ایران شرقی/سیدمحمد علوی زاده
بیان مسئله:
انتخابات در کشور بحران زده قرقیزستان که طی یک دهه اخیر 2 انقلاب را تجربه کرده است، همواره برای این کشور چالشی جدی و اثرگذار در آینده سیاسی-امنیتی این کشور و منطقه آسیای مرکزی بوده است. پس از دوران «عسکر آقایف»، انتخاباتی که در مراحل زمامداری  «باقی اف» و «رزا آتونبایوا» روی داد، تحت تاثیر عواملی قرار داشت که نشانه‌های آن در 4 ماه مانده به انتخابات ریاست جمهوری قرقیزستان اینبار نیز قابل مشاهده است. از تقابل احتمالی دو جریان قومی-فرهنگی شمال و جنوب تا دخالت‌های روسیه و حمایت غیرمستقیم از برخی نامزدها، این کوچکترین کشور آسیای مرکزی را از هم اکنون وارد چالش‌هایی امنیتی کرده است. اعلام عدم حضور «اتمبایف» در انتخابات از یکسو و بازی‌های پشت پرده وی و حمایت از نفرات خاصی برای کرسی رئیس جمهوری و نخست وزیری در کنار اصلاحات صورت گرفته در قانون اساسی، آینده این کشور را احتمالا دستخوش تغییراتی ساختاری خواهد کرد. در این بین، حمایت‌های کشورهای منطقه‌ای مانند روسیه و خارج از منطقه همچون عربستان و ترکیه را نیز باید افزود که دارای زمینه‌هایی برای دخالت در انتخابات آتی و روندهای پیش روی این کشور هستند.

انتخابات، فرصتی برای ناآرامی در قرقیزستان
جمهوری قرقیزستان که در اواسط دهه نود میلادی به جزیره دموکراسی در آسیای مرکزی معروف شده بود، پس از وقوع 2 انقلاب اساسی- ساختاری و البته خونین، اکنون بار دیگر بنابر تحرکات جریان‌های مختلف سیاسی رقیب، در آستانه بحران آفرینی دوباره قرار دارد.
در سال 2005 و در پی ادعای تقلب در اعلام نتایج انتخابات پارلمانی، عسکر آقایف که از سال 1990 به کرسی ریاست جمهوری قرقیزستان دست یافته بود، سرنگون و در انتخاباتی زودهنگام «قورمان بیک باقی‌اف» با رای بالای 78 درصد مردم به کرسی ریاست جمهوری نشست. همچنین وی در یک دوره دیگر نیز توانست با کسب 89 درصد آرا رئیس جمهور شود. مخالفان، آقایف را متهم به ایجاد یک حکومت خانوادگی در کشور می کردند که عامل اختلاس، فساد و حیف و میل سرمایه ملی و سرکوب مخالفان بود.
 باقی اف نیز پس از آنکه برسر کار حاضر شد، بنابر اعتراضاتی که علیه نتایج اتخابات پارلمانی در سال 2005 نیز همچنان ادامه داشت، پارلمان را در سال 2006 منحل و انتخاباتی با شاعبه‌های جدید برگزار کرد که در نتیجه آن، حزب «آک زول» حزب وابسته به رئیس جمهوری اکثریت کرسیها را از آن خود کرد و حزب اصلی مخالفین یعنی حزب آته مکین نیز بنابر عدم احراز حد نصاب لازم، از احراز کرسی‌های پارلمانی بازماند.
همچنین دولت باقی‌اف پس از بدست‌گیری امور قول داده بود که به فساد اداری دوره عسگر آقایف پایان خواهد داد و کشور را روی سرمایه‌گذاری خارجی و جلب و حمایت سرمایه‌گذاران هدایت و با دیوان‌سالاری فاسد مبارزه خواهد کرد. اما طی سال‌های زمامداری، مردم قرقیزستان نتایج مورد انتظار را ملاحظه نکردند و از سال 2008 رفته رفته زمینه‌های اعتراضی باردیگر شکل گرفت. البته در این میان نبایستی از نقش بازیگران خارجی نیز غافل شد.
