ایران شرقی/

قاسم بیک محمداف:
با انتخابات 15 اکتبر ریاست جمهوری قرقیزستان برای نخستین بار در تاریخ معاصر کشورهای آسیای مرکزی انتقال مسالمت آمیز قدرت رقم خورد.

در این انتخابات «سارانبای ژئنبیک اف» با کسب 54.4 درصد آراء پیروز شد. ضمنا 54.4 در صد پائین ترین میزان آرای است که طی 26 سال استقلال این کشور به رئیس جمهور داده شده است (آرای «الماسبیک آتامبایف» در شش سال پیش 63.1 درصد بود) ولی ارزش آن به مراتب بالاتر از 90-95 درصدی است که معمولا در انتخابات کشورهای همسایه قرقیزستان به اسم روسای جمهور مادام العمر به ثبت می‌رسد.

در منطقه تنها قرقیزستان است که نتایج هرگونه انتخابات چه ریاست جمهوری و چه پارلمانی از قبل قابل پیش بینی نمی‌باشد. چنین شرایطی در صورتی امکان پذیر است که نخبگان حاکم اراده ایجاد فضای باز سیاسی را داشته باشند که در این زمینه نقش مخصوص «الماسبیک آتامبایف» که پس از 43 روز کرسی خود را به ژئنبیک اف به عنوان پنجمین رئیس جمهور قرقیزستان واگذار خواهد کرد، چشم گیر می‌باشد.

تا این اواخر بخش زیادی از سیاستمداران و کارشناسان روسیه و منطقه با توجه به تحولات سیاسی و امنیتی سال‌های 2005 و 2010 قرقیزستان، دموکراسی را برای این کشور و منطقه (به عنوان بخشی از شرق و جهان اسلام) عنصر وارداتی تلقی کرده و نظام ریاست جمهوری تام الاختیار را مناسب با فضای روحی و روانی آنها می‌دانستند. اما قرقیزستان با قربانی دادن‌های بیش از یک دهه اخیر تا حدود زیادی غیر منطقی بودن این ادعاها را ثابت کرد.

امروز جامعه این کشور برخلاف مشکلات متعدد داخلی و خارجی به سطح مناسبی از فرهنگ سیاسی دست یافته است که انتقال مسالمت آمیز قدرت از راه انتخابات آزاد و نقش بازیدن مردم از جمله نتایج مهمو بارز آن می‌باشد. این شرایط جدید رئیس جمهور را در واقع منتخب مردم و وابسته به مردم می‌کند، در حالی که بیشتر روسای جمهور منطقه مدیون گروه محدودی از مدیران سطوح مختلف می باشند که با استفاده از منابع دولتی زمینه برای پیروزی آنها در انتخابات «رقابتی» را فراهم می نمایند.

در هر صورت انتخابات ریاست جمهور 15 اکتبر قرقیزستان بار دیگر تجربه برای منطقه منحصر به فرد را به نمایش گذاشت که چگونه مردم از طریق انتخابات در تعیین قدرت سهم می گیرند. ضمنا اینبار این ویژگی شرایط از چشم همسایه‌های بیشکک پنهان نماند و بخش قابل توجهی از کاربران شبکه‌های اجتماعی کشورهای آسیای مرکزی (به ویژه قزاقستان) از تغییر و تحول سیاسی قرقیزستان حمایت و بر ضرورت پیاده کردن آن در کشورهایشان تاکید کردند.

ضمنا احتمال بروز ناآرامی‌ها در پی انتخابات که از سوی برخی از کارشناسان پیش بینی می شد، اتفاق نخواهد افتاد. زیرا بابانوف با وجود اشاره به نقش «تبلیغات منفی رسانه‌ای، استفاده از منابع اداری و یکجانبه گرایی نهادهای انتظامی» در شکست وی، همزمان روی این نکته مهم نیز تاکید داشت که «برای اولین بار انتخابات رقابتی برگزار شد و مردم در برابر چند گزینه واقعی قرار گرفتند که از قبل پیروزی هیچ یک از نامزدها قابل پیش بینی نبود».

آرای اقلیت‌های قومی تعیین کننده بود

انتخابات 15 اکتبر برخلاف پیش بینی‌های عده‌ای از کارشناسان به دور دوم کشیده نشد و فضای آرام سیاسی موجود حاکی از آن است که افکار عمومی این کشور پیروزی ژئنبیک اف را اتفاقی غیر قابل انتظار نمی‌دانست. در قرقیزستان بالای سه میلیون نفر از حق رای برخوردارند که در انتخابات روز یکشنبه حدود یک میلیون 700 هزار نفر (57 درصد) حضور یافتند که از این مقدار 809 هزار 330 نفر (54.4 درصد) از ژئنبیک اف و 503 هزار و 901 نفر (33.6 درصد) از بابانوف حمایت کردند.

