ایران شرقی/
 
گفتگوی ایران شرقی با دکتر عادل کائوکن‌اف، مدیر مرکز مطالعات چین در قزاقستان
 
مقدمه:
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی فرصت فوق‌العاده‌ای را برای چین فراهم کرد تا فرآیندهای سیاسی و اقتصادی در منطقه آسیای مرکزی را به اجرا درآورد. این وضعیت طی چند سال اخیر بنابر دلایلی قوت بیشتری هم گرفته است. همجواری و هم مرز بودن چین با کشورهای آسیای مرکزی توام با رشد سریع‌ اقتصادی این کشور، شرایط خاصی را در روابط این کشورها با چین به وجود آورده است. به طور کلی،‌ نه تنها روابط دو جانبه چین و کشورهای این منطقه از روند جهان شمول دیپلماسی اقتصادی پکن مستثنی‌ نیست، بلکه منطقه آسیای مرکزی دارای اولویت‌هایی برای سیاست خارجی پکن نیز هست. وجود منابع قابل توجه انرژی در منطقه استراتژیک آسیای مرکزی سبب شده تا پکن توجه بیشتری به این منطقه داشته باشد. علاوه ‌بر همجواری ژئوپلیتیک و اهمیت خاص این منطقه برای چین، رهبران پکن تداوم و گسترش‌ روابط خود با کشورهای این منطقه در عرصه اقتصادی با هدف حفظ ثبات سیاسی و اجتماعی در داخل و به خصوص مناطق مرزی چون سین‌کیانگ را در سرلوحه سیاست خارجی خود قرار داده‌‌اند. وجود ناامنی در مرزهای غربی استان مسلمان نشین سین‌کیانگ که با کشورهای آسیای مرکزی هم‌مرز است، چین را ناگزیر از توسعه روابط با جمهوری‌های آسیای مرکزی کرده است. همچنین نفوذ آمریکا در منطقه آسیای مرکزی پس از 11 سپتامبر 2001 یک حادثه و واقعیت دور از ذهن برای چینی‌ها و استراتژی کلی این کشور در قبال کشورهای همسایه بوده‌ است. همچنان که شکلگیری فرمت آمریکا و آسیای مرکزی در قالب C5+1 از سال 2016 و تشکیل کارگروه‌های اجرایی تعریف شده، بر این حساسیت افزوده است. مجموعه این عوامل، سیاست خارجی چین و تبعات اهداف و منافع این کشور در آسیای مرکزی‌ را دست‌خوش ملاحظات و اتخاذ استراتژی‌های خاصی کرده است. بر این اساس، چین به تازگی دست به ابتکار عملی برای توسعه روابط از دوجانبه به چارچوبی منطقه ای زده است. البته این قبیل همکاریها پیش از این در فرمت شانگهای نیز تاحدودی قابلیت اجرا یافته بود، اما همنشینی چین و کشورهای آسیای مرکزی بدون حضور دیگر قدرتها بر سر یک میز، تاکنون میسر نشده بود. فرمت 5+1 چین و کشورهای آسیای مرکزی، فرصتی تازه به پکن خواهد داد تا به صورتی محدود و البته هدفمند تر از گذشته، سیاست های اقتصادی و به تبع آن سیاسی خود را دنبال کند.
برای بررسی ابعاد بیشتر این موضوع، موسسه مطالعات آسیای مرکزی و افغانستان در تلاش است، در مجموعه سریالی، سلسله گفتگوهایی را با چین شناسان منطقه آسیای مرکزی و همچنین کارشناسان چینی ترتیب داده که در اولین بخش، دکتر «عادل کائوکن اف» مدیر مرکز مطالعات چین در قزاقستان، به سوالات ایران شرقی پاسخ گفته است که در ادامه باهم میخوانیم.
 
ایران شرقی:  چرا چین تصمیم به ایجاد فرمت 1+5 برای همکاری با کشورهای آسیای مرکزی گرفته است؟
 
کائوکن اف: چین یک کشور بسیار محافظه‌کار مخصوصا در حوزه سیاست خارجه است. وضعیت ژئوپلیتیک فعلی، پکن را به سمت ایجاد فرمت‌های جدیدِ واکنش، سوق می‌دهد.
یکی از این فرمت‌ها، گزینه کشورهای منطقه به علاوه چین است. این فرمت روابط متقابل دیپلماتیک توسط چین در منطقه آسیای جنوب شرقی با کشورهای انجمن ملل آسیای جنوب شرقی آزمایش شده است. این ساختار، مزایایی برای هر دو طرف دارد. برخی از کشورهای انجمن ملل آسیای جنوب شرقی با چین در دریای جنوبی چین اختلافات سرزمینی دارند، اما فرمت چند جانبه با مکانیسم‌های طراحی شده تعامل، امکان جدایی سبدهای "مشکلات" و "مزایا" را فراهم آورده، اختلافات را کمتر کرده و در همکاری اقتصادی به موفقیت دست یافته است.  
 
