هوش مصنوعی در حال تبدیل ‏شدن به یکی از ابعاد جدید قدرت در دنیاست. این موضوع می‌‌تواند به ساختار مرکز- پیرامونی نظام بین‏‌الملل که ناشی از شکاف تکنولوژیکی است، عمق بیشتری ببخشد. در این میان، 5 کشور آسیای مرکزی به خوبی متوجه تغییرات در حوزۀ قدرت و نظام بین‌الملل شده‌اند و ضمن تعریف چشم‌اندازهای مشخص، گام‌های هوشمندانه‌ای جهت بهره‌برداری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی برداشته‌اند. در این مسیر جمهوری قزاقستان و پس از آن جمهوری قرقیزستان پیشگام هستند و از زیرساخت‌های معتبرتری برخوردارند.

جایگاه هوش مصنوعی در آسیای مرکزی: کاربردها، مقررات و سطح آمادگی کشورها

مقدمه

هوش مصنوعی [1] که انقلاب صنعتی چهارم در نظر گرفته می‌شود، به عنوان تغییردهندۀ قاعدۀ بازی قدرت به شمار می‌آید. اما تغییر ساختار نظام بین‌الملل و شیوۀ توزیع قدرت بین‌المللی در عصر هوش مصنوعی تاکنون در ادبیات روابط بین‌الملل کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

هوش مصنوعی به‌طور خلاصه به تولید ماشین‌هایی می‌انجامد که خود قادر به یادگیری، درک شرایط پیچیده، تفکر، استدلال و ارائۀ پاسخ و کسب دانش بدون نیاز به کمک و دخالت انسان‌ها هستند. بدیهی است کشورهایی که چنین ماشین‌ها و سیستم‌هایی را در اختیار داشته باشند، می‌توانند توازن قوا را در منطقه و محیط بین‌المللی به نفع خود تغییر دهند و اتحادهای جدیدی را به وجود آورند و نحوۀ ارتباط با سایر کشورها را مدیریت کنند.

در حال حاضر، اگر چه واگذاری اتخاذ تصمیم به هوش مصنوعی در عرصۀ روابط بین‌الملل و دیپلماسی دور از ذهن به نظر می‌رسد، اما هوش مصنوعی با تحلیل داده‌ها و روش‌های تصمیم‌گیری نهایتا آن را تحت تأثیر قرار خواهد داد. قابلیت‌های هوش مصنوعی در تحلیل داده‌ها در حجم گسترده، کشف الگوها و اتخاذ تصمیم در عرصۀ دیپلماسی و سیاست بین‌الملل سبب می‌شود که هوش مصنوعی مکمل انسان در دیپلماسی و ایفاکنندۀ سه نقش تحلیلی، پیش‌بینی‌کننده و عملیاتی باشد.

وضعیت کشورهای آسیای مرکزی در حوزۀ هوش مصنوعی

• جمهوری قزاقستان

آستانه در حال حاضر مجموعه‌ای از اقدام‌ها را برای جمع‌آوری داده‌ها از سازمان‌های دولتی در [2] SDU اجرا می‌کند که 93 پایگاه اطلاعاتی به آن متصل هستند. توسعۀ زیرساخت‌های هوش مصنوعی شامل استقرار چند ابر‌رایانه در این کشور، ساخت مراکز پردازش داده، ایجاد پلتفرم/زیرساخت ملی هوش مصنوعی و توسعۀ ارتباطات فیبر نوری است. علاوه بر این، تعدادی برنامۀ آموزشی شتاب‌دهنده نیز برای رشد سرمایه‌های انسانی در نظر گرفته شده است.

تا ابتدای سال 2024، در 17 دانشگاه این کشور 15 تخصص هوش مصنوعی معرفی شده است و 2196 دانشجو در رشته‌های مرتبط در حال تحصیل در دوره‌ها و مقاطع گوناگون هستند.

