ایران شرقی/

مقدمه
هسته اولیه شکل‌گیری اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رویکرد نهادگرایانه روس‌ها برای حفظ نفوذ نسبی خود در جمهوری‌های شوروی سابق در دهه 1990 باز می‌گردد. در این دوره رویکرد مسکو مبتنی بر ایجاد مکانیزم‌های نهادی به منظور بازگشت نسبی روندها و فرایندهای پیش از فروپاشی برای حفظ جایگاه خود در اوراسیا بود.
هسته اولیه شکل‌گیری یک اتحادیه گمرکی برای تسهیل مبادلات درون منطقه‌ای، در همین زمان کلید خورد و هم‌زمان با چارچوب‌های سیاسی (CIS) و امنیتی (CSTO) با سرعتی کمتر پیش می‌رفت. با این حال از سال 2014، هم‌زمان با اعمال نخستین تحریم‌ها علیه روسیه در نتیجه تنش‌های اوکراین، شاهد تحول در نقش و کارکردهای این نهاد بودیم.

در این زمان روسیه، بلاروس و قزاقستان تحت رهبری مسکو کارکردهای گسترده ‌تری برای این نهاد تعریف کرده اند که تحت عنوان «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» مطرح شد. به زودی دولت‌های هم‌سو نظیر قرقیزستان و ارمنستان نیز به عضویت این سازمان درآمده و یک روند تکاملی در ساختار اتحادیه مشاهده شد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا به لحاظ محتوایی و کارکردی، یک رویکرد درون‌زا، همگرایانه و الگوگرفته از اتحادیه اروپا، اما در یک روند معکوس (از سیاست به اقتصاد) بود. روسیه درحقیقت تلاش کرده تا یک بلوک اقتصادی قدرتمند با حداقل وابستگی به غرب در حوزه نفوذ خود بسازد که فرایند ایزولاسیون در مقابل اقدامات طرف مقابل خود را تکمیل نماید.

در جریان سفر ولادیمیر پوتین به تهران، نخستین بار به صورت جدی‌تری زمزمه‌های عضویت ایران در این اتحادیه مطرح شد. پس از کش و قوس‌های دیپلماتیک، طرفین اعلام کردند یک توافق موقت 3 ساله برای ایجاد یک منطقه آزاد تجاری بین ایران و این اتحادیه نتیجه این تصمیم بوده است. پس از مدتی این توافق به امضا رسیده و در پارلمان‌های تمامی 5 کشور عضو و نیز مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید.

با این حال، یک ابهام جدی در این زمینه همچنان وجود دارد: این سازمان یک نهادِ تکامل یافته در ساختارِ اوراسیاییِ شوروی سابق است و کشورهای غیراوراسیایی همچون جمهوری اسلامی ایران آیا توانایی سازگاری با چنین ساختاری را خواهند داشت یا خیر؟ در پاسخ این سئوال ، برخی تحلیل‌گران بر این عقیده‌اند که موقت بودن این توافق دقیقا در پاسخ به همین ابهام، صورت گرفته است. در حقیقت این اقدام یک فرصت سه ساله از سوی روسیه به جمهوری اسلامی ایران است تا زیرساخت‌های خود را در راستای سازگاری با این اتحادیه در فرصت مذکور فراهم آورد؛ لذا بهره‌مندی حداکثری از چنین فرصتی برای ایران می‌تواند متضمن منافع بیشتری در آینده باشد. با این حال دیدگاه‌های بدبینانه‌تر نیز مسائلی نظیر ضعف کارکردی ساختار اتحادیه، عدم توازن میان اقتصادهای عضو، گفتمان های غیراوراسیایی اقتصاد ایران و مسائلی از این دست را نشانی بر «نمادین» بودن این اقدام مشترک در فضای هیجانی موقت همکاری‌ها در سوریه و برجام در نظر گرفته و آن را فاقد ارزش راهبردی مطرح می‌کنند.

برای بررسی بیشتر این موضوع؛ دیدگاه‌های «فرهاد ابراهیم اف» دانشجوی دکتری در موسسه اقتصاد جهانی و روابط بین الملل، آکادمی علوم روسیه و کارشناس کلوپ والدای و متخصص مسائل ایران را در این زمینه جویا شده‌ایم که حاصل این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید:
 
ایران شرقی: روسیه مهم‌ترین عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. طبیعتا بدون موافقت مسکو هیچ عضو جدیدی نمی‌تواند پذیرفته شود. چرا مسکو از عضویت ایران استقبال کرد و در عوض چه انتظاری از ایران دارد؟

