ایران شرقی/

بنابر اعلام منابع غیررسمی قرار است طی هفته‌های آینده حسن روحانی به ازبکستان سفر کند. این سفر از دو جنبه قابل ارزیابی است. ابتدا اهمیت کشور ازبکستان بعنوان پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی و قرارگیری در مرکز این منطقه مهم استراتژیک و دوم، تغییرات کلان در حوزه سیاست خارجی در دوران میرضیایف، که برخی از آن بعنوان مهمترین تحول پس از استقلال این کشور نام می‌برند.

این سفر در شرایطی انجام خواهد شد که برخی ملاحظات منطقه‌ای و جهانی، بر آن سایه افکنده است.  ازبکستان که در کمتر از 2 سال گذشته، بطور جدی با مهمترین کشورهای منطقه روابط خود را بازتعریف کرده است، (منطقه آسیای مرکزی بعنوان اولویت سیاست خارجی این کشور، در کنار چین، روسیه، ترکیه؛ و همچنین کشورهای فرامنطقه‌ای همچون کره جنوبی و آمریکا) به اعتقاد برخی کمتر اراده‌ای برای برقراری سطح بالای روابط با ایران خواهد داشت. این فرضیه، البته دارای موافقان و مخالفانی نیز هست.
مخالفان، امکان استفاده از ظرفیت همکاری دو کشور در شرایط حاضر را، در سایه توجه هر دو به ملاحظات اقتصادی شامل امکان مبادلات تجاری گسترده و همچنین مراودات ترانزیتی فارغ از هرگونه ایرادات سیاسی متصور می‌دانند و مواردی را هم در این خصوص پیشنهاد دارند. همچنانکه مسائل مربوط به مبارزه با تروریسم و استفاده درست از مواریث مشترک فرهنگی، از دیگر مسائلی ذکر می‌گردد که می‌تواند فارغ از هرگونه ملاحظاتی در محور روابط قرار گیرد.

در همین حال، موافقان فرضیه بی سرانجام بودن این دیدار، معتقدند، در حال حاضر روابط ازبکستان با آمریکا (ضمن حفظ استراتژی کلی «چندجانبه گرایی») از اولویت‌های مهم سیاست خارجی تاشکند می‌باشد. این رویکرد قبل از خروج آمریکا از برجام  نیز وجود داشته و اکنون  اعمال تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران می‌تواند شرایط همکاری‌های دوجانبه ازبکستان با جمهوری اسلامی ایران را با مشکلات جدی تری روبرو کند. همچنان که برخی دیگر معتقدند، نبایستی از ملاحظات شریک اول ازبکستان در منطقه یعنی تاجیکستان، در خصوص لزوم فاصله‌گیری از تهران نیز به سادگی عبور کرد. در حال حاضر حفظ و توسعه روابط با تاجیکستان در اولویت سیاست خارجی تاشکند قرار دارد و بعید است ازبکستانی که بسیار دیر، دست همکاری با تهران را احتمالا خواهد فشرد، به ملاحظات سیاسی و ایران هراسی دوشنبه، بی اعتنا باشد و لذا این مسائل بر سطح روابط تهران- تاشکند سایه خواهد انداخت.

به دلیل وجود همین ملاحظات و در ادامه پروژه بررسی ماهیت تغییرات صورت گرفته در حوزه سیاست خارجی ازبکستان، و نیز به منظور تبیین روابط میان تهران-تاشکند در آستانه سفر رسمی آقای حسن روحانی – رئیس جمهور - به ازبکستان،  گفتگوی موسسه ایران شرقی با «بختیار ایرگش اف» مدیر مرکز پژوهشی «معنی» در ازبکستان و معاون کمیسیون اصلاحات اقتصادی وابسته به ریاست جمهوری این کشور به شرح زیر ارائه می‌گردد:

ایران شرقی- تغییراتی که در ازبکستان صورت گرفته است، آیا می‌تواند بر سطح روابط میان ایران و ازبکستان تاثیر مثبت داشته باشد؟

