روابط ایران و ترکمنستان از اردیبهشت ماه سال جاری، وارد مرحله‌ای از اختلافات شده است که در بیان چرایی وقوع آن، همزمانی برخی تحرکات سیاسی-اقتصادی با افزایش تنش‌ها را می‌توان پایه فرضیاتی دانست که به اجمال به بررسی یک به یک آن خواهیم پرداخت.

ایران شرقی/ روابط ایران و ترکمنستان از اردیبهشت ماه سال جاری، وارد مرحله‌ای از اختلافات شده است که تحرکات سیاسی-اقتصادی در زیر گفته شده، به لحاظ زمانی، با تنش‌های اخیر همزمان شده‌اند.
۱)         سفر رئیس جمهوری ترکمنستان به عربستان.
۲)         اجلاس سه جانبه ایران، روسیه و آذرباییجان در باکو.
۳)         طرح مجدد پرونده صادرات گاز ایران به هند از بستر دریا.
۴)         نزدیکی و همکاری بیشتر میان ایران و روسیه.
۵)         راه اندازی دوباره خط لوله گاز «آی پی».
بر این اساس، فرضیات زیر در بیان چرایی وقوع این اختلافات قابل بررسی می‌باشد:
فرضیه اول:
همزمان با اوج گیری جنگ لفظی میان تهران-ریاض و افزایش اخلافات این دو کشور بر سر موضوعات مهم منطقه‌ای، بردی محمد اف، در سفری از پیش تعیین نشده، ۱۲ اردیبهشت به عربستان سفر کرد. علاوه بر اظهارات ضد ایرانی ملک سلمان در حضور بردی محمد اف که از تهران خواست از «مداخله در امور کشورهای منطقه و حمایت از شبه‌نظامیان و احزاب مسلح» دست بردارد، عادل الجبیر نیز در کنفرانس خبری مشترک خود با رشید مرادوف از امضای توافقات امنیتی میان عشق آباد و ریاض خبر داد.
بلافاصله پس از این سفر، رشید مرداف به تهران آمد و با مقامات ارشد وزارت خارجه و همچنین با حسن روحانی دیدار کرد. اما از محتوای مذاکرات و اعتراض احتمالی تهران به مواضع اخیر رئیس جمهوری ترکمنستان در نزدیکی به عربستان و اسرائیل، دو دشمنه دیرینه و منطقه‌ای ایران، مطلبی در رسانه‌ها درز نکرد.
ملاحظه:سعودی‌ها تلاش دارند با گسترش مناسبات اقتصادی و سیاسی و انعقاد توافقنامه امنیتی میان دو کشور، ترکمنستان را در چارچوب ائتلاف مبارزه با تروریسم و افراط گرایی با ریاض همراه کنند و ضمن افزایش روابط بیشتر امنیتی، سیاسی و اقتصادی خود با عشق آباد حضور فرهنگی و ایدئولوژیکی خود در این کشور و مرزهای شمال شرق ایران تقویت کرده و به بسترسازی برای واگرایی روابط عشق آباد- تهران بیفزایند.
 
فرضیه دوم:
از تاریخ ۱۸ مردادماه، دولت ترکمنستان بنابه ادعای طرف ایرانی و بدون اطلاع قبلی اعلام کرد که تصمیم گرفته است تنها از رانندگانی که ملیت ایرانی دارند و در خاک این کشور تردد می‌کنند به ازای هر یک کیلومتر طی مسافت یک دلار تعرفه اخذ کند. بر این اساس هر راننده ایرانی که بخواهد باری را از خاک ترکمنستان به سمت کشورهای هم‌جوار مانند ازبکستان، قزاقستان، تاجیکستان، افغانستان و... انتقال دهد، باید حدوداً ۲۵۰۰دلار به دولت ترکمنستان تعرفه بدهد. این در حالی بود که پیش از این، جمع حق الترانزیت از خاک ترکمنستان، ۵۰۰ دلار بود.
البته این مشکل، برای ناوگان ترانزیت از مبداء عشق آباد ترکمنستان به سمت کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و قزاقستان و کل منطقه «آسیای مرکزی» ایجاد شده است.
تا پیش از مردادماه سال جاری، در طی یک سال گذشته ۱۶۷ هزار کامیون از مرزهای ایران و ترکمنستان عبور کردند.
در حال حاضر کامیون‌های قزاقی، ازبکی و قرقیزی به دلیل درخواست‌های زیاد برای ارسال بار به ترکمنستان در بندر عباس کمیاب شده‌اند و دولت‌های این دو کشور نیز با توجه به معطلی بار خود به طور مشترک اعتراض خود را نسبت به این اقدام ترکمنستان علیه ناوگان ایرانی اعلام کرده‌اند.
تنش میان ج. ا. ایران ایران و ترکمنستان بر سر تعرفه ترانزیتی کامیون‌ها در حالی شدت گرفته که رئیسان جمهور دو کشور سال گذشته در عشق‌آباد توافق کرده بودند رفت و آمد کامیون‌ها میان دو کشور از حدود ۵۰۰ کامیون در روز به بیش از هزار کامیون افزایش یابد.
همچنین، در تاریخ ۲۶ مردادماه نیز، در حالی که نزدیک به ۵۰ شرکت ایرانی در عشق‌آباد، بنابر توافقات «آخوندی» و «مرداف» بعنوان روسای کمیسیون‌های مشترک همکاری ایران و ترکمنستان، آماده برگزاری سومین دوره کالاهای اختصاصی ایران در عشق اباد بودند، ناگهان دولت ترکمنستان مجوز این نمایشگاه را لغو و بر دامنه اختلافات موجود افزود.
طی هفته‌های اخیر نیز، چندین دور از مجموعه نمایشگاه‌های تجهیزات پزشکی و مخابراتی در عشق آباد برگزار شد که برای اولین بار از زمان استقلال ترکمنستان، شرکت‌های ایرانی اجازه حضور در آنرا نیافتند.
 