به لحاظ وابستگی‌های قومی، در انقلاب سال 2005، جنوبی‌های محروم علیه شمالی‌های مرفه قیام کردند اما رهبران جنوبی که قدرت را به‌دست گرفتند، خود به شمالی‌ها تبدیل شدند. از این رو با وجود خاستگاه جنوبی‌ آقای باقی‌اف، مردم جنوب این بار از او حمایت نکردند و علیرغم اینکه در 23 جولای سال 2009 دوباره وی پیروز انتخابات شد اما در ماه آوریل 2010 در نتیجه انقلاب/کودتا کنار زده شد. البته ذکر این نکته نیز قابل اهمیت است که سیاست خارجی باقی اف مانور بین منافع روسیه، آمریکا و چین بود و از دیگر دلایل سرنگونی وی نیز نقش و بازیگری بازیگران خارجی را میتوان برشمند. باقی اف در سال 2009 با میدویدوف رئیس جمهور پیشین روسیه به توافق رسید که در ازای تعطیلی پایگاه آمریکایی «مناس» 1.7 میلیارد دلار دریافت می کند. حتی پارلمان قرقیزستان هم به جانبداری از تعطیلی این پایگاه رای داد. ولی بعد از چند ماه باقی اف با آمریکا در خصوص تبدیل پایگاه آمریکا به مرکز حمل و نقل ترانزیتی به توافق رسید که این موضوع مسکو را شدیدا ناراحت کرد.
بعد از این بود که کرملین اقدام به اعمال فشارهای مختلف سیاسی، اقتصادی (از جمله عدم واگذاری سوخت به قرقیزستان) و رسانه ای علیه بیشکک کرد و جو داخلی قرقیزستان را علیه باقی اف بر آشفت. در ابتدای سال 2010 تظاهرات مخالفان دولت شکل گرفت که در فضل بهار به درگیری های مسلحانه تبدیل شد این درگیری‌ها از شهر شمالی «تالاس» آغاز شد و در جریان آن، معترضان با حمله به چندین ساختمان دولتی از جمله شهرداری و استانداری به زد و خورد شدید با پلیس و نیروهای امنیتی پرداختند. این بود که درگیری و خشونت به سرعت به دیگر نقاط کشور کوچک قرقیزستان از جمله بیشکک کشیده شد و وقتی قریب به 5000 نفر از معترضان آهنگ تصرف کاخ ریاست جمهوری را کردند، زد و خوردها شدت یافت و بیش از 1600 نفر کشته و زخمی شدند که در نهایت تنها یکسال پس از انتخابات، در ماه آوریل و با اشغال ساختمان‌های ریاست جمهوری، دولت، پارلمان و...باقی اف مجبور به فرار شد و شکنندگی مسئله امنیت کرسی ریاست جمهوری در این کشور را بار دیگر ثابت کرد.
البته این فعل و انفعالات سیاسی به همینجا ختم نشد. در پس زمینه تحولات پایتخت، در جنوب قرقیزستان دست‌هایی برای ایجاد اختلاف و درگیری‌های قومی وارد عمل شد و در روز های14-13 ماه می پس از این که طرفداران باقی اف رئیس جمهوری مخلوع قرقیزستان برای مدت کوتاهی ساختمان‌های دولتی را به تصرف خود درآوردند در استان جلال‌آباد میان قرقیزها و ازبک‌ها درگیری قومی شدیدی به وقوع پیوست که در نتیجه آن هزاران نفر، آواره و صدها نفر نیز کشته و مجروح شدند.
پس از این ماجراها بود که در نهایت رزا آتونبایوا بعنوان رهبر مخالفان دولت قبلی کار خود را آغاز، انتخابات زودهنگام پارلمانی را برگزار، رفراندوم قانون اساسی را تایید و در نهایت در انتخاباتی بار دیگر زودهنگام، اتمبایف رهبر حزب سوسیال دموکرات که تا پیش از این نخست وزیر قرقیزستان بود، بعنوان چهارمین رئیس جمهور این کشور آسیای مرکزی برای مدت 6 سال انتخاب شد.