با توجه به بررسی‌های کارشناسی و نظرسنجی‌هایی که در آستانه انتخابات انجام شد، ژئنبیک اف و بابانوف برای جلب آرای قرقیزتباران کشور تقریبا دارای شانس همسان دانسته می‌شدند. این پیش بینی وجود داشت که هر یک از آنها از 500 تا 600 هزار رای قرقیزتباران را به دست خواهد آورد که این رقم برای پیروزی (بالای 50 درصد) کافی نخواهد بود. بنابر این عامل مهم جلب حمایت اقلیت‌های قومی عنوان می‌شد.

به عبارت دیگر سرنوشت انتخابات به صورت عمده در گرو آرای ازبک تباران (حدود 900 هزار نفر معادل 15 درصد جمعیت) و روس تباران (حدود 360 هزار نفر معادل 6 درصد جمعیت) بود که بیش از یک پنجم جمعیت قرقیزستان را تشکیل می‌دهند.

در جلب حمایت ازبک تباران مهم ترین عامل بهبود روابط میان بیشکک و تاشکند و سفرهای متقابل میرضیایف و آتامبایف در ماه های سپتامبر و اکتبر سال جاری به بیشکک و تاشکند بود که منجر به نتایج خوبی در مسائل مختلف و به خصوص مرزی شد که برای ازبک تباران مناطق جنوبی قرقیزستان از اهمیت بالایی برخوردار می باشد.

اما حمایت روس تباران از ژئنبیک اف بیشتر به خاطر تائید وی از سوی آتامبایف بود که طی ریاست جمهوری خود همواره از همگرایی کشورش با اتحاد اقتصادی اوراسیا و مشارکت استراتژی با روسیه پشتیبانی به عمل آورد.

یعنی روس تباران با انتظار و توقع از تداوم سیاست‌های همگرایی قرقیزستان با روسیه به ژئنبیک اف رای دادند. به عبارت دیگر هم ازبک تباران و هم روس تباران تضمین منافع خود را از سوی ژئنبیک اف واقعی تر شناختند.

روابط بیشکک با همسایه‌ها

روابط بیشکک با همسایه‌های خود پس از وقوع دو انقلاب در سال های 2005 و 2010 و فرار «عسکر آقایف» و «قرمانبیک باقی اف» روسای جمهور این کشور به خارج هیچ گاهی نتوانست به دوران دهه 1990 برگردد. یکی از دلایل اصلی این وضعیت نگرانی نخبگان حاکم منطقه از احتمال سرایت تحولات سیاسی قرقیزستان به کشورهایشان بود. قرقیزستان از راه برگزاری همه پرسی اقدام به تصویب قانون اساسی جدید کرد که عملا نظام سیاسی این کشور را از ریاست جمهوری به «ریاستی - پارلمانی» تبدیل داد. طبق آخرین اصلاحات قانونی اساسی که از ابتدای سال جدید میلادی به اجرا گذاشته خواهد شد، رئیس جمهور و نخست وزیر تقریبا از اختیارات همسان برخوردار می‌باشند که اقدامی بی سابقه برای منطقه به شمار می‌آید.
روابط قرقیزستان با ازبکستان پس از درگذشت «اسلام کریموف» رو به بهبود نهاد و در ماه سپتامبر امسال «شوکت میرضیایف» رئیس جمهور جدید ازبکستان بعد از 17 سال به عنوان رهبر این کشور از بیشکک بازدید به عمل آورد. دو کشور طی کمتر از یک سال موفق به حل و فصل یک سری از مسائلی (مشکلات مرزی، استفاده از منابع آب، همکاری های نظامی و...) شدند که در زمان ریاست جمهوری کریموف غیر قابل تصور به نظر می رسید. دلیل اصلی تغییر وضعیت در مناسبات بین دو کشور به قدرت رسیدن میرضیایف است که ظاهرا می خواهد تا جای امکان از میراث منفی دوران کریموف نسبت به همسایه ها رهایی یابد.

اما طی ریاست جمهوری آتامبایف روابط قرقیزستان با قزاقستان که از نزدیک ترین شرکای بیشکک به شمار می‌آمد، پیشرفت‌های خاصی به مشاهده نرسید. در این مدت برخی از محدودیت‌های اقتصادی و تجاری (از جمله در رابطه به عضویت قزاقستان در اتحاد اقتصادی اوراسیا که قرقیزستان بعدا به آن پیوست) نسبت به قرقیزستان وضع شد که نگاه به طور سنتی مثبت نه تنها نخبگان حاکم بلکه بخش قابل توجهی از جامعه قرقیز نسبت به قزاقستان را تغییر داد. به تدریج دیدگاه‌های انتقادی در مورد قزاقستان به رسانه‌های قرقیزی راه یافت و در متن مبارزات انتخاباتی اخیر و به خصوص موضع گیری‌های آتامبایف در برابر اقدامات «آستانه» در حمایت از بابانوف به عنوان نامزد مخالف دولت به اوج خود رسید.