همزمان، وزارت علوم و آموزش عالی قزاقستان تا پایان سال 2024 فرصت دارد تا یک مدل مدرن زبان بزرگ [3] با هدف توسعۀ میراث فرهنگی و زبانی ایجاد کند. تا به امروز، کنسرسیومی از چندین سازمان آموزشی از جمله موسسۀ فناوری اطلاعات و محاسبات، دانشگاه ساتپایف، دانشگاه نظربایف، مرکز تحقیقات ملی شایاخمتوف و موسسۀ زبان‌شناسی بایتورسینوف ایجاد شده است. متخصصان حدود 6 میلیارد کلمه را جمع‌آوری کرده‌اند و آموزش مدل زبان بزرگ با استفاده از یک ابررایانه از طریق راه‌حل‌های ابری [4] انجام می‌شود.

بر اساس سیاست‌های اتخاذ شدۀ دولت قزاقستان، تا سال 2029 تعداد محصولاتی که از هوش مصنوعی استفاده می‌کنند باید 5 برابر شود. بر این اساس سهم برنامه‌ها و رشته‌های آموزشی در زمینۀ هوش مصنوعی باید افزایش یابد. وزارت اقتصاد نیز موظف شده است که روند بهره‌برداری از تسهیلات زیرساخت‌های اطلاعاتی و ارتباطی را ساده کند و در اختیار عموم قرار دهد.
دولت جمهوری قزاقستان وزارت جدیدالتاسیس توسعۀ دیجیتال و نوآوری‌ها را موظف به اجرای قوانین حوزۀ کاربرد هوش مصنوعی و همکاری با وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، علوم، اقتصاد، کار و دادگستری در آن کشور کرده است.

• جمهوری قرقیزستان

جمهوری قرقیزستان پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه‌های خدمات دولتی دیجیتال، فناوری‌های مالی و مخابرات داشته است. بیشکک با شکل‌دهی یک راهبرد ملی هوش مصنوعی و تعریف نقشه راه و پاسخ به چالش‌های آن، ضمن توسعۀ زیرساخت‌های خود، در حال حاضر به دنبال تنظیم مقررات استفاده از هوش مصنوعی در بخش‌های عمومی است.

قرقیزستان در حال حاضر با حمایت برنامۀ توسعۀ سازمان ملل متحد[5]، از هوش مصنوعی برای مدیریت خطرهای ناشی از بلایای طبیعی و مقابله با چالش‌های آن استفاده می‌کند. این امکان، اجازه می‌دهد تا با استفاده از تصاویر فضایی و مدل‌های آب و هوای جهانی، داده‌های دریاچه‌ها و رودخانه‌ها به‌ طور خودکار دریافت شود.

این رویکرد برای اولین بار در آسیای مرکزی در قرقیزستان اعمال می‌شود. پیش از این، جمع‌آوری اطلاعات در مورد دریاچه‌های یخبندان یا به مطالعات میدانی نیاز داشت که شامل پیاده‌روی به سمت دریاچه در شرایط دشوار بود یا به پرواز بالگردها نیازمند بود که هزینۀ بالایی داشت. در حال حاضر، این سیستم به صورت خودکار دریاچه‌ها را شناسایی می‌کند، آنها را با داده‌های قبلی مقایسه می‌کند و آمارهای تحلیلی را برای برنامه‌ریزی ارائه می‌دهد.

در آخرین گام، بیشکک طی روزهای 19 و 20 تیرماه سال جاری، میزبان اجلاس کشورهای ترک زبان در حوزۀ هوش مصنوعی بوده است. در اجلاس مذکور، اعضاء در خصوص ایجاد شبکۀ داخلی هوش مصنوعی و ضرورت توسعۀ زیرساخت‌ها و دسترسی به فناوری‌های پیشرفته، گفتگو و تبادل نظر کردند.

یکی دیگر از ابتکارهای مورد حمایت برنامۀ توسعۀ ملل متحد در قرقیزستان، استفاده از هوش مصنوعی در حوزۀ بهداشت و درمان است. این راه‌حل دیجیتالی نوآورانه، به عنوان بخشی از ابتکار عمل و بنا به درخواست برنامۀ ملی سِل اعمال شد.

