ایران شرقی/
 
مقدمه:
هسته اولیه شکل‌گیری اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رویکرد نهادگرایانه روس‌ها برای حفظ نفوذ نسبی خود در جمهوری‌های شوروی سابق در دهه 1990 باز می‌گردد. در این دوره رویکرد مسکو مبتنی بر ایجاد مکانیزم‌های نهادی به منظور بازگشت نسبی روندها و فرایندهای پیش از فروپاشی برای حفظ جایگاه خود در اوراسیا بود. هسته اولیه شکل‌گیری یک اتحادیه گمرکی برای تسهیل مبادلات درون منطقه‌ای، در همین زمان کلید خورد و هم‌زمان با چارچوب‌های سیاسی (CIS) و امنیتی (CSTO) با سرعتی کمتر پیش می‌رفت.

با این حال از سال 2014، هم‌زمان با اعمال نخستین تحریم‌ها علیه روسیه در نتیجه تنش‌های اوکراین، شاهد تحول در نقش و کارکردهای این نهاد بودیم. در این زمان روسیه، بلاروس و قزاقستان تحت رهبری مسکو کارکردهای گسترده ‌تری برای این نهاد تعریف کرده اند که تحت عنوان «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» مطرح شد. به زودی دولت‌های هم‌سو نظیر قرقیزستان و ارمنستان نیز به عضویت این سازمان درآمده و یک روند تکاملی در ساختار اتحادیه مشاهده شد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا به لحاظ محتوایی و کارکردی، یک رویکرد درون‌زا، همگرایانه و الگوگرفته از اتحادیه اروپا، اما در یک روند معکوس (از سیاست به اقتصاد) بود. روسیه درحقیقت تلاش کرده تا یک بلوک اقتصادی قدرتمند با حداقل وابستگی به غرب در حوزه نفوذ خود بسازد که فرایند ایزولاسیون در مقابل اقدامات طرف مقابل خود را تکمیل نماید.

در جریان سفر ولادیمیر پوتین به تهران، نخستین بار به صورت جدی‌تری زمزمه‌های عضویت ایران در این اتحادیه مطرح شد. پس از کش و قوس‌های دیپلماتیک، طرفین اعلام کردند یک توافق موقت 3 ساله برای ایجاد یک منطقه آزاد تجاری بین ایران و این اتحادیه نتیجه این تصمیم بوده است. پس از مدتی این توافق به امضا رسیده و در پارلمان‌های تمامی 5 کشور عضو و نیز مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید.

با این حال یک ابهام جدی در این زمینه همچنان وجود دارد. این سازمان یک نهادِ تکامل یافته در ساختارِ اوراسیاییِ شوروی سابق است و کشورهای غیراوراسیایی همچون جمهوری اسلامی ایران آیا توانایی سازگاری با چنین ساختاری را خواهند داشت یا خیر؟ در پاسخ برخی تحلیل‌گران بر این عقیده‌اند که موقت بودن این توافق دقیقا در پاسخ به همین ابهام صورت گرفته است. در حقیقت این اقدام یک فرصت سه ساله از سوی روسیه به جمهوری اسلامی ایران است تا زیرساخت‌های خود را در راستای سازگاری با این اتحادیه در فرصت مذکور فراهم آورد؛ لذا بهره‌مندی حداکثری از چنین فرصتی برای ایران می‌تواند متضمن منافع بیشتری در آینده باشد.

با این حال دیدگاه‌های بدبینانه‌تر نیز مسائلی نظیر ضعف کارکردی ساختار اتحادیه، عدم توازن میان اقتصادهای عضو، گفتمان های غیراوراسیایی اقتصاد ایران و مسائلی از این دست را نشانی بر «نمادین» بودن این اقدام مشترک در فضای هیجانی موقت همکاری‌ها در سوریه و برجام در نظر گرفته و آن را فاقد ارزش راهبردی مطرح می‌کنند. برای بررسی بیشتر این موضوع ؛ دیدگاه‌های «سانات کشکومبایف» معاون رئیس مرکز مطالعات استراتژیک قزاقستان را  در این زمینه جویا شده‌ایم که حاصل این مصاحبه را در ادامه می‌خوانید:
 
