ایران شرقی/

گفتگوی ایران شرقی با «آرازمحمد سارلی» استاد دانشگاه و پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی
 
روابط ایران و ترکمنستان به‌رغم سادگی در ظاهر، از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار است. این پیچیدگی‌ها ریشه در ژئوپلیتیک، لایه‌های قومی و بازی‌ بازیگران فرامنطقه‌ای دارد. با این حال، برایند روابط، روند نسبتا باثباتی را با فراز و نشیب‌های جزئی طی کرده است. بنابراین، فهم سیر این روابط و مولفه‌های تاثیرگذار بر آن، نیازمند نگاهی عینی، میدانی و با نگاه به ارزش‌های جامعه ترکمنی است. این موضوع با توجه ساختار تصمیم‌گیری سیاست خارجی ایران و نظام متمرکز ترکمنستان، تاکنون به سختی امکان‌پذیر بوده است. با این حال، همچنان ظرفیت‌هایی برای ارائه یک دیدگاه جدید، واقع‌گرایانه‌تر و با فهم عمیق‌تر لایه‌های مغفول وجود دارد.

در همین زمینه، مصاحبه‌ای را با دکتر «ارازمحمد سارلی»، استاد دانشگاه و پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی ترتیب داده‌ایم. دکتر سارلی خود از ایرانیان ترکمن در استان گلستان بوده و علاوه بر مطالعه و پژوهش‌های گسترده در زمینه مسائل مربوط به ترکمن‌ها و ترکمنستان، از تجربه زندگی در کشور ترکمنستان نیز برخوردار است. ایشان، نویسنده آثاری مانند «تاریخ ترکستان» (امیرکبیر، 1364)، «تاریخ ترکمنستان» (دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، 1373) و مقاله «زمینه‌های اسلام خواهی در جمهوری ترکمنستان» (کیهان فرهنگی، 1371) می‌باشند. همچنین، مدیرمسئولی فصلنامه بین‌المللی فراغی نیز بر عهده ایشان است. در ادامه پاسخ‌های ایشان به سوالات موسسه ایران شرقی را می‌خوانیم:
 
ایران شرقی_ کشور ترکمنستان، یکی از بخش­‌های مهم حوزه تمدن تاریخی اسلامی-ایرانی و دروازه ارتباط زمینی ایران با آسیای مرکزی است. از ابتدای استقلال این کشور و در دهه 1990 روابط دوجانبه تهران و عشق‌­آباد، دوره­ای طلایی را تجربه کرده و در سال­‌های اخیر نیز، علی­رغم برخی اختلافات کوچک، روابط دو کشور همچنان بر مسیر دوستی و حسن همجواری استوار است. به­ نظر شما، مهم­ترین فرصت­‌ها و مؤثرترین چالش­‌های روابط ایران و ترکمنستان، به­ ویژه در دهه اخیر و از منظر سیاسی-اقتصادی چه بوده است؟

سارلی: روابط ج. ا. ایران و ترکمنستان از ابتدای استقلال این کشور قابل توجه بوده و سنگ بنای روابط دهه بعدی را تشکیل می­‌دهد. نیمه اول دهه نخست استقلال بیشترین آمد و شد مقامات بلندپایه دو کشور رقم خورد. در نتیجه موجب انعقاد ده­‌ها تفاهم­‌نامه گردید. به موجب این تفاهم­‌ها، نهادهای دولتی و شرکت­‌های خصوصی وارد ترکمنستان شده، متولی اجرای پروژه­‌های خرد و کلان گردیدند. در کنار آن تجار ایرانی نیز با ولع خاصی بدون آموزش­‌های لازم خود را به بازار تجارت رسانیدند. آنان با ریسک ناشی از عدم آشنایی با ماهیت فعالیت تجاری مواجه گشته و برخی با ارسال کالاهای نامرغوب موجبات بدبینی را فراهم آوردند. در نتیجه برخی با شکست فاحش مواجهه گردیدند.

