ایران شرقی/
 
مقدمه:
تاشکند از زمان روی کار آمدن شوکت میرضیایف، راهبرد فعالی در حوزه سیاست خارجی خصوصا نسبت به همسایگان تعریف و تاحدود زیادی نیز آن را به مورد اجرا گذاشته است. طرح توسعه همگرایی با کشورهای آسیای مرکزی؛ از جمله مهمترین دستاوردهای دو سال اخیر ازبکستان محسوب می شود. اما در کنار این راهبرد، فرضیه دیگری نیز وجود دارد که تاشکند علاوه بر تلاش جهت ایجاد یک مدل همگرایی مستقل از قدرتهای خارجی، سعی بر کسب رهبری منطقه و همچنین موقعیت سازی برای تبدیل شدن به قدرت اول منطقه آسیای مرکزی را دارد. در این میان، قزاقستان بعنوان یک رقیب سنتی و البته قدرتمند، از جایگاه شایسته ای به لحاظ اقتصادی برخوردار است و در کسب پرستیژ بین المللی به واسطه تلاش برای میانجیگری میان ایران و قدرت‌های  دیگر در بحث هسته ای و همچنین ایفای نقش در مذاکرات مربوط به سوریه هم توفیقات خوبی داشته است.

ازبکستان نیز برای دستیابی به مقام یک میانجی منطقه‌ای و کسب وجهه و اعتبار جهانی در حل و فصل یکی از مهمترین مناقشات امروز منطقه و حتی جهان، در کنار سایر دلایل، از حدود یکسال پیش به صورت فعال تری نسبت به گذشته به موضوع افغانستان ورود پیدا کرده است. تلاش برای کسب میزبانی مذاکرات نهایی صلح و تلاش برای بازیگری و نقش آفرینی در آینده افغانستان پس از صلح احتمالی ؛ از موضوعاتی است که باعث شده تاشکند بصورت فعال در حوزه افغانستان حضور یابد .

برای بررسی این موضوع و اهداف تاشکند و چرایی ورود این کشور به مسئله افغانستان؛ موسسه مطالعات ایران شرقی در گفتگو با چندین کارشناس این حوزه، به بررسی ابعاد این موضوع پرداخته است که در بخش اول آن، روشن نظراف، معاون رئیس بخش "تاریخ جدید" انستیتو تاریخ آکادمی علوم ازبکستان به تعدادی از سوالهای این موسسه به شرح زیر پاسخ گفته است:
 
 
 
 
ایران شرقی: ازبکستان اخیرا سیاست فعالی را در افغانستان دنبال کرده است. ماهیت این سیاست چیست؟ آیا منافع ازبکستان بقدری قابل توجه است که نمایندگان این کشور به خاطر آن، برای دیدار با ملا برادر که سابقا در لیست سیاه سازمان ملل قرار داشته و مسئول ارشد نظامی گروه طالبان بوده هم آمادگی داشته باشند؟ آیا تاشکند آمادگی پذیرش دور نهایی مذاکرات صلح‌  را پیرامون افغانستان دارد؟

روشن نظراف: ازبکستان و افغانستان به لحاظ تاریخی به روابط متقابل و تعامل محکوم شده‌اند، چرا که با هم همسایه‌اند. قلمروهای هر دو کشور تحت حکومت سلسله های سامانی، غزنوی‌ و تیموریان قرار داشته است. در سال 1750 قرارداد مربوط به دوستی بین احمد شاه درانی، حاکم افغانستان و محمد مراد بیک، نماینده امیر بخارا به امضا رسید و پس از آن آمودریا به مرز اصلی بین افغانستان و امارت بخارا تبدیل شد. در سال 1981 سازندگان منطقه نظامی ترکستان، "پل دوستی" – پل ریلی- جاده‌ای از طریق آمودریا (816 متر) – را ساختند. از سال 1996 تا سال 2002 جابجایی از طریق این پل به دلیل شرایط سیاسی بی‌ثبات در افغانستان، توسط مقام‌های دولتی ازبکستان ممنوع اعلام شد.

13 اکتبر سال 1992 بین این دو کشور روابط دیپلماتیک برقرار شد. در حال حاضر، سفارت ازبکستان در کابل و سفارت افغانستان در تاشکند فعالیت دارند. 

