ایران شرقی/

مصاحبه پایگاه تحلیلی CAAN با «کوئات رحیم بردین»، کارشناس مسائل حقوق بشری قزاقستان

 
پدیده افراط‌گرایی در آسیای مرکزی مسائل زیادی را بر انگیخته است. از یک سو، خشونت در منطقه در دو دهه اخیر در سطح نسبتا پایینی باقی مانده است و از سوی دیگر، مقام‌های رسمی با اشاره به فعالیت شبه‌نظامیان آسیای مرکزی در سوریه و عراق و همچنین دیگر گروههای خارجی، به طور مداوم در مورد تهدید صحبت می‌کنند.
«کوئات رحیم بردین»، دکترای حقوق، عضو شورای اجتماعی امور سازمان‌های داخلی قزاقستان و کارشناس حقوق بشر در مصاحبه با پایگاه تحلیلی CAAN؛ در مورد مسائل مربوط به افراط گرایی و تفاوت‌های ظریف آن در کشورهای آسیای مرکزی توضیح می دهد.
 
سوال: آیا افراط‌گرایی در آسیای مرکزی فرآیندی آرام را سپری میکند؟ آیا افراط‌گرایی ناشی از مسائل اجتماعی و اقتصادی یا اختلافهای ایدئولوژیک است؟ نارضایتی اجتماعی در داخل کشورها ریشه‌های مختلفی (نه الزاما اسلامی) دارد. نظر شما در این مورد چیست؟
بردین:  عواملی که به رشد افراط‌گرایی مذهبی در آسیای مرکزی کمک می‌کنند (مشکلات اجتماعی و نفوذ مراکز خارجی اسلام رادیکال)، دارای ماهیت پیچیده چند وجهی هستند. با این حال، نباید نقش منفی ایدئولوژی توتالیتر خشونت و سرکوب مخالفان مذهبی را دست کم گرفت. دهه‌های الحاد دولتی در اتحاد جماهیر شوروی و سپس کاپیتالیسم نئولیبرال به فرسایش اصول معنوی در جامعه و از بین رفتن فرهنگ روحانی- مذهبی منجر شده است. در حال حاضر، در جمهوری قزاقستان حدود 19000 نفر پایبند به ایدئولوژی سلفی‌گری وجود دارد. متاسفانه داده‌های مشابهی پیرامون ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان در دسترس عموم وجود ندارد، با این حال، می‌توان گفت، این به هیچ وجه حداقل آمار نیست. بنابراین، مقابله با افراط‌گرایی مذهبی از روشنگری، افزایش تحصیلات و فرهنگ معنوی مردم جدایی ناپذیر است.  

30 سال پیش در قرقیزستان کلا 39 مسجد وجود داشت. در حال حاضر، در قرقیزستان بیش از 3000 مسجد ساخته شده است. براساس داده‌های رسمی، در قزاقستان 2626 مسجد برآورده شده است. تنها در سال 2018؛ 38 مسجد در این کشور ساخته شد. تصور می‌شود که مشکل در اینجا نه تنها در افزایش افراطی تعداد مساجد، بلکه در امکان استفاده از آنها برای تبلیغ شبه اسلام افراطی در میان اقشار حاشیه‌نشین مردم در کشورهای آسیای مرکزی است. این واقعیت که تعداد اماکن مذهبی بیشتر از تعداد مدارس و دیگر مراکز آموزشی در کشور است؛ ناراحت کننده می‌باشد. باید درک کرد که در قرن 21 ، قابلیت رقابت کشور، با سنجش کیفیت علم و در دسترس بودن آموزش برای مردم، تعیین می‌شود.

مقام‌های دولتی قرقیزستان به وضوح اعتراف کرده‌اند که ترکیب جریانات مذهبی رادیکال با گروهک‌های جنایی سازمان یافته؛ استخدام در زندان‌ها؛ تعداد روزافزون جمعیت قرقیزستان و گروه‌های آسیب پذیر مهاجران کاری با همگرایی ضعیف در محیط جدید؛ افزایش مشارکت زنان، نوجوانان، جوانان و سالمندان در فعالیت افراطی؛ عوامل خطر ظهور افراط‌گرایی مذهبی و تروریسم در کشور هستند. این عوامل تقریبا مشخصه تمام کشورهای آسیای مرکزی هستند.

