هند و قزاقستان
واکاوی روابط تجاری هند و قزاقستان؛ روندها و چشم‌انداز
1 بهمن 1403 ساعت 7:00
مولف : بهروز قزل؛ پژوهشگر موسسه مطالعات راهبردی شرق
در حال حاضر، ارتقای ثبات و امنیت منطقه‌ای، از اهداف اعلامی هند در قبال آسیای مرکزی بوده و از نظر تحلیلی، تثبیت حضور و تقویت نفوذ منطقه‌ای از طریق ژرف‌سازی روابط اقتصادی و فرهنگی با اقتصادهای رو به رشد این منطقه از جمله قزاقستان، به‌عنوان اهداف دیگر این قدرت آسیایی قابل اشاره است.
قزاقستان، از جمله کشورهای آسیای مرکزی است که از نخستین سال‌های استقلال در ابتدای دهۀ 1990 تا به امروز، تلاش‌های آشکاری برای ادغام در نظام تجارت جهانی انجام داده است. از این رو، تجارت بین‌المللی، یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصاد این کشور به‌شمار می‌رود که با توجه به ذخایر غنی منابع طبیعی و تأثیرپذیری از سایر شاخص‌های توسعه‌ای، پویایی‌های قابل‌توجهی را به نمایش گذاشته است.
هم‌زمان، حجم تجارت بین‌المللی نیز در سرتاسر جهان در حال افزایش است و در این میان، بازیگران تجاری نیرومندی مانند ایالات متحده، چین، کشورهای اتحادیۀ اروپا، ژاپن و هند، بخشی از توجه خود را به این کشور پهناور آسیای مرکزی معطوف ساخته‌اند. هند، از جمله قدرت‌های نوظهور آسیایی است که با مجموعه‌ای از قابلیت‌ها، فرصت‌ها و نیازها، از ظرفیتی غیرقابل چشم‌پوشی برای ایفای نقش جدی در منظومۀ تجارت خارجیِ بسیاری از کشورهای منطقه، از جمله قزاقستان برخوردار است.
بر این اساس، شناخت و تحلیل روابط تجاری قزاقستان و هند نیز اهمیت می‌یابد که در این نوشتار، با اتکا به شاخص‌هایی اعم از «شدت تجارت» و «هم‌تکمیلی (اکمال) تجاری» ساختار تجارت دوجانبۀ این دو کشور مورد بررسی قرار گرفته است.
قزاقستان، به‌عنوان کشوری با اقتصاد «صادرات محور»، توجه بازیگران بین‌المللی را به خود جلب می‌کند. هم‌زمان، این کشور نیز به دنبال شرکای جدیدی در تجارت خارجی بوده است تا اهداف دوگانۀ تسریع فرآیند ادغام در بازارهای بین‌المللی و متنوع‌سازی مقاصد صادراتی (و در نتیجه، امنیت اقتصادی) را میسر سازد. در حال حاضر، با وجود این‌که فدراسیون روسیه همچنان در جایگاه شریک تجاری مهم و سنتی قزاقستان باقی مانده است، شرکای مهم دیگری مانند چین، ایالات متحدۀ آمریکا، ترکیه، ایران و هند نیز در منظومۀ تجارت خارجی قزاق‌ها نمایان شده‌اند.
از سوی دیگر، هند نیز به‌عنوان قدرتی در حال ظهور در عرصۀ بین‌المللی و جهانی، در تلاش است تا روابط خود را با قزاقستان تقویت کند. در دو دهۀ گذشته، هند به بازیگری مهم در بازار جهانی تبدیل شده است و اقتصاد آن، یکی از پویاترین اقتصادهای جهان محسوب می‌شود که در چند سال اخیر، عموما رشدی بالاتر از 7 درصد را تجربه کرده است.