این فرمت باعث شده که چین احتیاط کشورهای انجمن ملل آسیای جنوبی شرقی را که از روابط کامل با چین واهمه داشتند، کاهش دهد. بنابراین، ترس‌ کشورهای کوچک و متوسط برطرف شده است و این امر باعث شده که چین وارد این منطقه مهم شود و با موفقیت در بسیاری از پروژه‌ها در چارچوب انجمن ملل آسیای جنوب شرقی+1 فعالیت کند.
چین چنین فرمتی را در اروپا براساس اصل 1+17 امتحان کرده بود. لازم به ذکر است که در برخی از کشورها مانند صربستان، بلغارستان و غیره، چنین ابتکار عملی واکنش‌های مثبت را برانگیخت. چرا که خطرات تعامل را با این غول آسیایی برطرف کرد.
 
با توجه به چین هراسی گسترش یافته در منطقه، آسیای مرکزی یک منطقه بسیار پیچیده برای چین است. علاوه بر این، پس از گسترش سازمان همکاری شانگهای، دستور کار آسیای مرکزی، دیگر در این سازمان در اولویت قرار نداشت. همچنین پکن هیچ گزینه‌ دیگری برای نشست‌های تنها با کشورهای آسیای مرکزی نداشت. بنابراین، در اینجا تصمیم گرفته شد از طرح 1+5 استفاده شود. البته بایستی یادآور شد که ایده به علاوه (+) برای اولین بار از سوی آمریکا مطرح شد و اکنون که چین نیز خود را در این چارچوب قرار داده است، می توان به اهمیت آن با توجه به نگرش و توجه قدرتهای جهانی پی برد.
 
ایران شرقی: این فرمت تا چه اندازه لازم است و آیا با تقابل روزافزون بین آمریکا و چین در ارتباط است؟
 
کائوکن اف: تقابل چین و آمریکا به سمت جنگ سرد جدید می‌رود که مقام‌های عالی رتبه آمریکا مانند پومپئو به طور ابهام آمیز در مورد آن صحبت می‌کنند. بنابراین، چین سعی دارد فرمت‌های مفید همکاری را به کشورهای مختلف پیشنهاد داده و تعداد متحدان واشنگتن را در مبارزات ضدچینی کاهش دهد.
آسیای مرکزی یکی از مناطق کلیدی است که واشنگتن و پکن در آن رقابت ژئوپلیتیکی را آغاز کرده‌اند. با این حال، این مبارزه خطرات جدی برای کشورهای آسیای مرکزی بدنبال دارد، چرا که ممکن است به جنگ‌ نیابتی تبدیل ‌شود که در مبارزه غرب و روسیه برسر اوکراین به طور آشکارا خود را نشان داد.
 
ایران شرقی: دیگر بازیگران، مخصوصا آمریکا و روسیه چه نگرشی نسبت به این ابتکار عمل پکن خواهند داشت؟
 
کائوکن اف: روسیه به عنوان نیروی ژئوپلیتیک سنتی در فضای پساشوروی، مسئله اصلی در ورود چین به منظقه و پیشنهاد فرمت‌های جدید توسط آن است.
در عین حال، با تلاش‌های مسکو، سازمان همکاری شانگهای از یک سازمان منطقه‌ای به میدان جهانی تبدیل شد و پکن را از امکان دیدار با کشورهای اسیای مرکزی بدون حضور دیگر قدرت‌های بزرگ منطقه ای محروم ساخت. این امر عمدتا ناشی از نگرش‌های غیرتمندانه روسیه نسبت به هرگونه تلاش برای ورود به منطقه بود.
 
با این وجود، کشورهای آسیای مرکزی در سالهای همکاری با چین، دستور کار خود را برای روابط متقابل داشتند، بنابراین، فرمت جمعی ضروری بود. علاوه بر این، فرمت جدید، روسیه را حذف می‌کند که این امر دست کشورهای آسیای مرکزی را برای ارتباط با پکن باز می‌گذارد.
روسیه فعلا آرام است. وزارت خارجه روسیه فعلا به واشنگتن پیام می‌دهد که روابط با چین برای مسکو همچنان مهم است و قصد ندارد به بلوک ضدچینی بپیوندد. اما مسئله این است که آیا این اعتماد به چین، سیاست بلند مدت کرملین است یا مسکو در حال آماده‌سازی برای یک معامله جدی ژئوپلیتیک می‌باشد؟
 
ایران شرقی: این فرمت چه مزایایی برای کشورهای آسیای مرکزی دارد؟
 
کائوکن اف: ارتباط با بزرگ‌ترین همسایه برای کشورهای آسیای مرکزی بسیار مهم است. در این راستا، فرمت 1+5 این امکان را به کشورهای منطقه می‌دهد تا حد زیادی اشتراکات خود را احساس کنند.
لازم به ذکر است که در سال‌های 90 اجرای این فرمت در مرز به دلیل موقعیت کشورهای کوچک مانند قرقیزستان و تاجیکستان، موفقیت آمیز نبود. قرقیزستان و تاجیکستان از اینکه قزاقستان و روسیه به منظور ایجاد بهترین شرایط برای خود، از آنها به عنوان وسیله معامله استفاده کنند، واهمه داشتند.
در فرمت 1+5 مسائل نگران کننده مانند اختلاف مرزی حل و فصل نشده، وجود ندارد، بنابراین، این فرمت شانس بیشتری دارد تا خود را به عنوان یک جایگزین موثر برای سازمان همکاری شانگهای نشان دهد.
 انتهای مطلب/