مطالعات شرق/

«علیرضا صداقت»؛ کارشناس نمایندگی شمال شرق وزارت امور خارجۀ ج.ا.ایران در مشهد

روندها و سوابق همکاری‌ها
 خلأ قدرت به وجود آمده در منطقۀ آسیای مرکزی پس از تهاجم روسیه به اوکراین و تمرکز چین برای مهار تنش‌های تایوان از یک‌سو و ظرفیت‌های سیاسی و اقتصادی رو به‌ رشد آسیای مرکزی از سویی دیگر موجب تمایل قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای حضور پررنگ‌تر در منطقۀ آسیای مرکزی و تشدید رقابت‌های ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک در آن منطقه شده است.

اگر چه 6 کشور عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس به صورت مستقل و انفرادی بیش از دو دهه است که با کشورهای آسیای مرکزی، روابط سیاسی و اقتصادی دارند، اما اولین ارتباط رسمی این کشورها در قالب سازمانی به سفر «نایف فلاح مبارک الحجراف» دبیرکل وقت شورای همکاری خلیج‌ فارس به کشورهای ترکمنستان، قزاقستان، ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان در نیمۀ مرداد ماه 1401 (اوت 2022) باز می‌گردد.

در سفر مذکور، طرف‌ها ضمن ترسیم چشم‌اندازهای توسعۀ مناسبات فی‌مابین نسبت به توسعۀ همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی اعلام آمادگی و اظهار علاقه کردند.

متعاقب سفر مذکور و پس از یک ماه، اولین نشست مشترک گفتگوهای راهبردی کشورهای عضو شورای همکاری و کشورهای آسیای مرکزی در سطح وزرای خارجه در 16 شهریور 1401 (7 سپتامبر ۲۰۲۲) در ریاض برگزار شد. در آن نشست دو طرف در بیانیه‌ای مشترک بر تعهد خود به ایجاد مشارکت عمیق و پایدار برای تحقق صلح و دوستی، بر اساس ارزش‌ها و منافع مشترک و همکاری‌ در سطوح دوجانبه و چندجانبه در زمینه‌های متعدد تأکید کردند.
در این نشست، پیش‌نویس طرح برنامۀ اقدام مشترک شورای همکاری خلیج‌فارس و کشورهای آسیای مرکزی برای سال‌های ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۷ به تصویب اعضاء این نشست رسید و پنج کشور آسیای مرکزی از طرح نامزدی عربستان سعودی برای میزبانی از نمایشگاه بین‌المللی اکسپو ۲۰۳۰ در ریاض حمایت کردند.

ده ماه پس از نشست ریاض و دو ماه پس از اولین اجلاس سران چین و آسیای مرکزی به میزبانی «شی جین پینگ»، رهبر چین و 9 ماه پس از اجلاس دوره‌ای سران روسیه و آسیای مرکزی، اولین اجلاس سران کشورهای آسیای مرکزی و شورای همکاری خلیج‌فارس در 10 تیر 1402 (ژوئن 2023) در جده، برگزار شد.

در میان نظم جهانی شکننده و رقابت قدرت‌های بزرگ، نشست سران در جده قصد داشت روابط سیاسی و راهبردی بین شورای همکاری خلیج‌فارس و کشورهای آسیای مرکزی را بر اساس ارزش‌های مشترک و تأمین منافع متقابل، تقویت کند. هموارکردن راه برای افزایش همکاری‌ها و تضمین زنجیرۀ تأمین امنیت آب، غذا و انرژی و همچنین ایجاد فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری و افزایش تعاملات در حوزۀ حمل‌ونقل و ارتباطات از دیگر اهداف برگزاری اجلاس سران بود.

در جدیدترین و آخرین گام، دومین نشست گفت‌وگوهای راهبردی شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی در سطح وزرای خارجه در 27 فروردین 1403 (15 آوریل 2024) در تاشکند برگزار شد. در آن نشست طرف‌ها نسبت به مشارکت فعال و پایدار و مبتنی بر برنامۀ اقدام مشترک در دورۀ زمانی ۲۰۲3-۲۰۲۷، متعهد شدند.

