ایران شرقی

مقدمه:

هسته اولیه شکل‌گیری اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رویکرد نهادگرایانه روس‌ها برای حفظ نفوذ نسبی خود در جمهوری‌های شوروی سابق در دهه 1990 باز می‌گردد. در این دوره رویکرد مسکو مبتنی بر ایجاد مکانیزم‌های نهادی به منظور بازگشت نسبی روندها و فرایندهای پیش از فروپاشی برای حفظ جایگاه خود در اوراسیا بود. هسته اولیه شکل‌گیری یک اتحادیه گمرکی برای تسهیل مبادلات درون منطقه‌ای، در همین زمان کلید خورد و هم‌زمان با چارچوب‌های سیاسی (CIS) و امنیتی (CSTO) با سرعتی کمتر پیش می‌رفت.

با این حال از سال 2014، هم‌زمان با اعمال نخستین تحریم‌ها علیه روسیه در نتیجه تنش‌های اوکراین، شاهد تحول در نقش و کارکردهای این نهاد بودیم. در این زمان روسیه، بلاروس و قزاقستان تحت رهبری مسکو کارکردهای موسع‌تری برای این نهاد تعریف کرده که تحت عنوان «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» مطرح شد. به زودی دولت‌های هم‌سو نظیر قرقیزستان و ارمنستان نیز به عضویت این سازمان درآمده و یک روند تکاملی در ساختار اتحادیه مشاهده شد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا به لحاظ محتوایی و کارکردی، یک رویکرد درون‌زا، همگرایانه و الگوگرفته از اتحادیه اروپا، اما در یک روند معکوس (از سیاست به اقتصاد) بود. روسیه درحقیقت تلاش کرده تا یک بلوک اقتصادی قدرتمند با حداقل وابستگی به غرب در حوزه نفوذ خود بسازد که فرایند ایزولاسیون در مقابل اقدامات طرف مقابل خود را تکمیل نماید.

در جریان سفر ولادیمیر پوتین به تهران، نخستین بار به صورت جدی‌تری زمزمه‌های عضویت ایران در این اتحادیه مطرح شد. پس از کش و قوس‌های دیپلماتیک، طرفین اعلام کردند یک توافق موقت 3 ساله برای ایجاد یک منطقه آزاد تجاری بین ایران و این اتحادیه نتیجه این تصمیم بوده است. پس از مدتی این توافق به امضا رسیده و در پارلمان‌های تمامی 5 کشور عضو و نیز مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید.
 
 با این حال یک ابهام جدی در این زمینه همچنان وجود دارد. این سازمان یک نهادِ تکامل یافته در ساختارِ اوراسیاییِ شوروی سابق است و کشورهای غیراوراسیایی همچون جمهوری اسلامی ایران آیا توانایی سازگاری با چنین ساختاری را خواهد داشت یا خیر؟ در پاسخ برخی تحلیل‌گران بر این عقیده‌اند که موقت بودن این توافق دقیقا در پاسخ به همین ابهام صورت گرفته است. در حقیقت این اقدام یک فرصت سه ساله از سوی روسیه به جمهوری اسلامی ایران است تا زیرساخت‌های خود را در راستای سازگاری با این اتحادیه در فرصت مذکور فراهم آورد؛ لذا بهره‌مندی حداکثری از چنین فرصتی برای ایران می‌تواند متضمن منافع بیشتری در آینده باشد.

با این حال دیدگاه‌های بدبینانه‌تر نیز مسائلی نظیر ضعف کارکردی ساختار اتحادیه، عدم توازن میان اقتصادهای عضو، ترندهای غیراوراسیایی اقتصاد ایران و مسائلی از این دست را نشانی بر «نمادین» بودن این اقدام مشترک در فضای هیجانی موقت همکاری‌ها در سوریه و برجام در نظر گرفته و آن را فاقد ارزش راهبردی مطرح می‌کنند. در ادامه ارائه دیدگاه‌های کارشناسی؛ در بخش سوم، نظرات «ویکتوریا پانفیلاوا» روزنامه نگار و تحلیلگر روس را جویا شده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