ملاحظات:
۱)         رفتارهای طرف ترکمنی، درست یک هفته پس از برگزاری اولین اجلاس منطقه‌ای مشترک میان ایران-روسیه و آذربایجان در خصوص همکاری‌های انرژی منطقه، آغاز شد.
۲)         آذربایجان و روسیه، از جمله کشورهای دارای سطح روابط نامناسب سیاسی-اقتصادی با عشق آباد در سال‌های اخیر محسوب می‌شوند.
۳)         شرگت گازپروم روسیه طی ۲ سال اخیر خرید گاز از ترکمنستان را متوقف، و جایگزین‌های دیگری را در موضوع تامین انرژی مورد نیاز خود و بازار اروپا، جستجو می‌کند.
۴)         آذربایجان و ترکمنستان دارای اختلافات ریشه‌ای و جدی در تقسیم و تعیین مرزهای آبی و تعیین خط میانی در دریای خزر هستند.
۵)         به نظر می‌رسد نزدیکی ایران به رقبای منطقه‌ای ترکمنستان در سطح منطقه، ضمن اینکه هشداری از سوی تهران به عشق آباد در مراقبت از عواقب نزدیکی با دشمنان منطقه‌ای ایران مانند عربستان و اسرائیل است، اقدام متقابل ترکمنستان در خلع ید از ایران در همکاری و تجارت با سایر کشورهای آسیای مرکزی را نیز در پی داشته است.
حسن روحانی در اجلاس باکو گفته بود، «از دیدگاه جمهوری اسلامی ایران، تعامل سه کشور ایران، آذربایجان و روسیه در یک فرمتِ سه‌جانبه، نه تنها می‌تواند به توسعه و تقویت ظرفیت‌ها و قابلیت‌های بالقوۀ موجود بین سه کشور در حوزه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی و اقتصادی کمک کند، بلکه می‌‎تواند با ایجاد هم‎افزایی و هم‌گرایی، فرصت‎های جدیدی را در مقابله با چالش‎های موجود در منطقه فراهم کند».
 
فرضیه سوم:
در حالی ترکمنستان بدنبال تنوع بخشی به موضوع صادرات حامل‌های انرژی خود در منطقه است که ایران و هند، بعنوان یکی از جدی‌ترین مشتریان بالقوه ترکمنستان؛ بتازگی تهران و دهلی نو، به توافقاتی در مورد صادرات گاز ایران به هند از بستر دریا دست یافتند. البته این توافق در سال ۲۰۰۹ منعقد شده بود اما در مردادماه امسال، مدیرعامل شرکت صادرات گاز ایران از سرمایه گذاری و اجرای پروژه خط لوله صادرات گاز ایران به هند توسط یک شرکت هندی خبر داد و گفته است با بررسی‌های صورت گرفته این خط لوله حدود ۱۴۰۰ کیلومتر طول دارد و تا ۲ سال آینده به بهره برداری نیز خواهد رسید.
طرف هندی در این پروژه ابراز امیدواری کرده است، موفقیت در اجرای این طرح، مجموع نیازهای انرژی گازی هند را مرتفع سازد.
ملاحظات:
۱)         طرح دوباره ارسال گاز ایران به هند از بستر دریا، در حالی مطرح می‌گردد که ۴ کشور هند، پاکستان، افغانستان و ترکمنستان کمتر از یکسال پیش، توافق اجرای خط لوله گاز تاپی را نهایی کردند اما تاکنون بنابر مشکلات امنیتی و نبود اطمینان میان شرکت کنندگان در این قرارداد منطقه‌ای، این پروژه به سرانجامی نرسیده است.
۲)         با جدی‌تر شدن موضوع تامین گاز مورد نیاز هند از سوی ایران، توقف قطعی پروژه تاپی از فرضیات موجود است.
 