ایران شرقی: آیا با اجرایی شدن موافقتنامه سه ساله ایجاد منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، می‌توان انتظار «تحول» در مبادلات اقتصادی دو طرف را داشت؟
 
کشکومبایف: ارائه امتیازاهای گمرکی و مالیاتی در چارچوب تفاهم‌نامه موقت، تنها به بخشی از کالاهای مورد علاقه هر دو طرف مربوط می‌شود. اگر در دوره اعتبار تفاهم‌نامه موقت، تجارت ترجیحی بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا موثر و متقابل سودمند، ارزیابی شود، گسترش فهرست محصولات امکان پذیر است. با این حال، باید به یاد داشت که هر گونه تغییر در فهرست کالاها نباید مخالف تعهدات تعرفه‌ای باشد و هر گونه محدودیت‌های کَمّی ، پیرامون واردات یا صادرات کالاها، نباید بازارهای داخلی دو طرف را تهدید کند. علاوه بر این، عوامل ژئوپلیتیکی مانند تحریم‌ها، وضعیت جهانی رو به وخامت و امنیت منطقه‌ای در خاورمیانه؛ به طور اجتناب ناپذیر تاثیر خود را خواهند داشت. اما این وضعیت در حالیست که توسعه روابط حسن همجواری و شراکتی با ایران یکی از اولویت‌ها در سیاست خارجه قزاقستان است. به عنوان مثال، در حال حاضر، کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا؛ عوارض واردات را برای 502 کالای ایرانی (به ویژه مواد غذایی) کاهش داده‌اند.  بدین ترتیب، میزان تجارت متقابل با ایران در سال 2018 به 516.3 میلیون دلار رسید که صادرات محصولات قزاقستان به ایران تقریبا 427 میلیون دلار آن را تشکیل می‌دهد. قزاقستان در توسعه بیشتر همکاری تجاری-اقتصادی، در وهله اول، قرارداد مربوط به اتحادیه اقتصادی اوارسیا، تفاهم‌نامه موقت پیرامون ایجاد منطقه آزاد تجاری بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همچنین تفاهم‌نامه‌های دوجانبه را، ملاک عمل قرار می‌دهد. 

ایران شرقی: اقتصاد ایران در یک فضای تحریمی سخت قرار دارد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2014 نیز هم‌زمان با آغاز اعمال تحریم‌ها علیه روسیه تاسیس شد. چه چارچوب‌ها و مکانیزم‌های حقوقی، اقتصادی و سیاسی در اتحادیه؛ به منظور مقابله با تحریم‌های غرب تدارک دیده شده است؟
 
کشکومبایف: قزاقستان مخالف هر گونه تحریم است. موقعیت ما در این مسئله مشخص است. اما ما از ضدتحریم‌ها حمایت نکرده و معتقدیم که تمام این اقدامات امکانات گفتگوی بیشتر را دشوار می‌سازد. ما اتحادیه اقتصادی اوراسیا را به عنوان یک اتحادیه اقتصادی در نظر گرفته و مخالف این هستیم که آن را به عنوان یک اتحادیه ژئوپلیتیک در نظر بگیریم.

کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا سعی دارند از منافع خود در حوزه‌ اقتصادی و متقابلا سودمند حمایت کنند. در داخل این اتحادیه، هنوز مشکلات اقتصادی زیادی وجود دارد. در ماه می سال جاری، کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا موفق شدند مشکلات بازار انرژی را حل و فصل کنند. در همین راستا، قراردادی پیرامون تامین بازار مشترک انرژی برق منعقد شد. این امر امکان رسیدن به شفافیت قیمت‌های بازاری برق را فراهم آورده و به کاهش هزینه‌های تولید کمک خواهد کرد. علاوه بر این، کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا، تفاهم‌نامه مربوط به مکانیسم ردیابی کالاهای وارد شده به قلمروی گمرکی اتحادیه اقتصادی اوراسیا را امضا نمودند. این تفاهم‌نامه امکان جلوگیری از قاچاق کالاها و تقویت کنترل گمرک-مالیات را فراهم می‌آورد.
اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا باید بر فرآیندهای هماهنگ سازی قوانین به منظور ایجاد بازارهای مشترک جدید متمرکز شوند.
 