در دورۀ اخیر، تقاضای هندی‌ها برای انرژی به شدت افزایش یافته است. رشد قابل توجه در تولید ناخالص داخلی، منجر به تولید بیشتر کالاها و خدمات شده و این شرایط نیز، منجر به افزایش تقاضای انرژی در اقتصاد این کشور شده است. بر اساس گزارش‌ها، اخیرا مصرف سالانۀ انرژی در هند 4.2 درصد افزایش یافته است و انتظار می‌رود تقاضای انرژی، به دلیل رشد و گسترش اقتصاد در سال‌های آینده، افزایش بیشتری را نیز تجربه کند.
در مقابل، کشور قزاقستان دارای منابع عظیم انرژی از جمله نفت، گاز، زغال سنگ، اورانیوم و انواع مواد معدنی است که می‌تواند نقشی مهم در تأمین تقاضای فزایندۀ انرژی هند بازی کند. در مقابل، از آنجا که میزان مصرف انرژی در قزاقستان با رشد ملایم‌تری همراه بوده و تقاضای داخلی آن محدود است، بیشتر تولیدات و محصولات آن «صادرات محور» محسوب می‌شود. علاوه بر آن، قزاقستان در مقایسه با کشورهای آسیای جنوب غربی و آفریقا، ساختار پایدارتری از اقتصاد و سیاست را به نمایش گذاشته است که موجب جذاب‌تر شدن سرمایه‌گذاری در این کشور می‌شود. این وضعیت، فرصت‌هایی طبیعی برای توسعۀ همکاری‌های تجاری بین این دو کشور، به‌ویژه در بخش انرژی فراهم آورده است.
در حال حاضر، ارتقای ثبات و امنیت منطقه‌ای، از اهداف اعلامی هند در قبال آسیای مرکزی بوده و از نظر تحلیلی، تثبیت حضور و تقویت نفوذ منطقه‌ای از طریق ژرف‌سازی روابط اقتصادی و فرهنگی با اقتصادهای رو به رشد این منطقه از جمله قزاقستان، به‌عنوان اهداف دیگر این قدرت آسیایی قابل اشاره است. در چنین چشم‌اندازی است که هندی‌ها، در زمینه‌های مختلفی اعم از توسعۀ معادن، آموزش، بهداشت، حمل و نقل، امور دفاعی و بیش از همه، منابع هیدروکربنی، در حال گسترش همکاری با قزاق‌ها دیده می‌شوند و می‌توان مدعی بود که آستانه، به مهم‌ترین شریک تجاری و سرمایه‌گذاری دهلی در منطقۀ آسیای مرکزی تبدیل شده است.
قزاقستان نیز اخیرا، از ابتکارهای مختلفی برای بهبود روابط اقتصادی-تجاری خود با منطقۀ جنوب آسیا (با محوریت هند) رونمایی کرده است. با این حال، فقدان مسیرهای مواصلاتی مستقیم بین آسیای مرکزی و هند، یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر توسعۀ روابط تجاری دو کشور به‌شمار می‌رود. هم‌اکنون که ارتباطات جاده‌ای نقشی اساسی در پیشرفت تجارت بین کشورها ایفا می‌کند، مسیر اصلی تجارت قزاقستان و هند از طریق ایران فراهم شده است. محصولات هند از طریق دریا به بنادر جنوبی ایران رسیده و سپس از طریق جاده و راه‌آهن به قزاقستان رهسپار می‌شود. مشکلات جغرافیایی، هزینه‌های بالا و تداوم بی‌اعتمادی به مسیرهای جایگزین (مسیرهای افغانی یا پاکستانی)، کریدور ایران را همچنان به‌عنوان امن‌ترین و به‌صرفه‌ترین مسیر تجاری، پیشِ روی این دو کشور گشوده است و فرصت مناسبی برای افزایش و تدوام روابط تجاری آنها ارائه می‌کند.
در حال حاضر، قزاقستان بزرگترین شریک تجاری هند در میان کشورهای آسیای مرکزی است. در سال 2020، سهم قزاقستان در تجارت متقابل هند با کشورهای آسیای مرکزی، حدود 80 درصد بوده است. حجم مبادلات تجاری دو کشور، از سال 2001 تا 2020 سیر فزاینده‌ای را طی کرده و از 65 میلیون دلار به 2.3 میلیارد دلار رسیده است که حتی در حداقلی‌ترین برآورد، افزایشی بیش از 30 برابری را در تجارت خارجی دو کشور نشان می‌دهد.