موارد گفته شده، نشانی بر سنت چالشی بودن ادوار گذشته انتخابات در قرقیزستان است. انتخاباتی که در این دوره نیز برگزار خواهد شد، تمامی دلایل تحولات و حوادث امنیتی-سیاسی دوره‌های قبلی را داراست و پیشبینها نیز حکایت از احتمال بحرانی تر شدن اوضاع سیاسی در این کشور را میدهد. مروری بر کاندیدای اصلی شرکت کننده در انتخابات و گریشات و سناریوهای احتمالی، شاید بتواند تاحدودی این فرضیه را نیز تایید کرد. 

مهمترین کاندیدای انتخابات و گرایشات قوم آنان
سرانجام پس از کش و قوس فراوان، 23 مهر (15 اکتبر) موعد برگزاری انتخابات ریاست جمهوری قرقیزستان اعلام شد. تا این لحظه نفرات مشخصی با چارچوب کاری و تعلقات قومی قابل احراز در این انتخابات اعلام حضور کرده‌اند که اسامی آنان بدین شرح است:
1- از جمله مهمترین شرکت کنندگان در انتخابات، «سارانبای ژنبیک‌اف» نخست وزیر کنونی و فرد مورد حمایت اتمبایف و حزب سوسیال دموکراتیک است. وی به لحاظ قومی فردی متعلق به جنوب محسوب میشود و به همین لحاظ، برخی اطرافیان رئیس‌جمهور از تصمیم وی برای انتخاب نخست‌وزیر  در انتخابات ناراضی هستند. وی خویشاوندان زیادی در جنوب داشته و این ریسک وجود دارد که برخی از آنها می‌خواهند بخشی از جریان‌های مالی را کنترل کنند. اگر سارانبای ژنبیک‌اف رئيس‌جمهور شود، کار با تغییر ساده تیم ریاست جمهوری به پایان نخواهد رسید. پیروزی وی به تغییر تعادل فعلی بین "شمال" و "جنوب" به نفع جنوب منجر می‌شود. بر همین اساس، امکان کارشکنی داخل حزب و حتی ظهور دومین نامزد از تیم فعلی ریاست‌جمهوری نیز وجود دارد.
انتخاب ژنبیک اف، در حالی صورت گرفت که بنابر اطلاعات موجود، در ابتدا قرار بوده است «صفر عیساکف» رئیس نهاد ریاست جمهوری، نامزد مورد حمایت اتمبایف باشد، اما پس از سفر وزیر دفاع روسیه به بیشکک، سارانبای معرفی و فعالیت انتخاباتی وی نیز تشدید شد و این فرضیه را در ذهن متبادر ساخت که ممکن است روسیه در پشت پرده سعی کرده است در این انتخابات نقش آفرینی نماید.
2- اموربیک بابانوف، نخست وزیر سابق و تاجر مشهور رقیب اصلی سارانبای شمرده می‌شود. وی اهل شمال بوده و یک تیم حرفه‌ای که دارای بودجه کافی نیز است نیز برای بابانوف کار می‌کند. در میان ابزارهای بابانوف می‌توان به حزب «جمهوری» با شبکه موثر منطقه‌ای و اقدامات آموزشی منظم برای اعضایش، مجموعه‌ای از میادین اطلاعاتی تحت کنترل سیاست‌مدار که شرکت تلویزیونی NTS قوی‌ترین آنها محسوب می‌شود و تیم قوی که در شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کند، اشاره کرد. همچنین تا اینجای کار، از میان نامزدهای اصلی شرکت کننده، بابانوف – محبوب‌ترین فرد در میان جوانان است.
اما از سوی دیگر، علیه بابانوف شایعاتی در مورد تابعیت دوگانه (قزاقستان) و منشاء غیر قرقیزی وی (از طرف مادری، کرد در نظر گرفته می‌شود) وجود دارد که برای رای دهندگان قرقیزستان غیرقابل قبول است. همچنین این مسئله نیز تاحدودی معلوم است که نامزدی بابانوف حمایتی از خارج - از جمله روسیه که از وی یک تصویر ضد روسی در آنجا ایجاد شده است – نخواهد داشت.