ابعاد و زمینه‌های همکاری‌ها

الف) سیاسی و امنیتی
با عنایت به اینکه 6 عضو شورای همکاری خلیج‌فارس و 5 کشور منطقۀ آسیای مرکزی، مسلمان و دارای اشتراک‌های مذهبی (پیروان فِرق اهل سنت) و همگی از اعضاء سازمان همکاری اسلامی نیز هستند، با استمرار همکاری‌ها در چارچوب توافق‌های صورت گرفته، ظرفیت ائتلاف‌سازی در سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی را برای حمایت از مواضع و نامزدهای یکدیگر به دست می‌آورند. این کشورها در نشست‌های برگزار شده طی 2 سال گذشته به چارچوب‌های همکاری قابل ملاحظه‌ای به شرح زیر دست یافته‌اند؛

_ اتخاذ مواضع هماهنگ در خصوص تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق برگزاری گفتگو‌های راهبردی دوره‌ای
_ تداوم تلاش‌ها و چندجانبه‌گرایی برای دستیابی به صلح و امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی از طریق احترام متقابل و همکاری میان کشورها
_ رعایت اصول حسن هم‌جواری، احترام به حاکمیت، تمامیت ارضی و استقلال سیاسی کشورها، عدم مداخله در امور داخلی آنها، پرهیز از توسل به‌زور یا تهدید و حفظ نظم بین‌المللی بر اساس پایبندی به اصول حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل متحد
_ حمایت قاطع از قطعنامۀ A/78/L.48 مجمع عمومی سازمان ملل متحد و محکومیت تحریک به تبعیض، خصومت یا خشونت علیه مسلمانان و هتک حرمت به قرآن کریم، حمله به مساجد و زیارتگاه‌ها
_ با توجه به ادامۀ جنایات صهیونیست‌ها در غزه از 7 اکتبر 2023 به بعد، از رژیم صهیونیستی خواسته شد تا ضمن عمل به تعهدهای خود بر اساس قوانین بین‌المللی بشردوستانه برای حفاظت از غیرنظامیان در نوار غزه و کرانۀ باختری، مانع ارائۀ کمک‌های بشردوستانه و تأمین نیازهای اولیه نشود و از جامعۀ جهانی نیز خواسته شد که موضعی جدی و قاطع برای برقراری آتش‌بس فوری و پایدار اتخاذ کنند.
_ لزوم حل‌وفصل مسئلۀ فلسطین از طریق ابزارهای سیاسی، با ایجاد یک کشور مستقل فلسطینی در امتداد خطوط 1967، از جمله بیت‌المقدس شرقی، مطابق با قوانین بین‌المللی و تمام قطعنامه‌های مربوطۀ سازمان ملل متحد
_ توسعه و تعمیق همکاری‌ها میان طرف‌ها برای مبارزۀ مشترک با تروریسم، تأمین امنیت و کنترل مرزها، مقابله با جنایات سازمان‌یافتۀ فراملی، قاچاق انسان و مواد مخدر، تهدیدهای سایبری، پول‌شویی و تلاش برای حاکمیت قانون

اقتصادی و سرمایه‌گذاری
کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس با فروش منابع نفت و گاز و همچنین انجام فعالیت‌های واسطه‌گری به شکلی باورنکردنی ثروتمند هستند. اما پایان عصر نفت، پیامدهای سنگینی برای همۀ تولیدکنندگان آن دارد. ازاین‌رو، این کشورها برای دوران پس از نفت و متنوع‌سازی اقتصاد خود تلاش‌های فراوانی می‌کنند. مضافاً اینکه همکاری اقتصادی و تأمین سرمایۀ موردنیاز برای طرف‌های خارجی می‌تواند به‌عنوان دروازۀ نفوذ و ورود برای دارندگان سرمایه عمل کند. نسخه‌های «چشم‌انداز عربستان سعودی ۲۰۳۰»، «چشم‌انداز قطر ۲۰۳۰»، «چشم‌انداز اقتصادی بحرین ۲۰۳۰» و «چشم‌انداز عمان ۲۰۴۰» در همین راستا طراحی و در حال اجرا هستند و همکاری‌های منطقه‌ای می‌تواند تأثیر بسزایی در تحقق این چشم‌اندازها داشته باشد.