بختیار ایرگش اف: این تغییرات بر روابط ازبکستان و ایران نیز تاثیر مثبت داشته و بخشی از سیاست خارجی جامع و بلندمدت ازبکستان را تشکیل می‌دهد که هدف ایجاد روابط دوستانه و همکاری‌های موثر با کشورهای همسایه را دنبال می‌کند.
می توان به این نکته اشاره کرد که طی نیمه اول سال جاری در روابط میان ازبکستان و ایران رخدادهای مثبتی اتفاق افتاده است. از جمله در ماه آوریل در تهران، دوازدهمین نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های تجاری، اقتصادی، علمی و فنی برگزار شد که طی آن توافقاتی بسیار جدی صورت گرفت. همچنین به منظور حل و فصل مسائل عملی، چندین بازدید وزرای ایرانی از ازبکستان انجام شد. به عبارت دیگر، علاوه بر بیانیه‌های رسمی مبنی بر ضرورت تعمیق روابط دوجانبه، همچنین در سطح وزارت خانه‌ها، سازمان‌ها و دوایر تجاری دو کشور اقدامات مشخصی در جهت اجرایی کردن تعدادی از پروژه ها دنبال می‌شود. این یک رویکرد جدی و بلندمدت خواهد بود.

ایران شرقی- برخی از کارشناسان بر این باورند که خروج آمریکا از توافق هسته‌ای و احتمال اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران می‌تواند بر روی سیاست‌های تاشکند نسبت به تهران تاثیر گذارد. شما با چنین دیدگاهی موافق هستید؟

بختیار ایرگش اف: باید این واقعیت را در نظر گرفت که از برجام فقط آمریکا خارج شده و باقی اعضا فعلا چنین قصدی ندارند. در مراحل قبلی، یعنی تا انعقاد برجام؛ ازبکستان در زمینه همکاری های اقتصادی با ایران مواجه با یک سری مشکلات بود که به موضوع تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد ارتباط داشت. بنابراین، ازبکستان ضمن تمایل به حفظ روابط اقتصادی خود با ایران، ملزم به اجرای بخشی از این تحریم‌ها بود. اما در حال حاضر بحث تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران مطرح است که فعلا حتی اروپا آمادگی پیوستن به آن را ندارد. البته ازبکستان به دقت ناظر بر روند تحولات بوده و بر این اساس تصمیم خواهد گرفت.

البته همین حالا نیز برخی از موارد منفی قابل مشاهده می‌باشد. به عنوان مثال پس از امضای برجام در سال 2015، تاشکند و تهران به این توافق رسیدند که سالیانه حدود یک میلیون تن نفت از سوی ایران جهت تصفیه در پالایشگاه های ازبکستان واگذار خواهد شد. قرار بود این امر موجب افزایش گردش مالی سالیانه بین دو کشور تا سقف یک میلیارد دلار شود. متاسفانه این پروژه اکنون در حالت تعلیق قرار گرفته و تقریبا از آن صحبت نمی‌شود. موضوع باز هم به بحث تحریم‌ها برگشته و این نکته مد نظر قرار گرفته است که چنانچه ازبکستان به صورت فعلی همکاری‌های خود با ایران را دنبال کند، چه شرکت‌هایی ممکن است از این ناحیه زیان ببینند.

به عبارت دیگر، هنوز مسئله تحریم‌ها چندان روشن نیست. پرسش مهم این است که آیا شرکای اصلی بخش نفت و گاز ایران و به خصوص چین، شرایط تحریم‌های جدید را رعایت خواهند کرد؟ چنانچه موضع چین بسیار قاطع باشد؛ کشورهای دیگر نیز به کار خود ادامه خواهند داد. یعنی هنوز زود است نتیجه گیری کنیم که تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران روی همکاری‌های تاشکند با تهران تاثیر خواهد گذاشت یا خیر. باید منتظر ادامه این تحولات بود.