هدف این پروژه تقویت کنترل بیماری‌های سِل و ایدز در قرقیزستان است. 9 دستگاه پرتابل اشعۀ ایکس مجهز به هوش مصنوعی در مراکز درمانی و بیمارستان‌های بیشکک نصب شده است. این دستگاه‌ها امکان تشخیص سریع‌تر و دقیق‌تر بیماری‌های تنفسی و سیستم ایمنی افراد را فراهم می‌کند.

قرقیزستان همچنین با همکاری یونیسف پهنای باند اولیه را برای تقریباً همۀ مدارس کشور فراهم کرده است.

• جمهوری تاجیکستان

برنامه‌ریزی جمهوری تاجیکستان این است که تا پایان سال 2026 یک درصد از تولید ناخالص داخلی کشور از فعالیت‌های اقتصادی مرتبط با هوش مصنوعی محقق شود. این یک هدف بلندپروازانه است زیرا تاجیکستان عمدتاً یک اقتصاد مبتنی بر کشاورزی و دامداری با 60 درصد اشتغال در این بخش است.

شورای هوش مصنوعی تاجیکستان که اخیراً تشکیل شده در تلاش است تا نشان دهد چگونه هوش مصنوعی می‌تواند به توسعۀ بلندمدت این کشور کمک کند. در حال حاضر از هوش مصنوعی برای پذیره‌نویسی 25 درصد از کل وام‌های تاجیکستان استفاده می‌شود و 8 موسسۀ مالی مستقیما با استارت‌آپ zypl.ai تاجیکستان مرتبط هستند و خدمات بانکی ارائه می‌دهند.

شورای هوش مصنوعی تاجیکستان با ایجاد پیش‌شرط‌های اساسی برای راه‌اندازی و رشد استارت‌آپ‌ها، در تلاش است تا محیط قانونی مناسب‌تری برای فعالیت سامانه‌های مرتبط با هوش مصنوعی ایجاد کند.

دولت تاجیکستان تصمیم دارد نهاد نظارتی جدیدی برای هوش مصنوعی ایجاد نکند تا از طولانی شدن روندهای اداری، اتلاف وقت و هزینه‌های مازاد جلوگیری کند. شورای هوش مصنوعی تاجیکستان نقش هماهنگ‌کننده‌ را در ارتقای مهارت‌ها و بین ارائه‌دهندگان خدمات دارد.

• جمهوری ازبکستان

ازبکستان هوش مصنوعی را عامل اصلی رشد اقتصادی، توسعۀ اجتماعی و نوسازی می‌داند و قصد دارد تا سال 2030 به مدل منطقه‌ای در زمینۀ هوش مصنوعی تبدیل شود. برای دستیابی به این هدف، دولت این کشور چندین طرح از جمله تحقیقات در زمینۀ هوش مصنوعی را آغاز کرده است. مراکز متعددی نیز برای ترویج کارآفرینی و نوآوری و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های دیجیتال در این کشور راه‌اندازی شده است.

بخش بانکی ازبکستان از هوش مصنوعی برای بهبود خدمات برخط، کشف تقلب و امکان امتیازدهی دقیق‌تر جهت ارائۀ اعتبارات به مشتریان استفاده می‌کند.

• ترکمنستان

بر اساس فرمان «سردار بردی محمداف» رئیس‌جمهور ترکمنستان برای توسعۀ زیرساخت‌های دیجیتالی این کشور، آژانس «ترکمن آراگاتناشیک [6]» و برنامۀ توسعۀ سازمان ملل متحد، توافقنامه‌ای را برای ایجاد سیستم تبادل اطلاعات الکترونیکی بین سازمانی امضاء کرده‌اند.

به موجب این سند مراکز دولتی ترکمنستان به سیستم‌های تبادل اطلاعات الکترونیکی و مدیریت نگهداری اسناد متصل می‌شوند و کارکنان بخش‌های تخصصی آن کشور بر اساس تجربیات بین‌المللی آموزش می‌بینند.

آژانس آراگاتناشیک یک سازمان دولتی ترکمنی است که در اجرای سیاست‌ها در حوزۀ ارتباطات، فضا، امنیت سایبری و اقتصاد دیجیتال مدیریت و مشارکت می‌کند.

