موضوع، روابط دیپلماتیک نیز با اتکاء به بنیان‌های اقتصادی و سیاسی شکل گرفتند. در طول دوره ریاست جمهوری اسلام کریم‌اف روابط میان دو کشور ترک‌زبان بر اساس انتظارات پیش نرفت و حتی به دلیل رویکردهای متفاوت نسبت به موضوعهای سیاسی، بدتر نیز شد. در ابتدا روابط دو طرف به دلیل امتناع ترکیه از استرداد چهره‌های اپوزیسیون ازبک در دهه 1990 رو به وخامت گذارد. جدای از این، موضع ترکیه در محکوم کردن کشتار اندیجان در کنار سازمان ملل متحد نکته واضح دیگری است که بر این روند تأثیرگذار بود. این وضعیت با فراز و نشیب‌هایی تا زمان مرگ اسلام کریم‌اف ادامه یافت. زمانی که شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان شد، روابط دو کشور با توسعه همکاری در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی احیاء شد. فکر می‌کنم این تاریخچه عمومی از روابط ترکیه و ازبکستان برای فهم ماهیت تحولات اخیر مهم باشد.
بدون شک ازبکستان یکی از کشورهای ترک‌زبان منطقه است که اشتراکهای فرهنگی، تاریخی و مذهبی زیادی با ترکیه دارد و از این رو انتظار می‌رود روابط خوبی بین دو کشور شکل بگیرد. اما متأسفانه سوءبرداشت‌ها در دو طرف به این انتظار‌ها آسیب زده و طرفین نتوانسته‌اند که اختلاف نظرهای پیشین را از طریق روش‌های دیپلماتیک حل کنند. به نظر من با تغییر جهت‌گیری سیاست خارجی ترکیه در دوره رهبری و حکومت اردوغان، منافع سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ترکیه در قبال آسیای مرکزی دوباره احیا شده است. در این ساختار جدید از مناسبات، ازسرگیری روابط بین ترکیه و ازبکستان در بسیاری از حوزه‌ها نظیر موافقتنامه‌های تجاری و همکاری‌های فرهنگی بسیار نمایان شده و دو کشور گام‌های مهمی برای عدم تکرار اشتباه‌های گذشته برداشته‌اند. در وضعیت کنونی، من بر این نظرم که ترکیه و ازبکستان اهداف استراتژیک خود را در راستای بازیابی پتانسیل‌های از دست رفته در بازه سال‌های 1991 تا 2016، متمرکز کرده‌اند. به همین دلیل سفرهای متقابل میرضیایف و اردوغان به عنوان روسای جمهور دو کشور در بازه سال‌های 2016 به بعد افزایش یافته و توسعه توافقنامه‌های تجاری بین دو کشور نیز نشان‌گر روند مثبت فرایند بازیابی مناسبات در ماهیت روابط دو کشور است. شکل‌گیری یک اتحاد قوی در چارچوب ملت‌های ترک همچنین می‌تواند فرصت‌های جدیدی را برای ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و آذربایجان نیز فراهم آورد. بنابراین، حفظ این روابط برای ترکیه و آذربایجان و همچنین آینده منطقه بسیار مهم است. از این منظر من می‌توانم این‌گونه عنوان کنم که توسعه روابط بین ترکیه و ازبکستان و همکاری در چارچوب کشورهای ترک‌زبان پتانسیل مشترک همکاری برای کشورهای منطقه را افزایش داده است.