صادرات قزاقستان به هند که در سال 2001 در سطح 11 میلیون دلار بوده، در سال 2020 به بیش از 1.9 میلیارد دلار رسیده است. در سال 2021 نیز صادراتی به ارزش 1.6 میلیارد دلار ثبت شده است. این رشد در افزایش صادرات قزاقستان، بیشتر به واسطۀ فروش نفت و فرآورده‌های هیدروکربنی محقق شده است و نشان می‌دهد که هند برای تأمین نیازهای انرژی خود به منابع غنی قزاقستان روی آورده است. در همین دورۀ 20 ساله (2001-2021) واردات قزاقستان از هند نیز از حدود 54 میلیون دلار به بیش از 377 میلیون دلار افزایش یافته است. آشکار است که این تحولات، نمایان‌گر افزایش «حجم مطلق» روابط تجاری بین دو کشور دانسته می‌شود.
آن‌چنان که در جدول نیز مشخص است، تجارت خارجی قزاقستان با هند تا سال 2015 دارای کسری است، در حالی که در سال‌های بعد، مازاد تجارت محقق شده است. همچنین سهم هند در مجموع صادرات قزاقستان، در ابتدای دوره زیر 1% باقی مانده و در سال 2020 از 4% فراتر رفته است (این سهم در سال 2021 تا کمتر از 3% کاهش داشته است). اما در مقابل، سهم قزاقستان در مجموع صادرات هند، در تمام سال‌های دورۀ مذکور، رقم‌هایی کمتر از 1%. را نشان می‌دهد.
مطالب پیشنهادی:
بررسی ابعاد استعفای دولت قزاقستان
الزامات راهبردی دولت چهاردهم در تعامل با قزاقستان
بر اساس آمار، تجارت قزاقستان با هند در چند سال گذشته عملکرد نسبتاً مناسبی داشته و مجموع تجارت خارجی دو کشور نیز سطحی از توسعه را به نمایش گذاشته است. با وجود این، به نظر می‌رسد که ظرفیت اسمی قابل‌توجهی برای گسترش بیشتر تجارت دوجانبه میان دهلی و آستانه وجود دارد که فاصلۀ آن با واقعیت موجودِ مبادلات تجاری دو کشور، محسوس است. در عین حال، حجم صادرات هند به قزاقستان در سطح بسیار پایینی (در مقایسه با واردات از قزاقستان) قرار دارد. از سوی دیگر، با وجود پیوندهای راهبردی که میان قزاقستان و هند برقرار شده است، این پیوندها، انعکاس متناسبی در روابط تجاری آنها نداشته است.
در چشم‌اندازی تحلیلی، فارغ از بررسی چیستی و چرایی عوامل و انگیزه‌های احتمالی کارگزاران سیاسی دو کشور در تنظیم مناسبات و تأثیر مثبت یا منفی آن در توسعۀ روابط دوجانبه، آنچه قطعی به نظر می‌رسد، تأثیر محدودیت‌های جغرافیایی (اعم از فقدان مسیر زمینی مستقیم و عدم دسترسی قزاقستان به آب‌های آزاد)، تأثیرپذیری از فشارهای ساختاری برای حفظ فاصله از محیط مالی و ترانزیتی ایران (به‌عنوان به‌صرفه‌ترین مسیر تجاری موجود) و تداوم چالش‌های سیاسی و امنیتی در مسیرهای تجاری جایگزین (از جمله افغانستان و پاکستان) است که سقف تجارت دوجانبۀ قزاق‌ها و هندی‌ها را محدود نگاه داشته است
کارشناسان، اعطای مشوق‌های بیشتر از سوی آستانه برای جذب تاجران و سرمایه‌گذاران هندی، تسهیل روندهای گمرکی و امور کنسولی، بهبود روندها و امکانات لجستیکی، متناسب‌سازی ساختارهای مالی و هماهنگی نهادهای حقوقی-تجاری دو کشور را در نیل به سطح بالاتری از دستاوردهای تجاری متقابل مؤثر می‌دانند. چرا که هر گام مکمل در بهبود محیط تجاری، زمینه‌ساز جذب سرمایه‌گذاری خارجی است و افزایش سرمایه، بهبود ذخایر و قابلیت‌های ارزی کشور را به دنبال دارد. افزایش قابلیت‌های ارزی، ملازم با بهبود ساختارهای مالی است و این بهبود ساختارها در گام بعدی، خود، فرصت‌های جدیدی برای جذب سرمایه‌گذاری‌های بیشتر فراهم می‌آورد و این زنجیره، می‌تواند همچنان ادامه یابد.