سوال: تروریسم و افراط‌گرایی خشونت آمیز چیست؟ آیا شهروندان معترض ناراضی از اقتصاد و سیاست در کشور خود؛ رادیکال محسوب می‌شوند؟
بردین:  اصطلاح "افراط‌گرایی خشونت آمیز" همانند مفهوم تروریسم یک تعریف پذیرفته شده جهانی ندارد. علاوه بر این، این اصطلاحات گاهی اوقات با هم عوض شده و دچار سردرگمی می‌شوند. در عین حال، برخی تعریف‌ها وجود دارند که در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی طراحی شده‌اند.

در قانون استرالیا، افراط‌گرایی خشونت آمیز به عقاید و اقدامات افرادی اطلاق شده که از استفاده از خشونت حمایت کرده و یا از آن برای دستیابی به اهداف ایدئولوژیک، مذهبی یا سیاسی استفاده می‌کنند. این اهداف شامل تروریسم و دیگر اشکال خشونت می‌شود. اداره تحقیقات فدرال در آمریکا افراط‌گرایی خشونت آمیز را تحریک‌کننده، تکرارکننده، توجیه‌کننده یا حامی انجام اقدامات خشونت‌آمیز به منظور دستیابی به اهداف سیاسی، ایدئولوژیک، مذهبی، اجتماعی یا اقتصادی تعریف می‌کند.

به گفته کارشناسان بین‌المللی، شرایطی که به افراط‌گرایی خشونت آمیز منجر می‌شوند به شرح زیر است: فقدان امکانات اجتماعی-اقتصادی؛ حاشیه‌نشینی و تبعیض؛ مدیریت ضعیف؛ نقض حقوق بشر و اصل حاکمیت قانون؛ درگیری‌های طولانی مدت و حل نشده و افراط‌گرایی در زندان‌ها. باید به وضوح درک کرد که هیچ یک از این شرایط را نباید به طور جداگانه در نظر گرفت، چرا که در این فرآیند معمولا عوامل متعددی درگیر هستند. مقام‌های دولتی کشورهای آسیای مرکزی هم باید این مسئله را در نظر بگیرند.  

سوال: اخیرا حملات تروریستی مرتبط با افراط‌گرایی اسلامی در قزاقستان و تاجیکستان رخ داده است. آیا می‌توان حدس زد که تعداد دستگیرشدگان به جرم افراط‌‌گرایی خشونت‌آمیز و تروریسم در این کشورها افزایش یافته است؟
بردین: لازم به ذکر است که تعداد محکومان به جرم افراط‌گرایی و تروریسم نسبت به دیگر محکومان کم است. در سال 2017 من تحقیقی با موضوع "تحلیل نسبی قوانین کشورهای آسیای مرکزی در رابطه با محکومان به جرم افراط‌گرایی و تروریسم" انجام دادم. در این تحقیق تنها به داده‌های آماری مربوط به قزاقستان و قرقیزستان دسترسی داشتم.

در سال 2019 در کشور قزاقستان، 665 نفر به جرم افراط‌‌گرایی و تروریسم (14 زن) در زندان‌ها حضور داشتند. در کشور قرقیزستان هم افزایش تعداد زندانیان به جرم افراط‌گرایی و تروریسم مشاهده می‌شود. در سال 2000 تعداد آنها 51 نفر و در سال 2016 تعداد آنها 170 نفر بود. در حال حاضر، این رقم بیشتر است.

اطلاعاتی در مورد تعداد زندانیان مربوط به افراط‌گرایی مذهبی در ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان یافت نشده است، هر چند می‌توان حدس زد که در این کشورها با سنت‌های چند جانبه اسلام و نزدیکی به مناطق دارای مظاهر ارتدوکس و رادیکالیسم اسلامی، پیروان افراط‌گرایی مذهبی به مراتب بیشتر از قرقیزستان و قزاقستان است و این به معنای بیشتر بودن تعداد زندانیان به جرم افراط‌گرایی و تروریسم است. علاوه بر این، نباید ماهیت استبدادی رژیم‌های سیاسی ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان را که ترجیح می‌دهند با روش‌های سرکوبگرانه با افراط‌گرایی مذهبی مبارزه کنند، نادیده گرفت.