3- از دیگر نامزدهای قعطی ریاست جمهوری قرقیزستان تمیر ساری‌اف است. ساری اف از اهالی شمال و دارای یک تیم با نفوذ بوده و از ماهها قبل به طور فعال به سراسر کشور سفر کرده و با ساکنان محلی دیدار می‌کند. البته یکی از این مشکلات عمده ساری اف، عدم دسترسی وی به یک مکانیسم موثر فعال و همچنین رسانه‌های بزرگ تاثیرگذار است. ساری اف تاکنون از اظهارات تند اجتناب کرده و اعلام کرده است حفظ امکان گفت و گو با تمام بازیگران سیاسی را ترجیح می دهد.
4- باکیت تارابایف سومین فرد از میان نامزدهای برجسته ریاست جمهوری است. فعالیت وی در رسانه‌ها بسیار کم است، اما این تاجر جوان (44 سال) دارای حداقل چهره مورد نیاز در میان افکار عمومی جامعه است.تارابایف بر خلاف ساری اف که از موضع گیری علیه دیگر رقبا خودداری کرده است، سبک درگیری را انتخاب کرده و طی چند ماه اخیر نسبت به دیگر نامزدها از اظهارات تندتری استفاده می‌کند. (تارابایف در طی سالی گذشته نیز بارها از طرح‌های آتامبایف انتقاد کرده است).
نکته مهم، وابستگی منطقه‌ای وی است. تارابایف از اهالی جنوب بوده و تاثیر قابل توجهی در جلال آباد دارد. حال آنکه بابانوف و ساری‌اف بومیان بخش شمالی قرقیزستان هستند و همین موضوع تارابایف را نه تنها به یک متحد بالقوه برای نامزدهای شمال، بلکه به یک رقیب احتمالی برای سارانبای ژنبیک‌اف تبدیل کرده است که در صورت تحریک مردم به انتخابی با گرایشات قومی، گزینه قابل تاملی می‌تواند محسوب گردد.
4- از جمله دیگر چهره‌های مدعی کسب قدرت، گروه اپوزیسیون دموکراتیک با رهبریت «اموربیک تکه‌بایف» است. وی که رهبریت فراکسیون حزبی «آته مکین» (یکی از احزاب تشکیل‌‌دهند‌ه ائتلاف اکثریت مجلس) در پارلمان قرقیزستان را نیز بر عهده دارد، علیرغم طرفداران نه چندان پرشمار در بیشکک که حدود 7 درصد پیش بینی می‌شود، دارای هواداران قابل توجهی در مناطق جنوبی خصوصا در استان تاثیرگذار «اوش» می‌باشد. وی که چندی پیش با برگزاری همه پرسی اصلاح قانون اساسی مخالفت کرده بود، پس از انجام رفراندوم، با اتهام پرونده کیفری در رابطه با موضوع غارت‌گری در سال 2010 و دسیسه سهام «مگا کوم» مواجه شد. اصل موضوع مخالفت آتامبایف و تکه بایف از آنجایی شکل گرفت که رهبر آته مکین مدعی شد اتمبایف قصد دارد با انجام تغییرات در قانون اساسی قرقیزستان و با استفاده از تجربه روسیه در قدرت باقی بماند.
تکی‌بایف در حال حاضر به اتهام دریافت رشوه در زندان موقت کمیته دولتی امنیت ملی به‎سر می‌برد و اکنون حامیان تکه بایف برای سازمان‌دهی تظاهرات توده‌ای فاقد انسجام لازم بوده و گفته می‌شود تنها گروه کوچکی از شهروندان نگران به سرنوشت وی هستند و حتی اگر تکه بایف قبل از انتخابات آزاد شود، شانسش برای رقابت بسیار کم است.

سناریوهای احتمالی
1- تاکنون بجز هزمانی سفر وزیر دفاع روسیه به بیشکک و اعلام حمایت اتمبایف از سارانبای ژنبیک‌اف، نشانه خاصی مبنی بر حمایت احتمالی روسیه از افراد نامبرده شده وجود ندارد. در اینصورت، اگر آتامبایف و نزدیکانش نتوانند تا حداکثر 2 ماه دیگر حمایت مسکو را جلب کنند، انحلال قبل از موعد پارلمان که با توجه به قانون اساسی کشور به طور خودکار دوره ریاست جمهوری وی را تمدید خواهد کرد، یکی از گزینه‌های احتمالی محسوب میگردد.