ایران شرقی- به نظر شما در روابط بین ایران و ازبکستان چه زمینه‌هایی می‌توانند از اولویت بیشتری برخوردار باشند؟

بختیار ایرگش اف: این موضوع بسیار مهم است. به عنوان مثال می‌توان از آمار مربوط به ماه‌های ژانویه تا مه سال 2018 استفاده کرد. طی این مدت حجم کلی تجارت خارجی ازبکستان 14.9 میلیارد دلار بوده است. اگر به طور مشخص وضعیت کشورها را در نظر بگیریم، سهم قرقیزستان در تجارت خارجی ازبکستان 9/0 درصد می‌باشد. تاجیکستان نیز تقریبا درصدی مشابهی را به خود اختصاص داده است. سهم ایران هم در تجارت خارجی ازبکستان دقیقا 9/0  درصد می‌باشد که در حقیقت یک مقدار بیشتر از 100 میلیون دلار بوده و مبلغ بسیار بسیار کوچکی به شمار می‌آید. یعنی حجم تجارت ازبکستان با ایران 80 میلیون نفری همانند قرقیزستان 5 میلیون نفری و تاجیکستان 9 میلیون نفری می‌باشد.  

گذشته از آن، سهم افغانستان در تجارت خارجی ازبکستان 2 درصد است که نشان می دهد حجم تجارت متقابل بین ازبکستان و ایران کمتر از نصف سهم افغانستان است . بنابراین؛ می‌توان گفت که در تجارت خارجی میان ازبکستان و ایران پتانسیل بزرگ دست نخورده ای وجود دارد. دو کشور دارای اقتصادهای بزرگ هستند که به این دلیل حجم تجارت بین ایران و ازبکستان باید بسیار بیشتر از رقم یادشده باشد.

اگر به ساختار صادرات ازبکستان به ایران توجه کنیم، خواهیم دید که مهمترین کالاها شامل الیاف پنبه، فلزات شامل آهنی و غیر آهن، فیبر شیمیایی، مواد معدنی و کودهای شیمیایی می‌باشد. از ایران به ازبکستان بیشتر مصالح ساختمانی، مواد شوینده، مواد شیمیایی خانگی، مواد غذایی و از جمله چای، میوه و ... وارد می‌شود. این ساختار تجارت نمی‌تواند مورد رضایت ازبکستان و ایران باشد. ما باید بر روی تنوع بخشی ساختار تجارت بین دو کشور کار کنیم. از جمله چه زمینه‌های را می‌توان در نظر گرفت؟

به عنوان مثال یکی از زمینه‌های مهم همکاری های اقتصادی و تجاری بین دو کشور می‌تواند تولید و عرضه تجهیزات و فن آوری‌های پیشرفته مربوط به صنایع کشاورزی به کشورهای ثالث باشد. این کار کاملا امکان پذیر است، زیرا پتانسیل لازم در اختیار ازبکستان و ایران وجود دارد.

در بخش کشاورزی یکی از زمینه‌های مستعد می‌تواند بحث اصلاح و ایجاد انواع جدید بذر مورد نیاز و علاقه کشاورزی ازبکستان و ایران باشد. تا کنون نسبت به این موضوع هیچ توجهی صورت نگرفته است و دو کشور نه با هم، بلکه با کشورهای دیگر همکاری می کنند. 

همچنین باید این واقعیت را در نظر گرفت که طی 10 تا 15 سال اخیر ایران موفق به دست آوردها و ایجاد پتانسیل خوبی در عرصه فناوری نانو شده است. علاوه بر آن، ایران در زمینه تولید موشک و همچنین صنایع نظامی نیز به پیشرفت چشمگیری دست یافته است. ایران ساخت انواع پهپادها را راه اندازی کرده که هم در عرصه‌های نظامی و هم غیر نظامی مورد توجه قرار گرفته‌اند. ازبکستان و ایران می‌توانند در این زمینه‌ها پروژه‌های بسیار جدی با یکدیگر داشته باشند.

ضمن این بحث باید در نظر گرفت که اخیرا در ازبکستان کمیته دولتی صنایع دفاعی ایجاد شد که هدفش کمک به توسعه مجتمع صنایع دفاعی کشور است . در کنار همکاری با روسیه، قزاقستان و ترکیه؛ تعاملات ازبکستان با ایران در این زمینه نیز می‌تواند بسیار جالب توجه باشد. با توجه به موارد یادشده، امکان تنوع بخشی به تجارت خارجی بین ایران و ازبکستان و تکمیل آن از طریق پروژه‌های مهم موجود خواهد بود.