از سویی دیگر، اگرچه حجم تجارت بین قزاقستان و هند در سطحی پایینی ارزیابی می‌شود، اما روند افزایشی در صادرات و واردات برخی از محصولات نیز، غیرقابل چشم‌پوشی است. به‌طور ویژه، صادرات محصولات هیدروکربنی (سوخت‌های معدنی/ نفت خام و مشقات آن) در سال‌های اخیر به‌شدت افزایش یافته است و در حال حاضر، بیشترین سهم (بیش از 94 درصد در سال 2021 و 85.7 درصد در سال 2022) را در سبد صادراتی قزاقستان به هند به خود اختصاص می‌دهد:
همان‌طور که دیده می‌شود، عمدۀ صادرات قزاقستان به هند در سال 2021 عمدتا شامل نفت خام و مشتقات آن است (در سال 2022 نیز چنین بوده است). در عین حال که حجم محدودی از محصولات کشاورزی و تولیدات نساجی نیز از قزاقستان به هند صادر می‌شود. آشکار است که اقلام صادراتی قزاقستان، عمدتا شامل مواد و محصولات «خام» و «اولیه» است.
در مقابل، با نگاه به پنج گروه اصلی کالاهای وارداتی از هند، محصولات دارویی (با سهم 23.48 درصد) در رتبۀ نخست قرار دارند (در سال 2022، بیشترین سهم مربوط به لوازم صوتی-تصویری و تجهیزات الکتریکی بوده است). آن‌چنان که دیده می‌شود، اقلام صادراتی هند بیشتر شامل کالاهای «سرمایه‌بر» بوده و به نسبت کمتری، برخی از محصولات اولیه را نیز در خود جای داده است. آشکار است که صادرات هند به قزاقستان، از «تنوع» به مراتب بیشتری برخوردار است.
مطالب پیشنهادی:
اهداف راهبردی سیاست خارجی چندوجهی قزاقستان؛ روندها و پیامدها
پس از مرور عملکرد تجاری قزاقستان و هند در دو دهۀ گذشته، حال می‌توان با استفاده از شاخص شدت تجارت، به تجزیه و تحلیل روابط تجاری میان این دو کشور پرداخت. لازم به ذکر است که جریان تجارت بین دو کشور و مقدار آن، تا حدودی تحت‌تأثیر اندازۀ اقتصاد دو کشور صادرکننده و واردکننده است؛ در نتیجه، با هدف دست‌یابی به ارزیابی‌های دقیق‌تر، به‌جای اتکا به داده‌های «حجم مطلق» مبادلات میان آنها، از شاخص «شدت تجاری» استفاده می‌شود. بزرگ‌تر از یک بودن مقدار شاخص محاسبه شده، بیانگر بیشتر بودن شدت و عمق تجاری بین دو کشور است و هر اندازه این شاخص به صفر نزدیک‌تر باشد، عمق کم تجارت میان دو کشور را نشان می‌دهد. به بیان دیگر، این شاخص از تقسیم «سهم شریک تجاری از کل صادرات یک کشور در یک کالای خاص به جهان، بر سهم شریک تجاری از کل صادرات جهانی آن کالا» محاسبه می‌شود. با این تعریف، شدت صادرات قزاقستان به هند و شدت صادرات هند به قزاقستان در دوره 2001 تا 2021 در قالب جدول زیر محاسبه و ارائه شده است:
بر اساس این محاسبه، شاخص شدت تجارت برای صادرات از مبدأ قزاقستان به مقصد هند، پس از فراز و فرود تا سال 2014، از سال 2016 (0.50) رو به افزایش گذاشته و نهایتا در سال 2019 از «یک» فراتر رفته و به 1.07 رسیده است. این شاخص در سال 2020 حتی تا عدد 2.02 نیز افزایش داشته است. در حالی‌که در سال 2021 و احتمالا متأثر از محدودیت‌های عمومی تجارت خارجی در دوران کرونا، بازهم شاهد افت (1.04) بوده است.