 
ایران شرقی: آیا با اجرایی شدن موافقتنامه سه ساله ایجاد منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، می‌توان انتظار «تحول» در مبادلات اقتصادی دو طرف را داشت؟

پانفیلاوا: بله. قطعا. این تفاهم‌نامه یک انگیزه برای گسترش تجارت متقابل است. اتحادیه اقتصادی اوراسیا عوارض واردات 502 کالا را برای ایران کاهش می‌دهد. این کاهش عوارض به پرتقاضاترین کالاها در فضای پساشوروی در حوزه مواد غذایی – پسته، خرما، انجیز، کشمش و میگو و همچنین ظروف، مواد شوینده و فرش – مربوط می‌شود. اقتصاد ایران در شرایط تحریم‌ها به جریان ارزی نیاز دارد. ایران نیز به نوبه خود عوارض 864 کالا را کاهش می‌دهد. کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا صادرات دارو، مواد شیمیایی، کاغذ، منسوجات، محصولات فولادی، تجهیزات مکانیکی و الکتریکی و اتومبیل‌ها را افزایش خواهند داد. حجم کل صادرات ممکن است 73% افزایش یابد. صادرات جو، فولاد نورد، کلزا و گوشت بره از قزاقستان نیز قطعا افزایش خواهد یافت.

مسئله دیگر این است که نه تفاهم‌نامه موقت و نه تفاهم‌نامه دائمی پیرامون منطقه آزاد تجاری نمی‌تواند وضعیت اقتصاد کشورهای ما را اساسا تغییر دهد. در اینجا تغییرات سیستماتیک ضرورت دارد. علاوه بر این، میزان تجارت متقابل فعلا بسیار کم بوده و تاثیر ناچیزی بر رشد اقتصاد دارد. براساس نتایج تجزیه و تحلیل کمیسیون اوراسیا، بیشترین رشد تولید ناخالص داخلی منطقه آزاد تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا-ایران؛ در روسیه – حدود 1.3 میلیارد دلار و قزاقستان – 508.6 میلیون دلار – انتظار می‌رود. افزایش شاخص‌ها در بلاروس به 78.6 میلیون دلار، در ارمنستان به 27 میلیون دلار و در قزاقستان به 12 میلیون دلار خواهد رسید.

ایران شرقی: به نظر شما در حال حاضر چه الزامات ساختاری همچون مبانی حقوقی، زیرساخت‌های لجستیک و حتی چارچوب‌های پولی و مالی برای توسعه این مناسبات با ایران می‌بایست فراهم شود؟ آیا در مدت تصویب این موافقتنامه در پارلمان‌های کشورهای عضو چنین اقداماتی صورت گرفته است؟

پانفیلاوا: یکی از اقدامات اصلی، ایجاد سیستم‌های بدون پرداخت دلار یا مستقل از سیستم صورت‌حساب سوئیفت است. ایران چند تفاهم‌نامه ارزی دوجانبه با ترکیه، روسیه، چین، هند و آذربایجان منعقد کرده است. اما وابستگی به دلار، مشکل داخلی این کشورهاست. حتی در روسیه بیشتر معامله‌ها براساس دلار محسابه می‌شوند. در حوزه لجستیک پیشرفت‌های مثبت خاصی در روابط با آذربایجان در آستارا صورت گرفته و چند یادداشت تفاهم پیرامون تجارت و گمرک با قزاقستان منعقد شده است. در ارمنستان منطقه آزاد اقتصادی "مگری" به طور فعال در تجارت با ایران مشارکت دارد. تولیدکنندگان ایرانی می‌توانند مواد خام را وارد این منطقه آزاد اقتصادی کرده و محصولات آماده را برای عرضه به بازار اتحادیه اقتصادی اوراسیا دریافت کنند. بلاروس‌ها به عرضه محصولات ماشین‌سازی علاقه‌مند بوده و به سرعت محدودیت‌های قانونی مختلف را حذف می‌کنند.

اما سهم عمده پروژه‌های دوجانبه به روسیه تعلق خواهد داشت. براساس نتایج نظرسنجی مرکز صادرات روسیه، از 76 پروژه امید بخش و در حال اجرای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ایران، 63 پروژه از روسیه، 5 پروژه از قرقیزستان، 4 پروژه از قزاقستان و 4 پروژه از بلاروس است.