در آخرین اقدام، آژانس مزبور با همکاری سازمان امنیت و همکاری اروپا [7] همایشی دو روزه (در 17و 18 تیر سال جاری در عشق‌آباد)، با عنوان هوش مصنوعی و چالش‌های حقوقی آن برگزار کرد. در همایش مزبور رویکردهای کشورهای مختلف به کاربرد هوش مصنوعی و مقررات بهره‌برداری عمومی از آن مورد بررسی قرار گرفت.

شاخص بهره‌برداری کشورهای آسیای مرکزی از زیرساخت‌های مرتبط با هوش مصنوعی

صندوق بین‌المللی پول، اخیراً طی گزارشی پس از ارزیابی 174 کشور، آنها را بر اساس توانایی پذیرش هوش مصنوعی در اقتصادشان رتبه‌بندی کرده است و از سیاست‌گذاران خواسته تا از تحقق منافع عمومی، از طریق این فناوری، اطمینان حاصل کنند.

شاخص آمادگی کشورها برای پذیرش هوش مصنوعی شامل چهار معیار؛ زیرساخت دیجیتال، سرمایۀ انسانی و سیاست‌های بازار کار، نوآوری و ادغام اقتصادی و مقررات و اخلاق است.
این شاخص امتیازی بین 0 تا 1 به هر کشور تخصیص می‌دهد که امتیاز بالاتر نشان‌دهندۀ آمادگی واحدها برای بهره‌برداری بیشتر از هوش مصنوعی است.

سطح آمادگی 5 کشور آسیای مرکزی برای استفاده از مزایای بالقوۀ هوش مصنوعی و مدیریت مخاطرات ناشی از آن به ترتیب عبارت است از؛

در این ارزیابی، سطح آمادگی چین 0.64، روسیه 0.56 و ایران 0.38 بوده است.

ملاحظات

بر اساس پیش‌بینی بنیاد بیل گیتس، با بهره‌گیری کشورها از فناوری هوش مصنوعی تا سال 2030، بر اندازۀ اقتصاد جهانی 16 هزار میلیارد دلار (تقریبا 16درصد اندازۀ اقتصاد جهان در سال 2023) افزوده خواهد شد.

در آینده‌ای نزدیک میزان بهره‌برداری کشورها از هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین، با عنایت به کارکرد چندگانۀ فناوری، موجب تفوق کشورها در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، نظامی، دفاعی، اقتصادی، علمی و زیست‌محیطی خواهد شد.

5 کشور آسیای مرکزی به‌خوبی متوجه تغییرات ذکرشده در حوزۀ قدرت و نظام بین‌الملل شده‌اند و گام‌های هوشمندانه‌ای جهت بهره‌برداری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی برداشته‌اند و دارای نقشۀ راه و برنامه‌ریزی هستند.

مولفه‌هایی چون دیجیتال‌سازی، اتحاد با قدرت‌های فرامنطقه‌ای به منظور کسب تجارب در حوزۀ فناوری‌های نوین و تبادلات تکنولوژی و... همگی در امتداد خط فکری ایجاد شده مبنی بر درک تغییرات جدید نظام بین‌الملل در این کشورها است.

اگر چه کشورهای آسیای مرکزی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی و فناوری‌های پیشرفته دچار ضعف‌های بنیادین از جمله، برخورداری از سطح علمی متوسط و نیروی انسانی غیرمتخصص هستند، اما در تعاملات خود با سایر بازیگران جهانی از جمله، چین، روسیه، آمریکا، اتحادیۀ اروپا، ترکیه و کشورهای عربی حوزۀ خلیج فارس، همواره همکاری در حوزۀ هوش مصنوعی و فناوری‌های پیشرفته را در دستور کار قرار داده‌اند.

سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی، ابزارهایی کارآمد برای مدیریت بحران‌های دیپلماتیک در عصر دیجیتال خواهند بود. آنها می‌توانند به سفارتخانه‌ها و وزارتخانه‌های امور خارجه کمک کنند تا ماهیت و شدت حوادث را در زمان واقعی درک کنند، روند تصمیم‌گیری‌ها را ساده‌تر سازند، انتظارات مردم را مدیریت و حل بحران‌ها را تسهیل کنند.