ایران شرقی- ارائه چه پیشنهاداتی از سوی ایران میتواند برای طرف ازبکی، دارای جذابیت همکاری باشد؟
 
بختیار ایرگش اف: حمل و نقل و ارتباطات یکی از مهمترین زمینه‌های همکاری‌های بین دو کشور است. در این رابطه اهداف دوجانبه در نظر گرفته شده است. یکی اینکه باید تعرفه‌های حمل و نقل (ترانزیت) موجود با توجه به ساختار صادرات کشورهایمان بهینه سازی شود. یعنی تعرفه‌های حمل و نقل جهت کالاهای عمده تولید ازبکستان و ایران که از طریق خاک کشورهای یکدیگر عبور می‌کنند، کاهش داده شود، این امر موجب افزایش رقابت پذیری آنها در بازارهای خارجی خواهد شد.

هدف بعدی که از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد، به بحث زیرساخت های حمل و نقل ارتباط دارد. همانطور که می‌دانیم، ایده دهلیز حمل و نقل ازبکستان-ترکمنستان-ایران-عمان به تدریج در حال اجرایی شده است. البته در خصوص سرعت اجرای این پروژه می توان بحث کرد اما من بر این باورم که این پروژه انجام خواهد شد و هم ازبکستان و هم سایر شرکت کنندگان؛ از این پروژه بهره زیادی خواهند برد. دقت در خصوص راهکارهای توسعه این خط آهن، از دیگر علایق دو طرف می‌تواند باشد.

پروژه دهلیز  «ترانس‌افغان» نیز بسیار مهم می‌باشد. در حال حاضر، ساخت پروژه راه آهـن «خواف – هرات» بین ایران و افغانستان به مرحله نهایی خود نزدیک می‌شود. این راه آهن باید با خط راه آهن «مزار شریف - هرات» که احداث آن مد نظر است، متصل شود. از ازبکستان تا مزار شریف راه آهن ایجاد شده و از مزار شریف تا هرات قرار است ساخته شود. بنابراین، باید یک دهلیز حمل و نقلی ایجاد گردد که ازبکستان و کشورهای دیگر آسیای مرکزی را با بنادر ایران در خلیج فارس و سواحل دریای عمان (تا چابهار) متصل کند. به این ترتیب شرکت‌های صادرکننده کالای آسیای مرکزی امکان دسترسی به خلیج فارس را به دست می‌آورند. بدون شک، این دهلیز حمل و نقل باعث افزایش زیاد حجم انتقال کالا بین کشورهای منطقه و همچنین کاهش قیمت‌ها و زمان تحویل کالا خواهد شد.

البته با توجه به تفاوت عرض ریلهای راه آهن در ایران و ازبکستان؛ باید در مورد ساخت یک ایستگاه برای تعویض چرخ قطار نیز تامل کرد.. البته این موضوع نیز مورد بحث قرار گرفته و طرف ایرانی از پیشنهاد ازبکستان برای ساخت چنین ایستگاهی در هرات حمایت کرده است. در مرز «سرخس - تجن» میان ترکمنستان و ایران چنین ایستگاهی وجود داشته و با موفقیت در حال فعالیت است. چرا نباید چنین کاری را در هرات انجام داد؟

بنابراین، حمل و نقل و ارتباطات یکی از بخش‌های کلیدی در حوزه همکاری‌های بین ازبکستان و ایران به شمار می‌آید که نه تنها از اهمیت اقتصادی بلکه سیاسی نیز برخوردار است . لازم به ذکر است که در این زمینه میان ازبکستان و ایران درک متقابلی وجود دارد و من فکر می‌کنم که ایده دهلیز «ترانس‌افغان» تحقق خواهد یافت. این موضوع برای ازبکستان، افغانستان، ایران و سایر کشورها مهم و سودآور خواهد بود. از این دهلیز  شرکت های حمل و نقل چین، قزاقستان و غیره نیز می توانند استفاده کنند.

در این زمینه تا به حال مشکل اصلی این بوده است که آمریکا به عنوان کشوری که بر وضعیت افغانستان کنترل دارد، از این پروژه به طور کافی پشتیبانی نکرده است. با این وجود، گفت و گوی میان ازبکستان و آمریکا در این زمینه ادامه داشته و امید است که منجر به نتیجه مثبت شود. اگر چه بدون شک خروج آمریکا از برجام و در نظر گرفتن تحریم‌های جدید علیه ایران روی سرعت و زمان اجرای پروژه تاثیر منفی خواهد گذاشت.