فرضیه چهارم:
مناسبات روسیه و ترکمنستان در سال‌های گذشته همیشه با نوسان و افت و خیزهای فراوانی مواجه بوده است و دو طرف بار‌ها پیرامون مسائل مختلف بویژه در زمینه تجارت گاز، حوزه دریای خزر و مسائل روس تبارهای مقیم ترکمنستان مجادلات دیپلماتیک داشته‌اند.
ترکمن‌ها که با قراردادی ۲۵ ساله امتیاز فروش گاز خود را به شرکت روسی گازپروم واگذار کرده‌اند درباره بهای گاز با مسکو اختلاف داشته و بار‌ها شیر گاز به مقصد روسیه را بسته‌اند و این مساله بر همکاری‌های دو کشور در عرصه انرژی سایه افکنده است.
این وضعیت در حالیست که طی یکسال اخیر برخی رفتارهای منطقه‌ای ترکمنستان از جمله افزایش مراودات نظامی؛ سفر متعدد هیأت‌های عالیرتبه سیاسی-اقتصادی آمریکا به ترکمنستان، پیاده سازی برنامه جامع عمل مشترک جهت توسعه همکاری میان ترکمنستان و آمریکا، طرح احتمال واگذاری پایگاه نظامی ماری به آمریکایی‌ها، و چندین مورد رفتار تلاش‌های رهبری ترکمنستان در نشان دادن استقلال از مسکو، واگرایی‌هایی را در روابط ترکمنستان و روسیه بوجود آورده است.
در این شرایط، توسعه این روزهای مناسبات اقتصادی-سیاسی میان تهران-مسکو و وجود فرضیه نگاه ایران به آسیای مرکزی از عینک روسیه، بطور طبیعی بر مناسبات تهران و عشق آباد سایه افکنده است. از این منظر، اینگونه برداشت می‌گردد که به ازای نزدیکی هرچه بیشتر ایران و روسیه، فضای قطب بندی تشدید و ترکمنستان نیز در فشار بر همسایه جنوبی خود در توسعه مراودات با مسکو، به کشورهایی دارای سطح نامناسب روابط با تهران رجوع خواهد کرد.
 
فرضیه پنجم:
عشق‌آباد در طی سال‌های اخیر بدنبال آن بوده است با جلب نظر مثبت عربستان و پاکستان، ضمن سهم بخشی به آنان در پروژه تاپی در حوزه سرمایه گذاری و مصرفی، امکان انتقال آزاد انرژی مورد نیاز را که قرار است از دل ناامنی‌های افغانستان عبور کند را فراهم آورد.
این در حالیست که ایران همزمان با مشکلات اجرایی برسر راه تاپی و برداشته شدن تحریم‌ها، یکبار دیگر با پاکستان برسر تامین انرژی مورد نیاز خود از طریق خط لوله صلح، مذاکراتی را آغاز نموده است.
بتازگی، وزیر نفت پاکستان پس از ملاقات با مقامات ایرانی و از سرگیری دوباره مذاکرات، از امضای قرارداد با شرکت چینی برای تکمیل آخرین بخش لوله‌گذاری این پروژه خبر داده که قرار است تا پایان سال ۲۰۱۷ تکمیل شود.
ملاحظات:
۱)         همزمان با قرارداد جدید ایران و هند، و کنار کشیدن احتمالی پاکستان نیز از طرح خط لوله تاپی و عملیاتی سازی خط لوله صلح، عملا پروژه انتقال گاز از ترکمنستان به شبه قاره منتفی خواهد شد.
۲)         قطع همکاری‌های گازی با شرکت گاز پروم در کنار توقف احتمالی پروژه تاپی، ترکمنستان را در فشار و تنگناهای ژئواستراتژیکی قرار خواهد داد.
۳)         فشار بر تهران و قطع مناسبات تجاری میان ایران و آسیای مرکزی، از جمله اقدامات مقابله جویانه عشق‌آباد در جلب نظر مساعد مشتری‌های گازی این کشور محسوب می‌گردد.

نتیجه گیری:
سیاست احتمالی تهران در تنگنا قرار دادن ترکمنستان به واسطه همراهی با دشمنان منطقه‌ای تهران همچون اسرائیل و عربستان، و ایجاد محدودیت‌های بیشتر درفضای عملکرد اقتصادی عشق آباد، منجر به نتایج احتمالی زیر خواهد شد.
۱-         ادامه واگرایی از همکاریهای اقتصادی و ممانعت از تجارت زمینی ایران و آسیای مرکزی.
۲-         توقف کامل خطوط انتقال ریلی ایران-ترکمنستان-قزاقستان به بهانه مطالبات مالی و طرح شکایت به مراجع بین المللی
۳-         قطع یا کاهش احتمالی صادرات گازی به ایران همزمان با فرارسیدن فصل سرما.
۴-         اجازه فعالیت سیاسی-امنیتی به اسرائیل برای مانور بیشتر در نزدیکی مرزهای ایران.
۵-         همکاری بیشتر در قطب غربی-سعودی علیه منافع کلان جمهوری اسلامی ایران.
۶-         همراهی با کشورهای دارای مخاصمه با ایران همچون ازبکستان و تاجیکستان.