ابراهیم اف: واقعیت این است که روسیه، ایران را به عنوان یک شریک استراتژیک مهم در منطقه خاورمیانه در نظر می‌گیرد. در حال حاضر، کشورهای ما به طور فعال در مسئله حل و فصل بحران سوریه تعامل و توافق نظر دارند. علاوه بر این، روسیه و ایران، عضو مثلث‌های ژئوپلیتیک جدید مانند "روسیه-آذربایجان-ایران" و "روسیه-ترکیه- ایران" نیز هستند. به عبارت دیگر، هر دو کشور قصد همکاری بلند مدت را دارند. اما مسکو به همکاری با ایران نه تنها از لحاظ نظامی- سیاسی، بلکه از لحاظ اقتصادی؛ علاقه‌مند است. در همین راستا، عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، منطقی به نظر می‌رسد. مسکو قصد دارد تنها به کشورهای شوروی سابق اکتفا نکرده و اتحادیه اوراسیا را گسترش دهد.

مشارکت جمهوری اسلامی ایران حتی به عنوان شریک در چارچوب منطقه آزاد تجاری ممکن است دیگر کشورهای منطقه مانند ترکیه را نیز جذب کند. ایران به نوبه خود می‌تواند در صورت همکاری فعال با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، سهم عظیمی در این اتحادیه داشته باشد. کالاهای ایرانی با قیمت‌های مناسب وارد بازارهای کشورهای اتحادیه اوراسیا شده و از بسیاری از آنها مالیات گرفته نمی‌شود. برخی از این کالاها عبارتند از:مرکبات،خرما،پسته،غذاهای دریایی،انجیر،خربزه وهندوانه،آبمیوه وهمچنین فرش،رنگ و پلاستیک. مالیات برای سیب، گوجه فرنگی و خیار ایران تنها در فصل پاییز و زمستان کاهش خواهد یافت. در همین راستا، ارمنستان به طور خاص در انتظار همکاری کامل ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیاست.

ایران شرقی: آیا با اجرایی شدن موافقتنامه سه ساله ایجاد منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، می‌توان انتظار «تحول» در مبادلات اقتصادی دو طرف را داشت یا همچنان به محرکه‌های بیشتری نیاز است؟

ابراهیم اف: البته. تفاهم‌نامه‌ای که یک سال پیش در چارچوب انجمن اقتصادی آستانه منعقد شد، یک تفاهم‌نامه موقتی بود. پس از دو سال باید یک قرارداد دائمی منعقد شود. در این مدت طرف‌ها در مورد تمام مسائل بحث برانگیز به توافق خواهند رسید. گمرک واردات فعلا تنها برای برخی از کالاهای تولید شده در کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (محصولات فولادی، تجهیزات الکترونیکی و مکانیکی و صنعت اتومبیل) و ایران (گوشت گاو ،گوشت گوسفند،کره وروغن گیاهی، نخود، سویا، ذرت،جو،برنج،شیرینی،ماکارونی) حذف خواهد شد و یا به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت.

علاوه بر این، در حال حاضر، اتحادیه اقتصادی اوراسیا به فکر طراحی مکانیسمی افتاده است تا به هنگام همکاری تجاری-اقتصادی با ایران، تحریم‌های آمریکارا دور بزند. در مدتی که از زمان امضای تفاهم‌نامه گذشته است، خیلی چیزها تغییر کرده است. در عین حال، همه می‌دانند که آمریکایی‌ها فشار را بر تهران افزایش خواهند داد و تحریم‌ها را تکرار خواهند کرد. بنابراین، در حال حاضر، تمام جوانب مرتبط با همگرایی تدریجی ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در حال بحث و بررسی است.

ایران شرقی: به نظر شما در حال حاضر چه الزامات ساختاری همچون مبانی حقوقی، زیرساخت‌های لجستیک و حتی چارچوب‌های پولی و مالی برای توسعه این مناسبات با ایران می‌بایست فراهم شود؟ آیا در مدت تصویب این موافقتنامه در پارلمان‌ها چنین اقداماتی آماده شده است؟

ابراهیم اف: در حال حاضر، سندی وجود دارد که قوانین اصلی تجارت را بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران تعیین می‌کند. این قوانین نزدیک به قوانین سازمان تجارت جهانی است. براساس شرایط تفاهم‌نامه، یک سال پس از اجرای آن، ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا موظف به آغاز مذاکرات پیرامون انعقاد تفاهم‌نامه‌ کامل (پیرامون تجارت آزاد) هستند. اجرای این تفاهم‌نامه به افزایش میزان کالاها و توسعه روابط اقتصادی بین اعضای آن و افزایش عرضه محصولات صنعتی و کشاورزی روسیه به ایران کمک خواهد کرد.