در ابتدا نه تنها ترکمنستان بلکه کل آسیای مرکزی و قفقاز فرصت­‌های طلایی برای ورود ایران بود. اما باید گفت در واقعیت روی زمین همیشه ترک­‌ها کارشان پیش بود. مثلا، راحت­‌تر از ایران برنده پروژه­‌ها می­‌شدند و ارتباط­‌های نزدیک­تری با رئیس جمهور نیازاف و وزاء ترکمنستان برقرار کرده بودند. احمد چالیق تاجر بزرگ ترک که تقریبا نمایندگی دولت ترکیه را بر عهده داشت، همواره پیش رئیس جمهور ظاهر می­‌شد.
خب، با این وضع همیشه ترک­‌ها برنده فضای اقتصادی و سیاسی ترکمنستان بودند و تجار و شرکت­‌های ایرانی  پشت سر ترک­‌ها قرار داشتند. در مواردی هم، برای برنده اول پروژه­‌ها، یعنی ترک ها، کار می ­کردند. تقریبا در سیاست هم ترکیه مقدم بر سایر کشورها بود.

این وضعیت برتر ترک­‌ها البته بعد از پایان دوره صفرمراد نیازاف، بنابر دلایل سیاسی به­ سر رسید. فعالیت بسیاری از شرکت­‌های ترکیه‌­ای حداقل برای مدتی، کم رونق گشت. لیکن شعار معروف شرکت­‌های ترک که «همیشه دولت ترکیه پشت سر آنان است»، موجب بازگشت آنان شد. لذا در یک جمع­‌بندی می­‌توان گفت که ترک­‌ها با تجربه‌­تر عمل کرده‌­اند و به کمک سیاست، میدان­‌دار صحنه اقتصاد هم بوده­‌اند.

چالش­‌های شرکت­‌های ایرانی از عوامل متعددی متاثر است. از جمله وقتی که بنده در عشق آباد زندگی می­کردم، متوجه مشکلات عدیده تجار و پیمانکاران ایرانی شدم. به­ علت نبود ضمانت­‌های لازم بانکی و عدم آشنایی به قوانین حقوقی، تجار ایرانی نتوانستند مطالبات خود را وصول نمایند. لذا با طرف­‌های ترکمنستانی خود به مشکل خورده و مجبور به اقامت ناخواسته در این کشور شدند. آنان از طرف ترکمنستانی کلی طلب داشتند و به فروشندگان کالاهای ایرانی نیز بدهکار بودند. نه راه پیش داشتند و نه راه پس. خلاصه اوضاع نامطلوبی برای تجار پیش آمده بود.

در آن شرایط وجود بخش حقوقی سفارت ج. ا. ایران در ترکمنستان بسیار لازم بود. اما گویا کسی در وزارت امور خارجه به این مهم اعتنای کافی نداشت. اگر این بخش به­ طور فعال، مسئولانه و تخصصی وارد معضلات و مشکلات تاجران ایرانی می­شد و مشاوره­‌های حقوقی می­داد، گشایش محسوسی در گره­‌های نفس­‌گیر و یأس­‌آور تجار و شرکت­‌های ایرانی رخ می­داد. تاجران ایرانی می­‌گفتند چرا ترکیه از اتباع خود با تشکیل واحد حقوقی حمایت می­کند و کارشان را پیش می­برد، اما ما ایرانی­‌ها به حال خود رها شده‌­ایم. این مسائل مربوط به دو دهه پیش است. اما الان نمی­دانم این تمهیدات لازم و ضروری در وزارت امورخارجه دیده شده یا نه؟

در مجموع باید گفت که در دوره قربانقلی بردی­‌محمداف آمد و شد هیات­‌های تجاری از جمله شرکت در همایش­‌ها و نمایشگاه­‌ای دو کشور افزایش چشمگیری پیدا کرده است. به­ طور مثال هر ساله شرکت­‌های ایرانی در نمایشگاه آوازه شرکت می­‌کنند. اما از این­که منجر به قراردادهای تجاری با طرف­‌های ترکمنستان شده باشد و یا ارزش آنها به چه میزان باشد، اطلاع دقیقی وجود ندارد.
 