البته این گزینه از لحاظ استراتژیک منفعت کمتری برای آتامبایف و گروهش دارد، اما واقع‌بینانه است. خطر این سناریو برای آتامبایف در این است که حزب سوسیال دموکرات دیگر نخواهد توانست در انتخابات، پیروزی قابل توجهی همچون دوره قبلی بدست آورد و مواضع تیم فعلی نیز تاحدودی تضعیف خواهد شد. این گزینه یک اقدام انتحاری محسوب میگردد که اتمبایف می‌تواند در صورت وخامت اوضاع و عدم حمایت داخلی و خارجی از گزینه وی، آنرا به مورد اجرا قرار دهد.
2- بنابر رصد اتفاقات اخیر قرقیزستان، تا این لحظه، سارانبای ژنبیک‌اف به جهت اینکه گزینه مورد حمایت دولت است، در حال حاضر بیشترین بخت پیروزی در انتخابات را دارد. پس از پیروزی احتمالی ژنبیک اف، آتمبایف به بهانه انتقاد از بی لیاقتی نمایندگان فعلی پارلمان که انتقادات زیادی در جامعه متوجه آنان نیز است، احتمالا انتخابات زودهگام پارلمانی را برگزار خواهد کرد و در آن به تقویت مواضع حزب سوسیال دموکرات خواهد پرداخت و حزب جدیدی که تحت نظارت سوسیال دموکرات است را وارد پارلمان خواهد کرد.
اتمبایف قصد دارد علاوه بر جایگزینی فرد مورد نظر خود در پست ریاست جمهوری ترکیب اعضای پارلمان را از 3 حزب سوسیال دموکرات، یک حزب جدید، و رسپوبلیکا تشکیل دهد و با حمایت از «صفر عیساکف» رئیس فعلی نهاد ریاست جمهوری، بعنوان نخست وزیر آینده، بصورت در سایه همچنان مدیریت کشور را خود در اختیار داشته باشد.
ذکر این نکات نیز قابل توجه است که صفر عیساکف بعنوان نامزد کسب کرسی نخست وزیری فارغ تحصیل نهاد آموزشی گولن است. ایدئولوژی محوری از آموزه هایی است که دانشجویان وی در قرقیزستان همواره خود را پایبند به آن میدانند. همچنین، سارانبای ژنبیک‌اف نیز با عربستان روابط خوبی داشته و گفته می‌شود، برای تبلیغات انتخاباتی، پول‌هایی از این کشور نیز گرفته است.
3- به جهاتی که قرقیزستان کشوری با اکثریت مردمان مسلمان نیز اطلاق میشود، ظهور سیاست‌مدار کاریزماتیک اسلامی می‌تواند گزینه قابل تاملی باشد. مدعی پست ریاست جمهوری که از مدل «مرد صالح» استفاده می‌کند، می‌تواند آراء زیادی هم در شهرها و هم در روستاها جمع کند. با این حال، هنوز چنین فرد یا افرادی در سیاست‌های عمومی ظهور نیافته‌اند. حزب «اونوگو» به رهبری باکیت تارابایف تاکنون نشانه‌هایی از این سیاست را در شعارهای انتخاباتی خود نشان داده است اما تاکنون راهبرد مشخصی در این حوزه ارائه نکرده است.
4- سناریوی ائتلاف آتامبایف با اموربیک بابانوف، رهبر حزب پارلمانی «رسپوبلیکا-آتاژورت» یا همان جمهوری، از جمله گزینه‌های موجود است. بابانوف دارای منابع مالی کافی، پشتیبانی رسانه‌ای حرفه‌ای و تاثیر بر رای‌دهندگان در تمام مناطق کشور است، اما بدون کمک دولت فعلی وی نیز نمی‌تواند در انتخابات پیروز شود. همانطور که گفته شد علیه بابانوف شایعاتی در مورد تابعیت دوگانه وجود دارد که برای رای دهندگان قرقیزستان گزینه مهمی است. با این حال، چنین اتحادی غیر قابل اعتماد مینماید و اطرافیان آتامبایف آگاهند که بابانوف، سیاست‌مداری برجسته است که می‌تواند با رسیدن به قدرت بلافاصله تمام همراهان فعلی رئيس‌جمهور را خنثی و آنان را از دایره قدرت کنار بگذارد.