ایران شرقی: طی سال‌های اخیر زمزمه‌هایی از اختلاف میان اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا (به عنوان مثال مسائل میان قرقیزستان و قزاقستان و یا میان روسیه و بلاروس) و عدم توانایی حل کامل این اختلافات توسط کمیسیون اقتصادی اوراسیا موجب تردیدهایی در این باره شده است. چه تضمینی برای حل اختلافات و عدم تسری آن با اضافه شدن اعضای جدیدی همچون ایران وجود دارد؟
 
کشکومبایف: هر گونه اتحادیه چندجانبه با خطرات مختلف همراه است. افزایش امکانات تجاری، از یک سو، مزایای اقتصادی هنگفتی به دنبال دارد و از سوی دیگر، کشورهای عضو را به سمت مانور در فعالیت تجاری خارجی (با توجه به ویژگی‌های اقتصاد داخلی) سوق می‌دهد. چشم‌اندازهای آینده توسعه اتحادیه اقتصادی اوراسیا با سطح روابط تجاری-اقتصادی بین اعضای آن تعیین خواهد شد. علاوه بر این، پویایی روابط هر عضو با شرکای بزرگ و همچنین فرایندهای سیاسی داخلی نیز بر توسعه اتحادیه تاثیر دارد. 

ایران شرقی: برخورد احتمالی جریان اروپا و آمریکا با افزایش میزان مبادلات اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ایران و عضویت احتمالی جمهوری اسلامی در این سازمان چگونه خواهد بود؟ آیا ابزار کارآمدی در مقابله با توسعه این اتحادیه خواهند داشت؟
 
کشکومبایف: اتحادیه اروپا در ارزیابی‌های خود پیرامون همکاری اتحادیه اقتصادی اوراسیا با ایران میانه‌روتر است. واکنش آمریکا قابل پیش‌بینی تر است. واشنگتن همواره شک و تردید داشته و به وضوح با این همکاری مخالفت می‌کند. علاوه بر این، دیگر تغییرات ژئواکونومیک جهانی (مانند پیچیدگی روابط آمریکا و چین) نیز بر توسعه همکاری اقتصادی در قاره اوراسیا تاثیر دارند.
 
هر گونه تحریم صرف نظر از دلایل ظهور، به طور مستقیم یا غیر مستقیم به هر یک از اعضای اتحادیه مربوط شده و در عملیات ارزی منعکس می‌شود. علاوه بر این، تحریم‌ها بازارهای فروش را تحت فشار قرار داده و اعضای اتحادیه را به سمت تقویت هماهنگی سیاست در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیا سوق می‌دهد.
 
اروپا حسن نیت بیشتری نسبت به رشد احتمالی تجارت دارد.  ساخت شرکت تخصصی INSTEX برای تجارت و دور زدن تحریم‌ها، گواه این امر است. با این حال، ارتقاء این ابزار مستلزم توافق تمام اعضای اتحادیه اروپاست.
عامل ارز جهانی بسیار مهم است. بدیهی است که باید از گفتگو پیرامون افزایش سهم تجارت در ارزهای ملی به اقدامات واقعی منتقل شد. اما در اینجا محدودیت‌های خاصی وجود دارد. تمام این موارد مستلزم تلاش‌های مشترک متقابلا سودمند است.
 
ایران شرقی: تاجیکستان همچنان از ورود به اتحادیه اقتصادی اوراسیا امتناع می کند. دلایل تردید تاجیکستان از توسعه روابط با این اتحادیه چیست؟
 
کشکومبایف: در سال‌های اخیر تاجیکستان راهبرد بیم و امید را در رابطه با اتحادیه اقتصادی اوراسیا داشته است. این روش با تمایل به ارزیابی امتیازهای عملی حاصل از مشارکت در فرآیند همگرایی در ارتباط است. در این پس زمینه، تاجیکستان به نوبه خود به نتایج حاصل از مشارکت قرقیزستان و ارمنستان استناد خواهد کرد.

تاجیکستان در سال 2013 به عضویت سازمان تجارت جهانی درآمد و در حال حاضر، نیازمند ارزیابی خطرات احتمالی ناشی از رعایت تعهدات در قبال سازمان تجارت جهانی و اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. علاوه بر این، شک و تردید تاجیکستان با مسئله چارچوب قانونی که باید با آن سازگار شود در ارتباط است. باید توجه داشت که تاجیکستان از همان ابتدا علاقه‌ای به فرآیندهای قانونی اتحادیه اقتصادی اوراسیا نداشته است.