ایران شرقی_ هر ساله، مناسبت­‌های فرهنگی مختلفی مانند روزهای گرامیداشت مختومقلی فراغی و روزهای فرهنگی ترکمنستان در ایران برگزار می­‌شود. برگزاری روزهای فرهنگی ایران در عشق­‌آباد نیز سابقه­‌ای چندین ساله دارد. علاوه بر آن، وجود اشتراکات قومی و فرهنگی میان ترکمنستان و حوزه ترکمنی ایران به ­عنوان یکی از مؤلفه­‌های اصلی روابط دوجانبه تهران و عشق‌­آباد شناخته می­‌شود. از نگاه شما، مهم­ترین دستاورد این ویژگی­‌های فرهنگی در سال­‌های گذشته چه بوده است و اصلی­‌ترین ظرفیت­‌های مرتبط با این حوزه برای تقویت بیش از پیش روابط دو کشور کدام است؟

سارلی: روابط فرهنگی ج. ا‌. ایران و ترکمنستان، بر مبنای تفاهم­‌نامه فرهنگی دو کشور شکل گرفت. طی آن می­‌باید اتفاق­‌های بسیاری رخ می­‌داد. از جمله تبادل استاد و دانشجو، تاسیس مرکز فرهنگی_آموزشی متقابل، ایجاد کنسول­گری در مناطقی که اتباع بیشتری در کشور متبوع وجود داشته باشد و بسیاری از موارد دیگر. در این بین، به­ گمانم تبادل هیات­‌های هنری بیشترین نمود را داشته است. وجه بارز آن برگزاری هفته فرهنگی ج. ا. ایران در عشق آباد و بالعکس در تهران است. در اجرای تبادل هیات­‌های علمی، هیأت تاریخ­‌دانان ترکمنستان _که بنده مسئولیتی در آن داشتم _ عرض می­کنم که افراد برجسته علمی آن زمانِ ترکمنستان، به مدت دو هفته به ایران آمدند و جهت مطالعات تاریخی به مراکز علمی ایران رفته و مذاکرات مفیدی انجام دادند و منابع تدوین تاریخ ترکمن را تهیه نمودند. از آن طرف، اساتید ایرانی در مرکز نسخ خطی ترکمنستان طی مطالعاتی به استخراج نسخ خطی فارسی و عربی مبادرت نمودند. 

طبعا این مبادلات محدود جوابگوی نیازهای مطالعاتی، واقعیت تاریخی، وسعت و ابعاد اشتراکات بین دو کشور نمی­‌باشد. بلکه می­‌باید زمینه­‌های بیشتری جهت حضور اندیشمندان دو کشور در همایش­‌ها و مطالعات طولانی­‌تر فی­مابین مهیا گردد.

مراسم­ سالانه مثل روز ملی ترکمنستان، هفته فرهنگی دو کشور و شرکت در نمایشگاه­‌های بین­‌المللی مانند کتاب، گام­‌های ارزشمندی است که عمدتا رایزنی فرهنگی ج. ا. ایران در عشق آباد و سفارت ترکمنستان در تهران ترتیب داده­‌اند و قطعا تاثیرات مثبتی برجای گذاشته و خواهد گذاشت. لیکن باید اذعان نمود که برخی از ابعاد این تفاهم­‌نامه فرهنگی و آموزشی هنوز اجرایی نشده است و لازم است از ظرفیت­‌های معاهدات فی­‌مابین به­ طور کامل استفاده شود.
 
ایران شرقی- اکثریت مردم ترکمنستان، مسلمان هستند. به ­نظر می­‌رسد، با وجود سلطه 70 ساله نظام کمونیستی بر ترکمنستان، مردم این کشور همچنان هویت اسلامی خود را حفظ کرده‌­اند و کماکان می­‌توان نشانه­‌های بارزی از آداب و رسوم اسلامی را در حیات فردی و اجتماعی آنان تشخیص داد. نظر شما در این باره چیست؟ اساسا جایگاه اسلام و آموزه­‌های دینی در جامعه ترکمنستان چگونه است؟

سارلی: می‌دانیم که ساختار حاکمیت ترکمنستان مطابق قانون اساسی این کشور غیردینی و سکولار است. لیکن در این کشور اجرای مراسم دینی آزاد است. مسلمانان در مساجد به مراسم عبادی می­‌پردازند. نمازهای پنج­‌گانه خوانده می­‌شود. نماز جمعه هم برقرار است. این آزادی برای پیروان ادیان دیگر مثل مسیحیت نیز تضمین شده است. لیکن معبد بهائیان در ابتدای استقلال، به جهت این­که این فرقه جزو ادیان رسمی نبود، در خیابان مختومقلی عشق آباد برچیده شد.