نگرانی دولت ازبکستان در مورد مشکلات افغانستان و تمایلش به ایجاد شرایط اجتماعی- سیاسی با ثبات در این کشور کاملا قابل درک است. در سپتامبر سال 2017 شوکت میرضیایف در سخنرانی خود در هفتاد و دومین نشست مجمع عمومی سازمان ملل پیشنهادهای زیر را در مورد افغانستان مطرح کرد:
 - ایجاد ثبات در افغانستان – شرط اصلی تامین امنیت منطقه‌ای و جهانی؛
- تنها راه ایجاد صلح در افغانستان – گفتگوی مستقیم بین دولت مرکزی و نیروهای سیاسی داخلی اصلی؛ 
- نمایندگان نیروهای سیاسی افغانستان در قلمروی افغانستان و تحت نظارت سازمان ملل، باید شخصیت‌های اصلی مذاکرات باشند؛
- کشورهای همسایه افغانستان باید به حل و فصل صلح‌آمیز منازعات افغانستان کمک کنند؛
- ازبکستان در احیای افغانستان، توسعه زیرساخت‌های حمل ونقل-انرژی آن و آماده‌سازی کادرها سهیم بوده و خواهد بود؛
- افغانستان باید در مرکز دستور کار جهانی باقی بماند. تلاش‌های جامعه جهانی باید در جهت حل و فصل مشکلا اجتماعی- اقتصادی افغانستان باشد.  

البته افرادی مانند ملا عبدالغنی برادر پرسش‌های زیادی را برمی‌انگیزند. با این وجود، باید اعتبار سیاسی ملا برادر را در میان پشتون‌ها به حساب آورد. ما همچنین فراموش نخواهیم کرد که آزادی وی از زندان پاکستان، نتیجه ابتکار عمل دولت افغانستان بوده است.

دولت ازبکستان برخی نشست‌های مهم را برگزار کرده و در آنها به بررسی مسائل مرتبط با افغانستان پراخته است. انجمن‌هایی از قبیل: نشست شورای وزاری خارجه سازمان همکاری اسلامی (تاشکند، اکتبر سال 2016)، "آسیای مرکزی: یک گذشته و آسیای مشترک، همکاری برای توسعه پایدار و شکوفایی متقابل" (سمرقند، نوامبر سال 2017)، "فرآیند صلح‌آمیز، همکاری در حوزه امنیت و تعامل منطقه‌ای" (تاشکند، مارس سال 2018) و غیره. بدون شک، از دیدگاه کارشناسان ما، دولت ازبکستان آمادگی کمک به حل و فصل منازعات افغانستان را در هر یک از چارچوب‌های قابل قبول دارد.

ایران شرقی: مقا‌م‌های رسمی اروپا و آمریکا به طور منظم با سران ازبکستان دیدار می‌کنند. بسیاری از کارشناسان معتقدند که هدف آنها، تلاش برای اجرای پروژه "آسیای مرکزی بزرگ" است که باید افغانستان را نیز در برگیرد. نظر شما چیست؟

روشن نظراف: تا اواسط قرن نوزدهم، قلمروهای افغانستان مدرن و کشورهای مدرن آسیای مرکزی (ازبکستان، تاجیکستان و غیره) یک واحد فرهنگی-تمدنی را تشکیل می‌دادند. "بازی بزرگ" – فرآیند رقابت ژئوپلیتیک بریتانیا و روسیه – باعث شد که سرزمین‌های شمال آمودریا تحت نفوذ روسیه و سرزمین‌های جنوب آمودریا تحت نفوذ بریتانیا قرار بگیرند. در طی این دوره فرآیند شکاف فرهنگ-تمدن بین افغانستان و کشورهای فعلی آسیای مرکزی که تحت نفوذ روسیه فرآیندهای نوسازی، صنعتی سازی، غربی شدن و غیره را تجربه کردند؛ آغاز شد.

این فرآیند در نیمه دوم قرن 19- اوایل قرن 20 آغاز و در دوران شوروی و مخصوصا در سال‌های 1940-1930 تشدید شد. کشورهای آسیای مرکزی پس از گذراندن فرآیندهای پیچیده و مبهم "شورا گرایی"، "جمع گرایی"، "صنعت گرایی"، "بی‌دینی" و "انقلاب فرهنگی" از جامعه افغانستان پیشی گرفتند. نظامیان ارتش شوروی از آسیای مرکزی (ازبک‌ها، تاجیک‌ها، ترکمن‌ها و غیره) با دیدن برادران قومی خود در زمان جنگ افغانستان در آن طرف دریاچه (سال‌های 1989-1979)، مات و مبهوت اختلاف‌های فرهنگی-تمدنی شدند. کشورهای پساشورویِ آسیای مرکزی؛ به مراتب به یکدیگر نزدیک تراند. تجربه روسیه و شوروی آنها را متحد می‌کند. این در حالیست که افغانستان یک کشور جدا با تاریخ و فرهنگ جداست. بنابراین، اتصال آن به دیگر کشورهای آسیای مرکزی بعید است.