ایران شرقی: اقتصاد ایران در یک فضای تحریمی سخت قرار دارد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2014 نیز هم‌زمان با آغاز اعمال تحریم‌ها علیه روسیه تاسیس شد. چه چارچوب‌ها و مکانیزم‌های حقوقی، اقتصادی و سیاسی در اتحادیه به منظور مقابله با تحریم‌های غرب تدارک دیده شده است؟

پانفیلاوا: تحریم‌های آمریکا و برخی از کشورهای اروپا تنها علیه روسیه اعمال شده‌اند. این بدان معناست که نیازی نیست اتحادیه اقتصادی اوراسیا مکانیسم‌های حقوقی و اقتصادی را طراحی کند. روسیه بدون مشاوره با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا اقداماتی علیه تحریم‌ها انجام داده و تصمیم‌هایی را اتخاذ کرده است که تنها در سطح  ملی مفید است. کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بارها به مسکو اعلام کرده‌اند که  نه تنها روسیه، بلکه قزاقستان و بلاروس نیز از ضدتحریم‌ها رنج می‌برند. در مرزهای بلاروس و قزاقستان، کالاهای تحت تحریم به صورت دوره‌ای توقیف و با بولدوزر خرد می‌شوند. لوکاشنکو بارها خاطرنشان کرده است که بلاروس ملزم به حمایت از تحریم روسیه نبوده و همواره از موقعیت خود به عنوان کشور ترانزیتی بین روسیه و اروپا بهره می‌برد. بنابراین، تحریم‌های اعمال شده علیه ایران ممکن است تاثیر منفی بر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز داشته باشد.  

ایران شرقی: طی سال‌های اخیر زمزمه‌هایی از اختلاف میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (به عنوان مثال مسائل میان قرقیزستان و قزاقستان و یا میان روسیه و بلاروس) و عدم توانایی حل کامل این اختلافات توسط کمیسیون اقتصادی اوراسیا موجب تردیدهایی در این باره شده است. چه تضمینی برای حل اختلافات با اضافه شدن اعضای جدیدی همچون ایران وجود دارد؟

پانفیلاوا: در ماه می سال 2019 اتحادیه اقتصادی اوراسیا اولین سالگرد خود را جشن گرفت. اما تا زندگیِ فارغ البال و آرام در این سازمان راه طولانی در پیش است. الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس به ضرورت امتناع از "تصمیمات حمایتی، اقدامات محدود کننده" اشاره کرد. علاوه بر این، هنوز برخی موانع به هنگام جابجایی کالاها و خدمات اتحادیه اقتصادی اوراسیا وجود دارد. یکی از مشکلات، قاچاق کالاها از چین از طریق قرقیزستان و قزاقستان است. مشکلاتی از قبیل جنگ‌های تجاری دوره‌ای بین بیشکک و نورسلطان هم از مشکل قاچاق نشات می‌گیرند. بدین ترتیب، در حال حاضر، ایجاد سیستم قدرتمند در مرزهای خارجی برای مبارزه با قاچاق در دستور کار قرار گرفته است.  

ایران شرقی: برخورد احتمالی جریان اروپا و آمریکا با افزایش میزان مبادلات اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ایران و عضویت احتمالی جمهوری اسلامی در این سازمان چگونه خواهد بود؟ آیا ابزار کارآمدی در مقابله با توسعه این اتحادیه خواهند داشت؟

پانفیلاوا: اتحادیه اروپا یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری- اقتصادی اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. اقتصادهای کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اتحادیه اروپا از لحاظ تاریخی مکمل یکدیگر هستند. آنها به طور عینی در منطقه جاذبه متقابل قرار دارند. صادرات فناوری‌های عالی از اتحادیه اروپا برای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و صدور ثابت منابع انرژی از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای اتحادیه اروپا مهم است. با این حال، سطح و مقیاس‌های تعامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا و اتحادیه اروپا فعلا با ظرفیت واقعی آن تطابق ندارد، اما فرآیند نزدیکی روابط آغاز شده است.

