ایران شرقی/

نزدیک به 2 سال از روی کارآمدن تفکر تازه در ازبکستانِ پس از کریم‌اف می‌گذرد. در این مدت، برخلاف انتظارات که میرضیایف میراث دار رئیس جمهوری سابق خواهد بود، تحولاتی عظیم و بعضا شگرف انجام گرفت که میتواند بر تحلیل روند اتفاقات و آینده امنیت و سیاست منطقه تاثیرگذار باشد. تغییر در سیاست منطقه‌ای تاشکند و به طبع آن، جهت گیری آینده تصمیمات فرامنطقه‌ای تاشکند بعنوان یکی از مهمترین کشورهای منطقه آسیای مرکزی، موسسه مطالعات ایران شرقی را بر آن داشت با طراحی و ارائه مجموعه سوالاتی پیرامون چشم اندازها، اولویت و ابزارهای ازبکستان و همچنین مراجع تعیین کنندگی تصمیمات کلان حوزه سیاست خارجی تاشکند، به جمع بندی ای از نقطه نظرات کارشناسان پژوهشگر و متخصص در حوزه مسائل سیاسی آسیای مرکزی حاضر در منطقه بپردازد. همچنانکه نظر ایشان را راجع به چرایی دوری و عدم بازیگری تهران در تحولات اخیر و حوزه‌های احتمالی همکاری ایران و ازبکستان جویا شدیم که در ادامه دومین قسمت آن از نظر میگذرد.

در این بخش، اظهارات دکتر عادل کائوکن اف، مدیر مرکز چین شناسی قزاقستان، و سردبیر وبسایت تحلیلی "تودی. کز" (today.kz) را باهم میخوانیم.

ایران شرقی: با روی کار آمدن شوکت میرضیایف، ازبکستان با برخی کشورها روابط خصوصی برقرار کرده است. چگونه می‌توان چشم‌اندازها و بلند مدت بودن اقدامات فعال در سیاست خارجه تاشکند را ارزیابی کرد؟

عادل کائوکن‌اف:  برقراری روابط حسن همجواری با همسایگان – سیاست طبیعی ازبکستان بوده و جامعه هم خواستار چنین روابطی است. بنابراین، نخبگان جدید باید برای رسیدن به مشروعیت بیشتر این درخواست جامعه را برآورده کنند. واقعیت این است که تعداد مهاجران کاری ازبکستان در خارج از کشور رو به افزایش بوده و قدرت خرید پایین، کسب و کار ازبکستان را به سمت گسترش دسترسی به بازارهای خارجی سوق می‌دهد.
بدیهی است که روابط متشنج با کشورهای همسایه، ظرفیت اقتصاد ازبکستان را محدود ساخته و مشکلاتی را برای مهاجران و کسب و کار ایجاد می‌کند. بنابراین، تمام اقشار جامعه نیازمند تصویر جذاب ازبکستان در خارج از کشور و روابط گرم با کشورهای همسایه هستند.

ایران شرقی: روابط با کشورهای آسیای مرکزی در دو سال اخیر جزو اولویت‌های اصلی سیاست خارجه ازبکستان بوده است. در اینجا کدام عوامل تعیین کننده هستند؟
 
عادل کائوکن‌اف: عامل اول - عامل اقتصادی است. ازبکستان به یک جهش جدید در اقتصاد خود تمایل داشته و از طرفی، در آسیای مرکزی هم ظرفیت استفاده نشده زیادی برای پروژه‌های اقتصادی با ازبکستان وجود دارد. علاوه بر این، به دلیل فرآیندهای جدایی‌طلبانه، سردی روابط، کاهش ظرفیت جاده‌ها و بسته شدن برخی شریان‌های حمل و نقل (بنا به دلایل سیاسی) در آسیای مرکزی در طول سال‌های استقلال، امکان رشد اقتصاد ازبکستان (که از لحاظ جغرافیایی در مرکز آسیای مرکزی قرار دارد) کاهش یافته است.

در اینجا باید به تفاوت ازبکستان با قزاقستان، که بین روسیه و چین قرار دارد اشاره نمود. قزاقستان بیشتر به جنبه سیاسی آسیای مرکزی و ازبکستان بیشتر به جنبه اقتصادی این منطقه علاقمند است.

عامل دوم - عامل امنیت است. واقعیت این است که آسیای مرکزی در عین آرامش نسبی، یک منطقه انفجارآمیز جدی محسوب می‌شود. بنابراین، تاشکند به علت قرار داشتن در مرکز آسیای مرکزی مجبور است در صورت ایجاد بی‌ثباتی در منطقه به صورت مستقیم در تمام رویدادها شرکت کند. علاوه بر این، به هنگام صحبت در مورد امنیت منطقه، باید جوامع بزرگ دور از وطن (دیاسپورا) ازبکستان که در تمام کشورهای آسیای مرکزی زندگی می‌کنند را نیز به یاد آورد. به عنوان مثال، رویدادهای غم انگیز سال 2010 در شهر اوش فرآیندهای سیاسی داخلی ازبکستان را نیز تحت تاثیر قرار داد و جوامع دور از وطن هم خواستار کمک از تاشکند شدند.