بدین ترتیب، پروژه "آسیای مرکزی بزرگ" کارشناسان غربی که تصور بسیار مبهمی در مورد عمق شکاف فرهنگ-تمدن بین افغانستان و آسیای مرکزی پساشوروی دارند، یک پروژه غیر واقعی و کم قابلیت است.
اما این بدان معنا نیست که افغانستان نمی‌تواند با کشورهای آسیای مرکزی در سایر چارچوب‌ها همکاری کند. این همکاری در چارچوب سازمان ملل، سازمان همکاری اسلامی، سازمان همکاری شانگهای و دیگر فرمت‌های دوجانبه صورت می‌گیرد. بدین ترتیب، در ساختار وزارت خارجه ازبکستان، سمت نماینده ویژه رئیس جمهور ازبکستان در امور افغانستان وجود دارد.

ایران شرقی: اخیرا ازبکستان سیاست فعالی در جهت تقویت همکاری با افغانستان اجرا کرده است. برخی از تحلیل‌گران معتقداند، با ایجاد صلح در افغانستان، نظم جدیدی در منطقه برقرار خواهد شد که در آن تاشکند نقش خاصی ایفا خواهد کرد. این استدلال‌ها تا چه اندازه‌ واقعیت دارند؟

روشن نظراف: در دسامبر سال 2017 شوکت میرضیایف اشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان را به حضور پذیرفت. در جریان مذاکرات، مسائل مهم پیرامون همکاری دو کشور، مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی و به ویژه مبارزه با افراط گرایی، تروریسم و قاچاق مواد مخدر، تقویت امنیت در آسیای مرکزی و همچنین مسائل توسعه همکاری در حوزه‌های تجاری-اقتصادی، حمل و نقل، انرژی، شیمیایی، کشاورزی-صنعتی، آموزشی، فرهنگی و غیره مورد بحث و گفتگو قرار گرفت. در جریان این سفر، 20 سند برای گسترش همکاری در حوزه‌های سیاسی، فرهنگی-اقتصادی، سرمایه‌گذاری، حمل و نقل-ارتباطات، علمی-آموزشی و غیره  به امضا رسید.

در میان آنها می‌توان به اسناد مربوط به ایجاد کمیسیون مشترک پیرامون مسائل امنیتی، کمک‌های حقوقی به امور مدنی، خانوادگی و جزایی، ساخت خط انتقال برق "سرخان-پل خمری" و راه آهن "مزارشریف-شبرغان-میمنه-هرات" و همچنین همکاری در حوزه حمل و نقل کالاها و امور گمرکی  اشاره کرد. همچنین در جریان این سفر، بیش از 40 قرارداد صادراتی به مبلغ کلی بیش از 500 میلیون دلار به امضا رسید که مطابق با آن، ازبکستان برق، محصولات کشاورزی و دارویی، مصالح ساختمانی، وسایل نقلیه و غیره را به افغانستان صادر خواهد کرد.

در ماه فوریه سال 2018 اولین نشست کمیسیون مشترک ازبکستان- افغانستان پیرامون مسائل امنیتی در سطح دبیر شورای امنیت ازبکستان و مشاور رئیس‌جمهور افغانستان در امور امنیت ملی، در تاشکند برگزار شد. در این نشست مجموعه مسائل مهم همکاری در حوزه مقابله با تهدیدهای تروریسم و افراط گرایی، قاچاق اسلحه و مواد مخدر مورد بحث و گفتگو قرار گرفت. قرادادهای خصوصی و موثر در تمام سطوح و اراده سیاسی رهبران دو کشور باعث پویایی بیشتر روابط افغانستان و ازبکستان شد.

در ماه مارس سال 2018 شوکت میرضیایف برای دومین بار اشرف غنی را به حضور پذیرفت. در جریان این دیدار، مسائل توسعه بیشتر روابط دوجانبه حسن همجواری، گسترش همکاری عملی و متقابلا سودمند از جمله اجرای پروژه‌های حوزه تجارت، حمل و نقل و انرژی، برنامه‌های حوزه آموزش و پرورش، بهداشت و دیگر حوزه‌ها مورد بررسی قرار گرفت. اشرف غنی ضمن تشکر از رئیس جمهور ازبکستان به خاطر تلاش برای اجرای عملی طرح مشترک ازبکستان-افغانستان پیرامون برگزاری انجمن بین‌المللی مربوط به افغانستان در تاشکند؛ برای تعمیق تعامل در حوزه‌هایی با سودمندی متقابل اعلام آمادگی کرد.
بدون شک، هر دو طرف (هم ازبکستان و هم افغانستان) به تقویت بیشتر روابط دوستانه و متقابلا سودمند، امید دارند.

ایران شرقی: آیا می‌توان تلاش‌های تاشکند را برای تامین صلح در افغانستان نوعی رقابت با قزاقستان در نظر گرفت؟

روشن نظراف: بعید است که صحبتی از رقابت در میان باشد. مسئله حل و فصل منازعات افغانستان یک مسئله حیاتی برای ازبکستان است.