براساس داده‌های رسمی، بیش از 2 میلیون نفر مهاجر کاری در روسیه حضور دارند. ما به خوبی می‌دانیم که آنها از محیط زندگی خود جدا شده و در شرایط بسیار دشواری مخصوصا در پس زمینه رشد روحیات ناسیونالیستی در روسیه زندگی می‌کنند. ما می‌بینیم که بسیاری از آنها به دنبال راه‌حل برای تمام مشکلات خود در حوزه دین هستند. این بد نیست، اما زمانی که آنها تحت تاثیر جنبش‌های مخرب مذهبی قرار گیرند و به عضویت سازمان‌های افراطی و تروریستی در آیند، مشکل‌ساز خواهد بود.

براساس داده‌های سرویس‌های ویژه آمریکا و روسیه، از کشورهای آسیای مرکزی، بیش از 4.2 هزار نفر عازم جنگ در سوریه و عراق شده‌اند. ازبکستان با 1500 نفر رتبه اول را دارد. پس از آن، تاجیکستان با 1300 نفر رتبه دوم را دارد. حدود 500 نفر از قرقیزستان و تاجیکستان و 400 نفر از ترکمنستان نیز عازم جنگ شده‌ا‌ند. در حال حاضر، اینگونه افراد به منطقه آسیای مرکزی باز می‌گردند و امنیت شهروندان ما را تهدید می‌کنند.

سوال: بسیاری از کارشناسان به زندان‌ها به عنوان منبع افراط‌گرایی اشاره می‌کنند – آیا این ادعا درست است؟
بردین: من در سال 2009 تحقیقی با موضوع "جامعه مدنی قزاقستان و نقش آن در تحقق سیاست جنایی" تهیه کردم که در آن به این واقعیت که اگر دولت‌های آسیای مرکزی اقدامات موثری را برای جلوگیری از افراط‌گرایی خشونت آمیز و تروریسم انجام ندهند، زندان‌های ما ممکن است به کانون‌های گسترش ایدئولوژی افراط‌گرایی و تروریسم تبدیل شوند، اشاره شده است. در زندان‌ها این ایدئولوژی‌ها با ایدئولوژی محیط جنایی ترکیب شده و فرآیندهای جنایی سازی و تخریب اخلاقی محکومان را تسریع می‌بخشد.

می‌توان خاطرنشان کرد که از یک سو، زندانیان؛ جامعه کوچک خود را که از دیگر جوامع زندانیان جداست، تشکیل می‌دهند. از سوی دیگر، این جامعه به گسترش دائمی دامنه خود و ورود تعداد زیادی از زندانیان به حوزه نفوذ خود تمایل دارد.

این زندانیان حتی به عنوان یک گروه نسبتا کوچک، یک بخش بسیار تهاجمی در محیط جنایی محسوب می‌شوند که ارزش‌های اجتماعی جامعه مدرن را نمی‌پذیرند. در عین حال، افزایش تعداد اینگونه زندانیان خطر نقض حقوق بشر را بدنبال دارد.

نمایندگان فرقه‌های مذهبی توتالیتر که در میان دیگر محکومان قرار دارند، می‌توانند فعالیت تبلیغاتی موفقی انجام دهند، ساختارهای حکومت غیررسمی را در زندان‌ها بدست بگیرند و جایگزین مقامات جنایی شوند.

به گفته یکی از رهبران سرویس فدرال انجام مجازات روسیه در سال 2018؛ زندان‌های روسیه با مشکل پیروان جریانهای تهاجمی اسلام که از خارج آمده‌اند مواجه هستند. به گفته وی، در زندان‌های روسیه 29 هزار نفر زندانی ازبک تبار، تاجیک تبار و قرقیزتبار حضور دارند. برخی از کارشناسان روسی خاطرنشان می‌کنند که به مناطق قرمز و سیاه، مناطق سبز (یعنی موسسات اصلاحی) هم اضافه شده‌اند که در آنها، پیروان اسلام رادیکال، رهبران غیررسمی هستند. بدین ترتیب، مشکل افراط‌گرایی محکومان در زندان‌ها، به یک مشکل جدی در فضای اوراسیا هم تبدیل شده است.