کمیسیون اقتصادی اوراسیا اخیرا طرحی برای از بین بردن موانع موجود بر سر راه بازار مشترک طراحی کرده است. اما استفاده از استانداردها و ضوابط فنی و همچنین کنترل دامپزشکی و گیاهی همچنان مشکل سازترین مسائل در کمیسیون اقتصادی اوراسیا هستند.

ایران شرقی: اقتصاد ایران در یک فضای تحریمی به شدت سخت قرار دارد. شکل‌گیری اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2014 نیز هم‌زمان با آغاز اعمال تحریم‌ها علیه روسیه تاسیس شد. چه چارچوب‌ها و مکانیزم‌های حقوقی، اقتصادی و سیاسی در اتحادیه به منظور مقابله با تحریم‌های غرب تدارک دیده شده است؟

ابراهیم اف:در حال حاضر، کمیسیون اقتصادی اوراسیا بر ایجاد مکانیسم سیاست هماهنگ در صورت اعمال تحریم‌ها توسط یکی از کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا علیه کشورهای ثالث؛ متمرکز شده است. مقامات اتحادیه اقتصادی اوراسیا بارها در این مورد صحبت کرده‌اند. اما در واقع، هیچ پیشرفتی در این مسئله صورت نگرفته است. به عنوان مثال، روسیه تحریم‌هایی را علیه ورود کالاهای غذایی از اروپا اعمال کرده است، اما این کالاها همچنان به بلاروس عرضه می‌شوند. شرکای بلاروسی تصمیم گرفته‌اند از این راه کسب درآمد کنند. آنها به سادگی بسته بندی‌ها را تغییر داده و کالاها را به اسم خود به روسیه می‌فرستند. بنابراین، متاسفانه در اینجا مشکلاتی وجود داشته و به همین دلیل؛ بحث و گفتگو بین کشورها برای مدت طولانی ادامه خواهد یافت. علاوه بر این، اتحادیه اقتصادی اوراسیا شک و تردید زیادی نسبت به کشورهای غربی دارد. در اتحادیه اقتصادی اوراسیا اعتقاد بر این است که اگر این اتحادیه گسترش یابد و چین، هند و دیگر شرکای بزرگ را در آسیا به سمت همکاری با خود سوق دهد، تحریم‌های غرب هیچ تاثیری بر اقتصاد روسیه نخواهند داشت.

ایران شرقی: طی سال‌های اخیر زمزمه‌هایی از اختلاف میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (به عنوان مثال مسائل میان قرقیزستان و قزاقستان و یا مساله بلاروس) و عدم توانایی حل کامل این اختلافات توسط کمیسیون اقتصادی اوراسیا موجب تردیدهایی در این باره شده است. چه تضمینی برای حل اختلافات و عدم تسریع آن با اضافه شدن اعضای جدیدی همچون ایران وجود دارد؟

ابراهیم اف: اتحادیه اقتصادی اوراسیا؛ اختلافات بین کشورهای عضو را اختلافات عادی تلقی می‌کند. این گونه اختلافات اغلب بین مسکو و مینسک بوجود می‌آید. با این حال، رهبران کشورهای عضو اتحادیه به طور منظم با یکدیگر دیدار و توافق می‌کنند. حتی می‌توان گفت که این گونه اختلافات به طراحی ایده‌ها و پیشنهادهای جدید به منظور تقویت اتحادیه اقتصادی اوراسیا کمک می‌کنند. اتحادیه اقتصادی اوراسیا، علی‌رغم مشکلات خاص، امیدوار است که این اتحاد همگرایانه گسترش یابد. در همین راستا، به طور فعال مذاکراتی با ازبکستان، تاجیکستان و آذربایجان صورت می‌گیرد. با این حال، باکو همچنان سعی دارد از اتحادیه اقتصادی اوراسیا دوری کند.

از دیدگاه کمیسیون اقتصادی اوراسیا، اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای حل و فصل اختلافات به یک سیستم فراملی معتبر و واقعی و همچنین اختیارات کامل برای حل و فصل مشکلاتِ بوجود آمده و اجرای پروژه‌های مشترک؛ نیاز دارد تا این بار را از دوش هر یک از طرف‌ها بردارد. با این حال، فعلا هیچ یک از کشورهای عضو از پیشنهاد ایجاد یک سازمان واحد برای تنظیم فنی و استانداردسازی حمایت نکرده‌اند. این موضوع نشان‌دهنده عدم آمادگی کشورهای عضو اتحادیه برای انتقال به مرحله بعد (اتحاد همگرایانه) است.