ایران شرقی: تاجیکستان همچنان از ورود به اتحادیه اقتصادی اوراسیا امتناع می کند. دلایل تردید تاجیکستان از توسعه روابط با این اتحادیه چیست؟

پانفیلاوا: تاجیکستان مدتهاست که برای عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا دعوت شده است. با این حال، مقام‌های دولتی تاجیکستان فعلا تصمیم ندارند وارد این سازمان بشوند. آنها در حال بررسی تجربه قرقیزستان و ارمنستان هستند. دلیل اصلی امتناع مقام‌های دولتی تاجیکستان از ورود به اتحادیه اقتصادی اوارسیا، پنهان کردن جریان قاچاق کالاها و پول‌ از دید دیگران است. 

ایران شرقی: ایده ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا متعلق به «نورسلطان نظربایف» نخستین رئیس جمهور قزاقستان می باشد که این موضوع مورد توجه کشورهای مدعی عضویت یا تعامل با این سازمان قرار گرفته است. به نظر شما «نورسلطان» نسبت به بحث عضویت ایران در این اتحادیه چه نگاهی خواهد داشت؟ ورود احتمالی ایران در پذیرش یا عدم پذیرش اعضای جدید چه تاثیراتی خواهد داشت؟

پانفیلاوا: به اعتقاد من، قزاقستان مخالف ایجاد منطقه آزاد تجاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ایران نیست. اما از ایده عضویت ایران در این سازمان حمایت نمی‌کند، چرا که این امر به طور اجتناب ناپذیر به سیاسی شدن اتحادیه اقتصادی اوراسیا در چشم جامعه بین‌الملل و تبدیل آن به ائتلاف ضد غربی منجر می‌شود. همکاری تجاری-اقتصادی با غرب، یک موضوع بسیار حساس برای قزاقستان است، چرا که اتحادیه اروپا، جهت‌گیری اصلی صادرات هیدروکربن قزاقستان بوده و شرکت "تنگیزشورویل" که سهم آمریکایی‌ها در آن 75% است، بزرگ‌ترین مالیات دهنده در قزاقستان است. باید گفت که یکی از منابع فوبیای اوراسیا (اوراسیا هراسی) در قزاقستان، تحریم‌های غرب علیه روسیه و تاثیر آنها بر اقتصاد دیگر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و به طور دقیق‌تر، خطرات انتقال تحریم‌ها به کل سازمان است.

با توجه به اینکه ایران نیز به طور فعال در مقابله با تحریم‌های غرب مشارکت دارد، این فوبیا تشدید خواهد شد. باید گفت، یکی از دلایل اصلی این شک و تردید در قزاقستان، ترس از این است که اتحادیه اقتصادی اوراسیا نه به عنوان یک اتحادیه اقتصادی، بلکه به عنوان یک اتحادیه سیاسی در نظر گرفته شود. اصرار و پافشاری روسیه برای ورود کشورهای ثالث به اتحادیه اقتصادی اوراسیا، می‌تواند تنها روحیات ضداوراسیایی را در قزاقستان تشدید کند.

ایران شرقی: به نظر شما علت استقبال «مسکو» از حضور ایران در این اتحادیه چیست؟ روسیه از این حضور چه انتظارات احتمالی دارد؟

پانفیلاوا: منطقه آزاد تجاری با ایران، یک انگیزه بزرگ برای توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل-لجستیک هر دو طرف است. در راستای ایجاد منطقه آزاد تجاری، یک نقطه جدید جاذبه تجاری-اقتصادی ایجاد خواهد شد که به نوبه خود باید تاثیر مثبتی بر توسعه کریدور حمل و نقل بین‌المللی "شمال-جنوب" داشته باشد. مسیر دریایی؛ توسعه کریدور را از طریق دریای خزر (که ایران و روسیه را به طور مستقیم به هم وصل می‌کند) در نظر دارد. مسیر زمینی نیز؛ ترانزیت ریلی را از طریق گرجستان و ارمنستان یا از طریق آذربایجان در نظر دارد.
من مطمئن نیستم که ایران در آینده نزدیک به عضویت کامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا درآید. البته دستور کار بین‌المللی به سرعت در حال تغییر است، بنابراین، پیش بینی یک کار بیهوده است.