حداقل طی کمتر از یک ماه گذشته بیشکک و آستانه دو مرتبه مبادله یادداشت اعتراضی کردند که برای روابط میان قرقیزستان و قزاقستان بی سابقه می‌باشد. در پی بیانیه اخیر آتامبایف علیه نظربایف بود که آستانه اقدام به ایجاد محدودیت‌هایی در تردد اتباع و کالا از قرقیزستان به قزاقستان کرد که منجر به ایجاد صفوف چند کیلومتری اعم از مردم و خودرو ها در دو سوی مرز شد. نکته جالب این است که برخلاف تصور معمول فشارهای آستانه نه تنها بر ضرر ژئنبیک اف به عنوان نامزد مورد حمایت آتامبایف تمام نشد، بلکه زمینه برای پیشتیبانی بیشتری از وی را فراهم کرد. زیرا قرقیزها با داشتن فرهنگ عشایری و کوچی نسبت به هرگونه فشار از خارج حساسیت نشان می‌دهند که این واکنش در برابر اقدامات اخیر آستانه نیز به مشاهده رسید.

گذشته از آن، آتامبایف اعلام کرد که اگر بعد از 2-3 روز انتخابات قزاقستان دست از «محاصره» قرقیزستان بر ندارد، مبتکر برگزاری نشست اضطراری سران اتحاد اقتصادی اوراسیا برای حل این مشکل خواهد کرد. وی حتی گفت که وجود یا عدم وجود واقعی این سازمان را چگونگی رفع مسئله فوق تائید خواهد کرد. البته وزارت اطلاعات و ارتباطات قزاقستان با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کرد که تشدید کنترل مرزی با قرقیزستان با هدف تحقق قوانین اتحاد اقتصادی اوراسیا صورت گرفته و هدف از آن جلوگیری از «واردات خاکستری» می‌باشد. اما این توجیه دولت قزاقستان در رسانه‌ها و شبکه های اجتماعی با انتقادات زیاد کاربران رو‌برو شد.
با توجه به اخلاق خاص آتامبایف (که تا اول دسامبر سال جاری در راس قدرت قرار دارد) بعید نخواهد بود چنانچه قزاقستان از خود نرمش نشان ندهد و روسیه نیز به خاطر کمک به حل مشکل وارد عمل نشود، بیشکک علیه اتحاد اقتصادی اوراسیا موضع گیری خواهد کرد. بنابر این احتمالا مسکو از آستانه خواهد خواست تا فشارهای اقتصادی خود به بیشکک را کاهش دهد تا با آغاز فعالیت رئیس جمهور جدید وضعیت روابط بین دو کشور به حالت عادی برگردد.

ناراحتی سفیر پیشین آمریکا از شکست بابانوف

«مایکل مک‌فول» سفیر پیشین آمریکا در روسیه در پی اعلام نتایج انتخابات قرقیزستان در صفحه تویتیر خود نوشت: خیلی بد شد. قرقیزستان امید زیادی به دموکراسی ایجاد کرده بود. جالب اینجاست که از نقطه نظر سفیر پیشین آمریکا که یکی از کارشناسان مسائل روسیه و جمهوری‌های شوروی سابق دانسته می‌شود، فقط پیروزی بابانوف به عنوان نامزد مخالف دولت می توانست دلیل وجود دموکراسی در قرقیزستان باشد. اما اینکه برای نخستین بار در تاریخ کشورهای آسیای مرکزی رئیس جمهور پس از پایان دوره قانونی خود اقدام به اصلاح قانون اساسی برای باقی ماندن در راس قدرت نمی‌کند، از نگاه واشنگتن اهمیتی ندارد.

نکته بعدی این است که حمایت آتامبایف از نامزد حزب خود (یعنی حزب سوسیال دموکرات) تجربه معمول بوده و همواره روسای جمهور آمریکا نیز از نامزدهای حزب خود حمایت می کنند که نمونه اخیر هم به پشتیبانی‌های مستقیم «باراک اوباما» از «هیلاری کلینتون» به عنوان نامزد حزب دموکرات ارتباط داشت. اما به نظر می‌رسد که علت ناراحتی ماکفول چیز دیگری است.

آتامبایف طی شش سال ریاست جمهوری خود بسیاری از همکاری‌های قرقیزستان را سمت نزدیکی با روسیه و چین پیش برد و همزمان نظارت نسبتا شدیدتری در برابر سازمان‌ها و نهادهای غربی و غربگرای کشورش جاری کرد. تاحدودی قابل پیشبینی است که ژئنبیک اف به طور عمده خط آتامبایف را دنبال خواهد کرد و در اولویت‌های سیاست خارجی موجود را نیز مورد بازنگری جدی قرار نخواهد داد.
اما پیروزی بابانوف که در جریان مبارزات انتخاباتی مورد توجه سازمان‌های غربگرا قرار گرفته بود، ظاهرا برای آمریکا امیدی جهت ایفای نقش بهتری در فضای داخلی قرقیزستان را ایجاد کرده بود که به ثمر ننشست و موجب تاسف مک‌فول شد.