هرچند این کاهش، شاخص شدت تجاری را کماکان از مقادیر 5 یا 10 سال پیش از آن، بالاتر نشان داده است. در سه سال پایانی دورۀ مورد مطالعه، شدت تجارت از قزاقستان به هند، بالاتر از میانگین جهانی ثبت شده است. بنابراین می‌توان استنباط کرد که حداقل در چند سال اخیر، قزاقستان نسبتا بیشتر از سایر نقاط جهان به هند صادرات داشته و هم‌زمان، سبد صادراتی خود را به سمت بازار هند متنوع کرده است. در برآیندی کلی، شدت صادرات قزاقستان به هند در 10 سال گذشته، به میزان قابل‌توجهی افزایش یافته است که بخش عمدۀ آن را می‌توان مرهون افزایش تقاضای منابع هیدروکربنی از سوی هندی‌ها دانست.
در سوی دیگر این رابطه، تجزیه و تحلیل شدت تجارت از مبدأ هند به مقصد قزاقستان وجود دارد. بر اساس محاسبات، شاخص شدت تجارت هند به قزاقستان در طی این دوره، روندی کاهشی را تجربه کرده است. در نمونه‌ای آشکار، این شاخص از 1.21 در سال 2001 به 0.51 در سال 2021 کاهش یافته است. همان‌طور که از داده‌های جدول نیز برمی‌آید، شدت تجارت از هند به قزاقستان، تنها در سال‌های 2001 تا 2003 در سطح بالایی قرار داشته و عددی بالاتر از یک را نشان می‌دهد. اما از سال 2004، این شاخص کاهش یافته و تا پایان دورۀ مطالعه، اعدادی کمتر از یک را نمایش داده است. شاخص شدت تجارت نشان می‌دهد، در سال‌های اخیر تراز تجاری بین هند و قزاقستان، برای هند منفی است و جریان تجارت بین دو کشور (به‌رغم افزایش در حجم مطلق) کمتر از حد انتظار باقی مانده است.
بر اساس نظریۀ کلاسیک تجارت، آن‌گاه که ساختار تجارت بین دو کشور مکمل یکدیگر باشد، فرصت‌های گسترش تجارت میان آنها افزایش می‌یابد. از این رو، می‌توان تجارت دوجانبۀ قزاقستان و هند را با کمک شاخص هم‌تکمیلی تجاری مورد بررسی قرار داد. این شاخص، منعکس‌کنندۀ رابطۀ بین ساختار صادرات یک کشور و ساختار واردات شریک تجاری آن است. به بیان دیگر، هم‌تکمیلی تجاری، یکی از گویاترین شاخص‌ها برای بررسی امکان گسترش همکاری‌های تجاری است که نشان می‌دهد تا چه اندازه ترکیب کالاهای صادراتی یک کشور با ترکیب کالاهای وارداتی کشور شریک تجاری سازگاری دارد و یا مکمل آن است.
مقادیر بالا برای این شاخص، نشان‌دهندۀ ظرفیت بالای همکاری تجاری میان دو کشور است. تحلیل هم‌تکمیلی، به‌ویژه در ارزیابی موافقت‌نامه‌های تجاری دوجانبه یا منطقه‌ای سودمند است.