با این وجود، عضویت احتمالی تاجیکستان برخی مزایا را بدنبال دارد: امکانات جدید برای حوزه‌های اقتصاد تاجیکستان و دریافت سود حاصل از تجارت. در همه جا جوانب مثبت و منفی وجود دارد. بنابراین، خود دوشنبه باید برآورد کرده و در مورد شکل همکاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا تصمیم‌گیری کند.
 
ایران شرقی: به اعتقاد شما ورود احتمالی ایران در پذیرش یا عدم پذیرش اعضای جدید چه تاثیراتی خواهد داشت؟
 
کوشکومبایف: در وهله اول باید در انتظار تکمیل مراحل حقوقی قبل از اجرای تفاهم‌نامه موقت منطقه تجاری آزاد بود. در حال حاضر، تمام کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و همچنین ایران این تفاهم‌نامه را تصویب کرده‌اند. با توجه به مزایای اقتصادی حاصل از همکاری، من معتقدام که این تفاهم‌نامه موقت توسط شورای اقتصادی عالی اوراسیا به رسمیت شناخته خواهد شد. این تفاهم‌نامه تا سه سال اعتبار دارد. اما در شرایط فعلی پیش بینی بیش از یک سال دشوار است. بنابراین، باید تفاهم‌نامه فعلی را اجرا کرد و اقدامات بعدی به آن بستگی دارد.
در عین حال، من معتقدم که تصویب این تفاهم‌نامه شرایط مساعدی را برای اجرای وظایف اتحادیه فراهم می‌آورد که همین امر تاثیر مثبتی بر پذیرش بالقوه اعضای جدید در پس زمینه رقابت روزافزون در اقتصاد جهانی دارد.
 
ایران شرقی: ایده ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا متعلق به «نورسلطان نظربایف» نخستین رئیس جمهور قزاقستان می باشد که این موضوع مورد توجه کشورهای خواستار عضویت یا تعامل با این سازمان قرار گرفته است. به نظر شما «نورسلطان» نسبت به بحث عضویت ایران در این اتحادیه چه نگاهی خواهد داشت؟

کشکومبایف: نورسلطان نظربایف بارها خاطرنشان کرده است که اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک اتحادیه اقتصادی است که هدفش ایجاد شرایط لازم برای توسعه پایدار اقتصادهای هر یک از کشورهای عضو می‌باشد. قزاقستان همواره حامی باز بودن اتحادیه اقتصادی اوراسیا بوده و به مشارکت ایران در آن علاقه‌مند است. در ماه آوریل سال جاری کشورهای عضو اتحادیه در مورد استفاده از بنادر ایران به عنوان مراکز لجستیک برای افزایش صادرات به بازارهای خلیج فارس توافق کردند. مشارکت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، گواه توسعه بیشتر اتحادیه در شرایط رقابت جهانی خواهد بود.  پارلمان قزاقستان جزء اولین ارگان‌هایی بود که تفاهم‌نامه موقت را تصویب کرد. علاوه بر این، رئیس‌جمهور توکایف در حال حاضر، قانون مربوط به تصویب این تفاهم‌نامه را امضا کرده است.
 
ایران شرقی: به نظر شما علت استقبال «مسکو» از حضور ایران در این اتحادیه چیست؟ روسیه از این حضور چه انتظارات احتمالی دارد؟

کشکومبایف: بعد اقتصادی نقش مرکزی را ایفا کرده و مزایایی که روسیه از این تفاهم‌نامه دریافت می‌کند به شرح زیر است: کاهش هزینه مواد غذایی در بازار داخلی و گسترش بازار فروش برای کالاهای خود.
همچنین کریدور اقتصادی بین ایران و منطقه قفقاز هم توجه خاصی را به خود جلب کرده است. بدین ترتیب، خط لوله گاز بین ایران و ارمنستان مورد توجه است. در حال حاضر، مزایای اقتصادی برای روسیه در این مسئله به روابط دوجانبه روسیه با کشورهای قفقاز بستگی دارد. احتمالا روسیه در انتظار دستیابی به بازارهای جدید برای فروش کالاهای خود است.