سوال: آموزش و پرورش و روشنگری و معارف چه تاثیری بر افراط‌گرایی دارد؟ چه چیزی می‌توان در مورد خلاء معنوی گفت؟
بردین: من 25 سال است که در حوزه آموزش عالی قزاقستان کار می‌کنم و می‌بینم که کیفیت آموزش و پرورش تا چه اندازه کاهش یافته است. متاسفانه این رویداد در بسیاری از کشورهای فضای پساشوروی از جمله منطقه آسیای مرکزی رخ داده است. در حال حاضر، داشتن تحصیلات عالی؛ پیشرفت اجتماعی محسوب نمی‌شود که یک فرد جوان بتواند با کمک آن به موفقیت برسد. ما ارزش‌های نادرست را بین جوانان پرورش می‌دهیم. در حال حاضر، در منطقه؛ جامعه مصرف کنندگان شکل گرفته است که در آن، ارزش‌های مادی، در درجه اول اهمیت و روحانیت و اخلاق در درجه دوم اهمیت قرار دارد. مصیبت کشورهای ما در فقدان ایده ملی کاملا مشخص است (ایده‌ای که بتواند ملت را متحد کند).

ما در حال حاضر شاهد خروج عظیم جوانان از منطقه به کشورهای خارجی برای کار یا تحصیل هستیم. آنها فعال بوده و سعی دارند با شرایط آمریکا، اروپا یا روسیه سازگار شوند. در عین حال، آنها به وضوح می‌دانند که به دلیل فساد و نفاق در کشور خود قادر به تحقق اهداف خود نخواهند بود، بنابراین، در خارج از کشور باقی می‌مانند. اما چه باید کرد؟ همانطور که تاریخ جهانی نشان می‌دهد، تا کنون برای حل و فصل این مشکل هیچ دستورالعمل آماده‌ای وجود نداشته است. در هر صورت، حل و فصل این مشکل مستلزم یک رویکرد فردی و ارزیابی علمی تمام عواملی است که به رشد افراط‌گرایی خشونت‌آمیز و تروریسم کمک می‌کنند.

سوال: آیا جامعه نخبگان و کارشناسان می‌توانند بر کاهش تعداد افراطگرایان که کشور را ترک کرده و به کشورهای بحران خیز می‌روند، تاثیر داشته باشند؟
بردین: برای این مشکل باید یک رویکرد جمعی به کار گرفته شود. مشکل آزادی دین یک مسئله بسیار حساس و ظریف است و نباید با اقدامات اساسی در قالب موانع و محدودیت‌ها آن را حل و فصل کرد، چرا که این اقدامات نتیجه عکس خواهد داشت.

من فکر می‌کنم که روشنفکران کشورهای ما می‌توانند به کار آموزشی و ضدتبلیغات بپردازند. جوانان باید در شبکه‌های اجتماعی محتاطانه رفتار کرده و با دقت اطلاعات را بررسی کنند تا تحت تاثیر مخرب قرار نگیرند. در شبکه‌های اجتماعی آزمایشگاه‌های کاملی وجود دارد که از تکنولوژی‌های مدرن برای استخدام جوانان استفاده می‌کنند. این یک شبکه کامل است که نه تنها از تکنولوژی‌های دستی، بلکه از تجربیات مدرن اروپا و آمریکا استفاده می‌کند.

من فیلم‌های داعش را با بازدیدهای میلیونی بررسی کرده‌ام که زمانی آزادانه در شبکه‌های اجتماعی پخش می‌شدند. در یکی از سمینارهای بین‌المللی؛ کارشناسانی که با سرویس‌های ویژه آمریکا همکاری می‌کنند خاطرنشان کردند که یک تحلیل مفصل را با همکاری بهترین کارشناسان یکی از استودیوهای معروف فیلم هالیوود انجام داده‌اند. آنها به این نتیجه رسیده‌اند که فیلم‌های داعش براساس قوانین و فناوری‌های هالیوود ضبط شده‌اند. این بدان معناست که داعش توانسته افراد زیادی را جذب کند و بسیاری از آنها حتی افراد تحصیل‌کرده‌ای هستند که تحت نفوذ این ایده‌ها قرار گرفته‌اند.

کارشناسانی که با محکومان به جرم افراط ‌گرایی و تروریسم کار می‌کنند، معتقدند که فرآیند رادیکال‌زدایی محکومان بسیار پیچیده و دشوار است. بدین منظور باید برنامه‌های اجتماعی مخصوصی برای رادیکال زدایی محکومان طراحی شود. افرادی که به جرم افراط‌گرایی و تروریسم در زندان به سر می‌برند، قربانیان این جنگ هستند. بنابراین، در حال حاضر، هدف اصلی باید جلوگیری از افراط‌گرایی باشد. سازمان‌های حکومتی باید بازتر باشند و به صورت جمعی این مشکلات را حل و فصل کنند.