همان‌طور که دیده می‌شود، شاخص هم‌تکمیلی تجاری محاسبه‌شده برای قزاقستان و هند در دورۀ 2001 تا 2021، معمولاً بین 40 تا 50 است. در سال 2021،این شاخص، عدد 45.5 را نشان می‌دهد. این وضعیت نمایان‌گر وجود هم‌تکمیلی تجاری متوسط (نه چندان زیاد)، بین صادرات قزاقستان و واردات کشور هند است. به عبارت دیگر، ساختار صادرات قزاقستان در انطباقی متوسط (و در عین حال، شکننده) با ساختار واردات هند قرار دارد.
بنابراین، صادرات قزاقستان نمی‌تواند به اندازۀ «کافی» واردات هند را تأمین کند و یا در سازگاری بالا با تقاضای بازار این کشور ظاهر شود. هرچند هر دو کشور، از نظر منابع طبیعی، نیروی انسانی و بازار، از برخی ظرفیت‌های سازگاری متقابل برای تداوم انگیزه‌های روابط اقتصادی - تجاری برخوردار هستند. با وجود این، قزاقستان، برای پایداری و متنوع‌سازی صادرات خود در تجارت با هند، ناگزیر از بهینه‌سازی سبد صادراتی خود است.
در حال حاضر، روابط تجاری جاری، هم برای هندی‌ها و هم برای قزاق‌ها سودمند ارزیابی می‌شود و همکاری تجاری با هند، به‌طور ویژه، پیامدهای مثبت قابل‌توجهی را برای اقتصاد قزاقستان در بر دارد. با وجود این، به نظر می‌رسد که شرایط موجود، با امکانات و ظرفیت‌های بالقوۀ اقتصاد دو کشور فاصله دارد. از سوی دیگر، وابستگی بیش از حد اقتصاد قزاقستان به بخش نفت و منابع معدنی، زمینۀ آسیب‌پذیری محیط تجاری این کشور را فراهم آورده و «متنوع‌سازی صادرات» را به‌عنوان گزینۀ جدی اصلاحات اقتصادی - تجاری، پیش روی دولتمردان این کشور قرار داده است.
قزاقستان، از ظرفیت چشمگیری برای تأمین بخش مهمی از نیازهای هند به منابع انرژی، مواد طبیعی و محصولات دیگر برخوردار است. تولیدات معدنی، صنایع مواد غذایی، پروژه‌های زیرساختی، شهرسازی، طرح‌های عمرانی، تأمین ماشین‌آلات، ارتباطات و حتی برخی موضوع‌های امنیتی-دفاعی، از جمله مصادیقی است که به‌عنوان زمینۀ همکاری هندی‌ها و قزاق‌ها دست‌یافتنی به نظر می‌رسد.
در حال حاضر، فقدان ارتباط مستقیم ریلی، جاده‌ای و دریایی بین قزاقستان (آسیای مرکزی) و هند (آسیای جنوبی) از جمله مؤثرترین موانع پیش روی توسعۀ تجارت دو کشور محسوب می‌شود. بنابراین، به نظر می‌رسد که یکی از مقدمات ضروری هرگونه توسعۀ تجاری در مسیر آستانه - دهلی، چاره‌اندیشی برای موانع جغرافیایی، مدیریت مسائل سیاسی و مهار چالش‌های امنیتی است. مقدماتی که به واسطۀ آن، تأثیر عوامل خارجی بر عقلانیت اقتصادی و انتخاب‌های تجاری کاهش یافته و فرصت شکوفا شدن مزیت‌های موجود در روابط تجاری دوجانبه و چندجانبه فراهم خواهد شد. در پایان، با در نظر گرفتن مجموعۀ فرصت‌ها و چالش‌ها، تداوم سیر توسعۀ تجارت هند و قزاقستان حول محور انرژی و همچنین تقویت محیط عمومی مناسبات اقتصادی میان آنها، به‌عنوان چشم‌اندازی محتمل در روابط آتی دو کشور، قابل پیش‌بینی است.
کد مطلب: 3910