مسئله مذهب در ترکمنستان، تحت کنترل دولت است اما راه آموزش دینی و اجرای وظایف مذهبی بسته نیست. علاوه بر تاسیس مساجد جدید پس از استقلال، انجام مناسک حج تمتع نیز جاری می­‌باشد. کتاب­‌های آموزش احکام دینی با مجوز «نشریات قول­‌لیغی (خدمات انتشار)» به چاپ می­رسد. برخی حوزه­‌های علمی دینی مطابق مجوز دولت به تربیت روحانیون جهت تأمین امام جماعت، مؤذن و خطیب می­‌پردازند. این وضع، چشم‌­انداز رسمی مجوز حضور مذهب در ترکمنستان است. اما در اجتماع نیز نمودهایی وجود دارد. بخشی کمابیش ملهم از روحانیون طراز اول ترکمن­‌صحرای ایران هستند که مبلغ روش­‌های مسالمت آمیز و عرفانی از مذهب شناخته می­‌شوند. شخصیت­‌هایی نظیر مرحوم حاج آخوند عابدی کر و مرحوم یارمحمد آخوند نظری چهره­‌های شناخته شده­‌ای در بین این قشر به­ شمار می­رود. دولت ترکمنستان نیز با این اشخاص دینی، رویه اغماض را پیش گرفته است. به­ گونه­‌ای که هر دو شخصیت فوق‌­الذکر به ترکمنستان سفر کرده و با طرفداران خود دیدار نموده‌اند.

در اواخر دوره صفرمراد نیازاف گروه تندروی مذهبی، نوعا معتقدین وهابیت، به خیابان آمده و مشغول نبرد در خیابان­‌های عشق آباد شدند. این حادثه نشان داد که وهابیت، زیرپوستی به جذب نیرو پرداخته است. لذا دولت ترکمنستان برخورد با وهابیت را تشدید نمود و در مقابل با جریان­‌های عرفانی که عمدتا از درون ترکمنستان و گاها از پیروان روحانیون عرفانی ترکمن­‌صحرای ایران نشأت می‌گرفت، رویه مسامحه پیش گرفته شد. چرا که ممکن است این دسته در مقایسه با جریانات تندرو و یا تکفیری، کم خطرتر تلقی شده باشد.

ایران شرقی_ در ساختار امروز سیاست بین­‌الملل، بر خلاف نظام دوقطبی قرن بیستم، هر دولتی در برقراری ارتباط و تنظیم روابط خود با سایر دولت­‌ها، به­ طور مستقل و بر اساس تشخیص منافع ملی خود عمل می­کند. با وجود این، برخی شرایط فرهنگی، سیاسی و ژئوپلیتیک بر چندوچون این ارتباطات تأثیر تعیین­‌کننده‌­ای دارد. بر این اساس، وضعیت روابط کشور ترکمنستان را با قدرت­‌های فرامنطقه­‌ای و بازیگران منطقه­‌ای مانند ایالات متحده، روسیه و اتحادیه اروپا را از یک­سو و با ترکیه، عربستان و رژیم صهیونیستی، از سوی دیگر، چگونه ارزیابی می­کنید؟

سارلی: باید بدانیم که ترکمنستان یک کشور مستقل است و روابط خود را بر اساس منافع ملی خود تنظیم می­‌نماید. از طرفی این کشور در سال ۱۹۹5 میلادی، اعلام بی­‌طرفی نمود. پس از آن ترکمنستان کوشید تا در منازعات بین­‌المللی شرکت نکند. بدین ترتیب در مناقشات جاری در اطراف و اکناف، فاصله خود را حفظ نمود.
در هر حال ترکمنستان، روابطش را با کشورهای مختلف بر مبنای منافع ملی تنظیم می‌نماید. ترکمنستان با کشورهای ابرقدرت مثل روسیه، آمریکا و کشورهای همسایه مثل ایران و افغانستان و کشورهای شوروی سابق و نیز ترکیه روابط متناسب با استراتژی ملی خود برقرار نموده است. به نظر می‌رسد در شرایط سخت تحریم ایران توسط آمریکا، دستگاه دیپلماسی و بالتبع بخش بازرگانی ما باید فعال­تر ورود نماید تا از ظرفیت­‌های حداکثری کشورهای همسایه از جمله ترکمنستان بهره مند گردد.