5- انتخاب ژنبیک‌اف از سوی اتمبایف چندان به مذاق برخی اطرافیان دولت خوش نیامده است و آنان بصورت غیررسمی اعلام می‌کنند «عیسی امورکولوف»، شهردار سابق بیشکک و همچنین «چینیبای تورسون‌بیک‌اف»، رئیس فعلی مجلس از گزینه‌های احتمالی مخالفان داخلی دولت هستند. البته تا این لحظه این افراد برای شرکت در انتخابات نیز اعلام حضور نکرده‌اند اما اگر سناریوی ظهور نامزد دوم از حزب ریاست جمهوری سوسیال دموکرات محقق شود، ممکن است وضعیت سارانبای ژنبیک‌اف نامزد مورد حمایت اتمبایف بطور کلی تغییر کند و تلاش رئیس جمهور فعلی برای ماندن در قدرت از طریق دولت در سایه، با چالشی اساسی مواجه گردد.
جمع بندی بحث:
انتخابات ریاست جمهوری قرقیزستان عموما با چالش‌هایی امنیتی-سیاسی در طول 2 دهه گذشته برگزار شده است و در حالی قرار است تا 2 ماه دیگر نامزدهای این دوره برای اشغال کرسی اتمبایف تلاش کنند که رصد تحولات حال حاضر این کشور نشان می‌دهد، این همانیهای بسیاری میان آنچه زمینه ساز وقوع درگیری و خشونت در ادوار گذشته انتخابات بروز کرده بود، با رویدادهای اینبار وجود دارد. در این دوره نیز، بسترهای محیطی شامل عوامل داخلی حاضر در قدرت، رقابت های شمالیها و جنوبیها، و نقش آفرینی بازیگران خارجی، کارزار انتخابات  را با ساختار غیر معمولی روبرو خواهد ساخت. در این دوره البته به نظر می رسد که آقای اتمبایف تلاش دارد با توسل به مدیریت تحولات و سرکوب مخالفان، از تکرار تظاهرات و تحولات مشابه سالهای 2005 و 2009 جلوگیری کند اما این مسئله را نیز باید درنظر داشت به جهت آسیب‌های وارده طی یک دهه گذشته بر عموم مردم، آنان شکیبایی کمتری در برابر آنچه که بی کفایتی حکومت در کنترل اوضاع خوانده میشود نشان خواهند داد و ممکن است اوضاع با کوچکترین تحریک بازیگران داخلی تاثیرگذار یا قدرتهای خارجی متشنج گردد. این در حالیست که ظاهرا در این دوره، رهبران مخالف نیز در نظر دارند برخلاف نتیجه انتخابات ادوار گذشته که رئیس جمهوری انتخاب و سپس موضع گیری‌ها علیه وی آغاز میشد، اینبار ضمن تلاش برای برکناری رئیس جمهوری سابق از قدرت پشت پرده، موضع قاطعانه تری در برابر او اتخاذ کنند. در همین حال، تفاوت شاخص میان این انتخابات و ادوار گذشته، حضور جریان افراط پشت مرزها و البته داخل این کشور است که میتواند بعنوان جرقه اصلی کشانده شدن و سرایت کانون اصلی بحران تندروی اسلامی منطقه به این کشور و البته آسیای مرکزی، محسوب شود. اگر ساختار فعلی قرقیزستان نتواند جلوی درگیری‌های آغاز شده سیاسی در حال تشدید را نگیرد، و مسائل قومیتی شمال و جنوب بار دیگر سرباز کند، نتنها عواقب تشنج اوضاع به نفع هیچیک از این اقوام نخواهد بود بلکه، بهانه‌ای به دست گروه‌های فرصت طلب خارجی  داده خواهد شد تا از ظرفیت ناامنی بمنظور پیاده سازی پروژه‌ کلان خود که همانا طرح و توسعه ایده خلافت اسلامی است، استفاده نمایند.