بنابراین، منافع ملی تاشکند در حوزه‌های کلیدی مانند اقتصاد و امنیت باعث شده که ازبکستان توجه خاصی  به آسیای مرکزی داشته باشد.

ایران شرقی: مهم‌ترین عوامل در اتخاذ تصمیمات سیاسی خارجی تاشکند کدامند؟

عادل کائوکن‌اف: اتخاذ تصمیمات سیاسی خارجی یک فرایند بسیار پیچیده است که عوامل زیادی – از قبیل عوامل ژئوپلیتیک، داخلی، شخصی و قبیله‌ای - بر روی آن تاثیر دارد. تاثیر هر یک از این عوامل به اینکه تصمیم براساس کدام مسئله سیاسی خارجی اتخاذ می‌شود بستگی دارد.

به عنوان مثال، برای بهبود روابط با آسیای مرکزی عواملی از قبیل توسعه اقتصادی، تقویت سیاسی حکومت شوکت میرضیایف، منافع مهاجران و برخی نخبگان کسب و کار عمیقا در هم آمیخته می‌شوند.

ایران شرقی: چرا در دوران پیچیدگی روابط بین روسیه و آمریکا، تاشکند قصد دارد روابط جدید و فعال‌تری با واشنگتن (از جمله همکاری نظامی- فنی) برقرار کند؟ اهداف برنامه مدرنیزه‌سازی نظامی ازبکستان کدامند؟

عادل کائوکن‌اف: دولت جدید ازبکستان باید با در وهله اول به خاطر منافع خود با آمریکا روابط برقرار کند. چرا که امریکا یک ابر قدرت است. به همین دلیل، در راستای تجدید ساختار قدرت در تاشکند، امکان برقراری مجدد روابط با واشنگتن (که پس از رویدادهای اندیجان وخیم شده بود) بوجود آمد.

از طرف دیگر، سردی روابط بین روسیه و آمریکا، علاقه واشنگتن به منطقه آسیای مرکزی و برقراری روابط جدید با کشورهای آسیای مرکزی را به منظور دستیابی به اهداف ژئوپلیتیک، افزایش می‌دهد. در تاشکند هم به خوبی به این موضوع پی برده اند و قصد دارند از این فرصت استفاده کنند، چرا که روابط با ابرقدرتی مانند آمریکا برای هر یک از کشورهای جهان حائز اهمیت است.

علاقه آمریکا به ازبکستان، از مسئله افغانستان و علاقه ازبکستان به تکنولوژی‌های نظامی آمریکا، از ملاحظات امنیتی نشات می‌گیرد. علاوه بر این، تشدید همکاری نظامی- فنی با امریکا وابستگی ازبکستان به مسکو را کاهش می‌دهد.

ایران شرقی: ایران چه جایگاهی در سیاست خارجه ازبکستان در حوزه همکاری منطقه‌ای دارد؟ چرا تهران جزو اولویت‌های سیاست خارجه تاشکند نیست؟

عادل کائوکن‌اف: تاشکند هنوز نمی‌داند که روابط با ایران را چگونه افزایش دهد که به نفع ازبکستان باشد. علاوه بر این، از آنجا که روابط متقابل با آمریکا، اروپا و عربستان سعودی برای تاشکند بسیار مهم است، این نگرانی وجود دارد که افزایش روابط با تهران به جهت‌گیری‌های مهم برای ازبکستان ضربه وارد آورد.

موضع دوشنبه هم کم اهمیت نیست. عادی سازی روابط با تاجیکستان گامی مهم و جدی برای دولت شوکت میرضیایف است. در حال حاضر، دوشنبه با جد و جهد بسیار بر اقدامات تهران در منطقه نظارت دارد.

ایران شرقی: حوزه‌های احتمالی همکاری ایران و ازبکستان کدامند؟

عادل کائوکن‌اف: طیف همکاری بین ایران و ازبکستان – از پروژه‌های لجستیک در دریای خزر گرفته تا پروژه‌های حمل و نقل "یک کمربند- یک جاده"، پروژه‌هایی با تکنولوژی بالا، هوانوردی، استخراج معادن و غیره – بسیار وسیع است.

علاوه بر این، با توجه به وجود جمعیت انبوه مسلط به زبان تاجیکی در ازبکستان،  ایران و ازبکستان از حضور طیف وسیعی از مترجمین برخوردارند و همین موضوع امکان این همکاری را فراهم می‌آورد. اما بدین منظور، باید ابتدا از تقویت روابط سیاسی و فرهنگی- بشردوستانه، بهبود دانش کشورها از یکدیگر و تهیه نقشه راه همکاری، به منظور برقراری روابط اقتصادی؛ آغاز نمود.