مطالعات شرق: جایگاه ازبکستان در روابط ترکیه با کشورهای آسیای مرکزی بر اساس اسناد و مواضع رسمی ترکیه چگونه است؟ آیا این درست است که ادعا کنیم ازبکستان اولویت اول ترکیه در آسیای مرکزی است یا خیر؟
_ من فکر می‌کنم سیاست خارجی چندجانبه ترکیه در قبال آسیای مرکزی فرصتی برای ارتقاء روابط با تمام کشورهای منطقه در سطوح و حوزه‌های مختلف به وجود آورده است. در حالی که ترکیه نمی‌تواند از پتانسیل بالا و جمعیت زیاد ازبکستان چشم‌پوشی کند، این موضوع نیز دشوار است که بگوییم ازبکستان اولویت اول ترکیه در آسیای مرکزی است. البته ترکیه در حال توسعه روابط خود با ازبکستان است اما در همین حال، نفوذ روسیه در منطقه نیز غیرقابل چشم‌پوشی است. بویژه اصلاحات سیاسی میرضیایف برای تعامل با جامعه جهانی به روابط ازبکستان با روسیه نیز کمک کرده است. علاوه بر این، قدرت سیاسی و اقتصادی چین و ایالات متحده آمریکا نیز فاکتورهای دیگری هستند که لازم است توسط ترکیه در نظر گرفته شوند. با این حال پس از حمله نظامی روسیه به اوکراین، تحریم‌های سیاسی و اقتصادی بازار جهانی علیه مسکو منافعی برای ترکیه به همراه خواهد داشت؛ چرا که رویکرد ترکیه در قبال ازبکستان بیشتر همکاری‌جویانه است. علاوه بر این، ترکیه با استفاده از پتانسیل اقتصادی و کمک‌های دیپلماتیک خود و با توجه به ماهیت مداخله‌جویانه رویکرد روسیه، چین و آمریکا، ریسک مداخله در امور سیاست داخلی ازبکستان را نمی‌پذیرد. جدای از این متغیرها، من فکر می‌کنم که سیاست خارجی ترکیه در قبال آسیای مرکزی به خوبی متوازن شده است. بر اساس فهم من، اگر ترکیه و ازبکستان حوزه مشارکت جامع راهبردی خود را افزایش دهند، ازبکستان به اولویت اول ترکیه در آسیای مرکزی تبدیل خواهد شد. در این چارچوب، به نظر می‌رسد که ادامه این روند، نیازمند تلاش‌های مداوم و دقیق از جانب هر دو طرف برای حفظ روابط اقتصادی و دیپلماتیک است. در کوتاه مدت، انباشت این روابط نزدیک منجر به ارتقاء تجارت دوجانبه از 1.2 میلیارد دلار در سال 2016 به 3.6 میلیارد دلار در سال 2021 شده است. علاوه بر این، موافقتنامه‌های حوزه روادید بین دو کشور که شامل صدور ویزا برای شهروندان ترکیه در 3 روز و سفر 30 روزه بدون ویزای شهروندان ازبکستان به ترکیه می‌باشد نیز برای غلبه بر موانع موجود در روابط آنکارا و تاشکند بسیار مهم و تأثیرگذار است.

مطالعات شرق: در سفر اخیر به تاشکند، رئیس‌جمهور ترکیه در خصوص ارتقاء روابط ازبکستان و ترکیه به «مشارکت راهبردی فراگیر» سخن گفته بود. این سطح از روابط به چه معنا است؟
_ این اظهارات اردوغان صریحا نشان می‌دهد که روابط ترکیه با ازبکستان در طول این سال‌ها از سطح مشارکت راهبردی به مشارکت راهبردی فراگیر تکامل یافته است. این عنوان جدید نیز نشانه‌ای از آن است که ترکیه چگونه تعاملات دیپلماتیک خود را در آینده نزدیک ارتقاء می‌دهد و این که چگونه حوزه‌های جدید همکاری به منظور دست‌یابی به اهداف از پیش تعیین شده عملیاتی خواهند شد. همانطور که پیش‌تر تصریح کردم، ترکیه و ازبکستان پیوندها و اشتراکات فرهنگی، تاریخی، زبانی و مذهبی زیادی دارند. ترکیه همچنین بر توسعه مناسبات با ازبکستان در حوزه منابع طبیعی غنی و زیرساخت‌های اقتصادی برای تقویت این مشارکت تأکید دارد. من هم بر این باورم که مشارکت راهبردی فراگیر می‌تواند موقعیت ترکیه را در میان کشورهای آسیای مرکزی تقویت کند و به طور هم‌زمان به ازبکستان برای دست‌یابی به جهان غرب از طریق ابتکارهای میرضیایف و نیز حمایت‌های سیاسی و اقتصادی ترکیه، کمک می‌کند. در چارچوب این مشارکت ارتقاء یافته، من فکر می‌کنم آژانس همکاری و هماهنگی ترکی به عنوان یک سازمان مهم در قدرت نرم ترکیه، در حوزه‌های مختلف همکاری با مقامهای ازبکستانی فعال‌تر خواهد شد. علاوه بر این، سیاست چندجانبه‌گرایانه ترانزیتی ترکیه ذیل «ابتکار کریدور شرق- غرب- میانه ترانس خزر»_ که به نام «کریدور میانی» هم شناخته می‌شود_ نیز تقویت روابط ترکیه و ازبکستان را در پی خواهد داشت. این مشارکت راهبردی فراگیر منافعی را نیز برای همگرایی‌ منطقه‌ای ازبکستان فراهم می‌آورد که ترکیه نیز بخش دیگری از آن است که بر اساس منافع خود این همگرایی را تقویت می‌کند. علاوه بر این، حجم تجارت خارجی این کشورها نیز به میزان زیادی با سرمایه‌گذاری‌های جدید افزایش خواهد یافت. در چارچوب نشست سی‌امین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک در سال 2022 هدف‌گذاری دستیابی به ظرفیت تجاری 5 میلیارد دلار برای سال‌های آینده ترسیم شد. به‌رغم تأثیرات پاندمی کرونا بر تداوم این مشارکت بین آنکارا و تاشکند، من فکر می‌کنم که لغو محدودیت‌ها می‌تواند عقب افتادگی این دوره از روابط را جبران کرده و به روند رشدی همچون پیش از شیوع کووید-19 برساند.