ازبکستان و قزاقستان در صلح و آرامش زندگی می‌کنند. آنها اغلب از یکدیگر حمایت می‌کنند. علاوه بر این، در سال‌های اخیر، دستاوردهایی در توسعه روابط ازبکستان- قزاقستان در حوزه‌های مختلف بدست آمده است.
به اعتقاد شوکت میرضیایف، اجرای سیاست باز و سازنده در رابطه با نزدیک‌ترین همسایگان؛ حل و فصل مسائل آسیای مرکزی براساس حقوق برابر؛ در نظر گرفتن متقابل منافع و جستجوی مصالحه؛ اولویت‌های اصلی سیاست خارجه ازبکستان محسوب می‌شوند. تمام این تلاش‌ها باید در جهت تبدیل آسیای مرکزی به منطقه ثبات، امنیت و رفاه باشند. رسیدن به این اهداف و تامین توسعه پایدار منطقه تا حد زیادی به میزان هماهنگی بین این کشورها بستگی دارد. در این راستا، شراکت ازبکستان و قزاقستان (تعامل در حوزه مبارزه با تهدیدهای اصلی فرامرزی در آسیای مرکزی – افراط گرایی مذهبی، تروریسم، قاچاق مواد مخدر) اهمیت زیادی برای تقویت ثبات منطقه‌ای و توسعه همکاری در آسیای مرکزی دارد.

باید به تعامل عمیق هر دو کشور در سازمان‌های بین‌المللی – سازمان ملل متحد، سازمان همکاری شانگهای، اتحاد کشورهای همسود و غیره – نیز اشاره کرد. ازبکستان از نامزدی قزاقستان برای عضویت غیردائم در شورای امنیت سازمان ملل و همچنین از طرح این کشور با موضوع "ایجاد همکاری منطقه ای در افغانستان و آسیای مرکزی به عنوان مدل وابستگی متقابل امنیت و توسعه" حمایت می‌کرد.

طرح تاریخی میرضیایف پیرامون سازماندهی نشست‌های مشورتی منظم سران کشورهای آسیای مرکزی به طور مشترک اجرا شد. این طرح مورد حمایت نظربایف، رئیس جمهور قزاقستان قرار گرفت و اولین نشست در تاریخ 15 مارس سال 2018 در آستانه برگزار شد. اجرای عملی این طرح به لطف پایبندی کشورهای آسیای مرکزی به ایده اشتراک منافع و مسئولیت در قبال آینده ملل منطقه امکان پذیر شد.

تصویب قطعنامه "تقویت همکاری منطقه‌ای و بین‌المللی پیرامون تامین صلح، ثبات و توسعه پایدار در آسیای مرکزی" توسط مجمع عمومی سازمان ملل در ژوئن سال 2018، یک رویداد تاریخی بود. این تصمیم یک مرحله مهم برای تبدیل آسیای مرکزی به یک منطقه واحد بود که کشورهای آن قادراند با تلاش‌های مشترک، مسائل مشترک را حل و فصل کرده و رفاه مردم را تامین کنند.

کشورهای آسیای مرکزی همچنین یکی از مولفان قطعنامه "روشنگری و تحمل مذهبی" به تصویب رسیده تصویب مجمع عمومی سازمان ملل در دسامبر سال 2018 بودند. این قطعنامه به منظور ترویج صلح، احترام متقابل، تحمل و همگرایی به تصویب رسیده و هدفش تقویت و تامین آزادی مذهبی، دفاع از حقوق مذهبی و جلوگیری از تبعیض است.

آسیای مرکزی در حال حاضر، در حاشیه سیاست جهانی قرار ندارد. این منطقه سال به سال توجه روزافزون جامعه جهانی و بازیگران کلیدی روابط بین‌المللی را به سمت خود جلب می‌کند. فعالیت روزافزون کشورهای منطقه و مشارکت آنها در بررسی و حل و فصل مهم‌ترین مسائل سیاست منطقه‌ای و جهانی هم به این امر کمک می‌کند. این موفقیت‌ها به لطف تلاش‌های مشترک و حمایت متقابل کشورهای منطقه به ویژه ازبکستان و قزاقستان از طرح‌های مشترک منطقه‌ای حاصل شده‌اند.

در حال حاضر، فرآیند ایجاد امکانات گسترده برای تعمیق و ایجاد همکاری بین منطقه‌ای و ورود آن به سطح جدید در حال انجام است. در مقابل کشورهای آسیای مرکزی صفحه جدیدی در تاریخ دوستی، حسن همجواری، حمایت متقابل و همکاری باز شده است. تمام این موارد پایه و اساسی برای اجرای طرح‌های بزرگ اقتصادی و سیاسی منطقه‌ای جدید، تقویت اشتراک منافع کشورهای منطقه در حوزه امنیت و توسعه پایدار و هویت فرهنگی- تمدنی واحد سیاسی آسیای مرکزی هستند.