مطالعات شرق: از ابتدای شکل‌گیری شورای ترکی، ازبکستان مشارکت محدودی در آن داشت. با این حال از سال 2018 این کشور رویکرد خود را تغییر داد و در نهایت سال گذشته به یک عضو رسمی سازمان کشورهای ترک‌ تبدیل شد. به نظر شما آیا رویکرد ازبکستان به عنصر ترکی تغییر کرده است یا شرایط سازمان کشورهای ترک‌زبان نیز دچار تغییراتی شده است؟
_ این مهم است که بدانیم تغییر رویکرد تاشکند در قبال شورای ترکی در واقع اجرای سیاست خارجی فعال شوکت میرضیایف پس از به قدرت رسیدن بود. پس از آن که او به عنوان رئیس‌جمهور ازبکستان انتخاب شد سفری رسمی به تمام کشورهای آسیای مرکزی برای بازیابی روابط با کشورهای منطقه داشت که با ترکمنستان شروع شد. علاوه بر این، میرضیایف پیام واضحی را به کشورهای ترک‌زبان در آسیای مرکزی داد که ازبکستان تمایل به همکاری و مشارکت در سطح منطقه‌ دارد. همچنین لازم به ذکر است که ازبکستان از سال 2019 به یک عضو رسمی سازمان کشورهای ترک‌زبان تبدیل شده و میزبان نشست این سازمان در تاریخ 11 نوامبر 2022 در سمرقند خواهد بود. ازبکستان همچنین ریاست دوره‌ای سازمان کشورهای ترک‌زبان را نیز بر عهده خواهد داشت. در حوزه جمعیتی، ازبکستان دومین عضو سازمان کشورهای ترک‌زبان پس از ترکیه است که مسئولیت‌های بیشتری را در خصوص اقدامات استراتژیک برای این کشور به ارمغان می‌آورد. حضور به عنوان یک عضو فعال سازمان کشورهای ترک‌زبان که در دوره ریاست جمهوری اسلام کریم‌اف وجود نداشت، در حقیقت نشان‌گر آن است که فهم ازبکستان از عنصر ترکی در دوره ریاست جمهوری میرضیایف تغییر کرده است. بر این اساس می‌توان اظهار داشت که بازگشت ازبکستان به ریشه‌های ترکی می‌تواند منجر به تقویت همکاری‌های چندجانبه منطقه‌ای از طریق عضویت در سازمان‌های منطقه‌ای شود. نکته مهم و قابل توجه دیگر برای نشان دادن تغییر رویکرد ازبکستان نسبت به عنصر ترکی، ابتکار میرضیایف برای تأسیس نشست مشورتی رهبران آسیای مرکزی و میزبانی از دومین نشست در ازبکستان در سال 2019 است. هرچند این نشست به دلیل مشارکت تاجیکستان بیش از آن که بر ریشه‌های ترکی تأکید داشته باشد بر همگرایی کشورهای آسیای مرکزی متمرکز است، باز هم این ابتکار ازبکستان نیز حاوی پیام‌های واضحی است. من می‌توانم این‌گونه جمع‌بندی کنم که اصلاحات میرضیایف تقویت اتحاد با کشورهای ترک‌زبان را در بر می‌گیرد و ابتکار او در جهت همگرایی کشورهای آسیای مرکزی نیز حضور ازبکستان در صحنه بین‌المللی را در بلندمدت ارتقاء می‌دهد. برای پاسخ به سؤال دوم شما باید اشاره کرد که شرایط سازمان از سال 2009 تغییر کرده است. امروز سازمان کشورهای ترکی را می‌توان به عنوان یک سازمان سیاسی دارای هویت سیاسی در نظر گرفت که تصمیم‌های گرفته شده در آن توسط کشورهای عضو حائز اهمیت تلقی می‌شوند.

مطالعات شرق: افغانستان یکی از مهم‌ترین مسائل منطقه‌ برای ازبکستان و همچنین ترکیه است. همکاری میان دو کشور آیا در این حوزه نیز توسعه یافته است؟ شما چه چشم‌اندازی برای تحول در آن می‌بینید؟
_ همانطور که اشاره کردید افغانستان یکی از مهم‌ترین مسائل منطقه‌ای برای ترکیه و ازبکستان است. این مسئله از زمان حمله آمریکا به افغانستان برای دو کشور اهمیت یافته است. این حمله نه تنها آسیای مرکزی را دستخوش تحول کرد، بلکه آن‌ها را «داوطلبانه» وادار به همکاری با آمریکا کرد. همانطور که " بوش" رئیس‌جمهور وقت آمریکا بسیار واضح گفت که «شما یا با ما هستید یا با تروریست‌ها». من فکر می‌کنم که وضعیت کنونی افغانستان نیازمند یک مداخله پایدار از سوی بازیگران منطقه‌ای برای برقراری ثبات از طریق برگزاری نشست‌های مشورتی با مقام‌های افغانستان است. البته به نظر من، همکاری بین ترکیه و ازبکستان در حال حاضر در این زمینه به میزان کافی خوب نیست، چرا که مسائل دیگری در اولویت‌های دو کشور وجود دارد. اما بر این باورم که در آینده آنکارا و تاشکند در خصوص مسئولیت‌های خود در حوزه همکاری برای فرایند بازسازی افغانستان گفت‌و‌گو خواهند کرد. همچنین این نکته نیز مهم است که این موضوع فراتر از ظرفیت‌های ترکیه و ازبکستان است. لذا، گرد هم آوردن کشورهای دیگر در این مسئله با رهبری ترکیه و ازبکستان نیز می‌تواند سازنده باشد.

مطالعات شرق: به عنوان سؤال پایانی، به نظر شما ایران و ترکیه چگونه می‌توانند در حوزه روابط با ازبکستان با یکدیگر همکاری و یا رقابت داشته باشند؟
_ من فکر می‌کنم در نظر گرفتن مفهوم رقابت و داشتن بلندپروازی‌های منطقه‌ای برای نفوذ در آسیای مرکزی مشکلات کنونی بین ایران و ترکیه را در حوزه مسائل منطقه‌ای به وجود آورده است. گفت‌و‌گو به عنوان یکی از بنیان‌های توسعه منطقه‌ای می‌بایست برای ثبات و امنیت در آسیای مرکزی به کار گرفته شود. بنابراین، با توجه به توسعه منطقه‌ای و با در نظر گرفتن برنامه‌های میرضیایف برای احیاء سیاست خارجی ازبکستان از طریق همکاری با بازیگران مختلف، من بر این نظرم که ارتباط‌های دیپلماتیک بین ایران و ترکیه در حوزه روابط با ازبکستان بسیار مهم است. این همکاری می‌تواند پتانسیلی برای منافع بزرگ‌تر در چارچوب همکاری، هم برای ایران و هم برای ترکیه به وجود آورد. لذا، مادامی که مقام‌های تهران و آنکارا بر متنوع‌سازی حوزه‌های همکاری با ازبکستان متمرکز می‌شوند، هر دو می‌بایست پتانسیل‌های یکدیگر را نیز بشناسند. ماهیت محصور در خشکی ازبکستان که نیازمند دسترسی به بنادر ایران و ترکیه برای فروش محصول‌های تولیدی است، یک فرصت برای همکاری محسوب می‌شود. در نهایت، با توجه به نام‌گذاری سال 2022 در سازمان همکاری اقتصادی (اکو) به عنوان «سال تقویت ارتباطات» که توسط شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان در طول پانزدهمین نشست این سازمان در عشق‌آباد در سال 2021 پیشنهاد شد، ایران و ترکیه به عنوان دو عضو مؤسس اکو، نیازمند در پیش گرفتن سیاست‌های فعال‌تری در این زمینه هستند.
انتهای مطلب/