از سویی دیگر کشورهای آسیای مرکزی به دلایل ژئوپلیتیک و ژئواکونومیکِ به وجود آمده در منطقه پس از حملۀ روسیه به اوکراین و روی کار آمدن طالبان در افغانستان، در پی تنوع‌بخشیدن به روابط خارجی و یافتن اتحادهای جهانی جدید برای رهایی از وضعیت کنونی و توسعۀ زیرساخت‌ها از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی هستند و روابط چارچوب‌دار و مستمر با شورای همکاری خلیج‌فارس می‌تواند تا حدودی این هدف را تأمین کند. مهم‌ترین توافق‌های اقتصادی صورت‌گرفته میان این کشورها به شرح زیر است؛

_ ارتقای مبادلات تجاری و اجرای سرمایه‌گذاری مشترک میان دو منطقه و همکاری برای تضمین زنجیرۀ تأمین پایدار آب، منابع غذایی و انرژی‌های پاک
_ حمایت از عربستان سعودی در برگزاری اکسپو 2030 و اطمینان از مشارکت مؤثر طرف‌ها که به ارتقای مبادلات اقتصادی و فرهنگی بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و کشورهای آسیای مرکزی منجر شود.
_ بهره‌برداری از سازوکارهای مؤثر برای همکاری در زمینه‌های حمل‌ونقل و توسعۀ زیرساخت‌های ترانزیتی (مسیرهای ترانس افغان و ترانس خزر)، نوآوری، هوش مصنوعی، دیجیتالی‌شدن، استارت‌آپ‌ها، کشاورزی هوشمند، نانو و بیوتکنولوژی، مطابق با برنامۀ اقدام مشترک شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی

محیط‌ زیست و بهداشت
بر اساس بیانیۀ پایانی نشست گفتگوهای راهبردی شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی در سطح وزرای خارجه در 27 فروردین 1403 (15 آوریل 2024) در تاشکند؛

_ طرف‌ها در چارچوب قطعنامۀ 75/278 مجمع عمومی سازمان ملل که منطقۀ دریاچۀ آرال را بستری برای نوآوری‌های اکولوژیکی و فناوری‌های زیست‌محیطی اعلام کرده است، همکاری می‌کنند و بر انجام فعالیت‌های منطقه‌ای مشترک و اقدام‌هایی که منجر به پیشرفت محیط‌زیستی، اجتماعی، اقتصادی و شرایط جمعیتی در منطقۀ دریاچۀ آرال می‌شود، تأکید کردند.
_ دو طرف از قطعنامۀ 77/158 مجمع عمومی سازمان ملل متحد که سال 2025 را به عنوان سال بین‌المللی حفاظت از یخچال‌های طبیعی تعیین و معرفی کرد، حمایت کردند. در قطعنامۀ مزبور بر اهمیت نقش یخچال‌ها به عنوان یک جزء جدایی‌ناپذیر چرخۀ هیدرولوژیکی و تأثیر جدی ذوب سریع آنها بر آب و هوا، محیط زیست، سلامت انسان و توسعۀ پایدار، تأکید شده است. طرف‌ها از برگزاری کنفرانس بین‌المللی سطح بالا در همین رابطه در 21 مارس 2025 در دوشنبه پایتخت تاجیکستان، حمایت کردند.
_ این کشورها بر نقش حیاتی آب برای دستیابی به اهداف توسعۀ پایدار و ریشه‌کنی فقر و گرسنگی تأکید کردند و از اهداف سازمان ملل در این زمینه در دورۀ 2018-2028 و همچنین نقش پیشروی دولت تاجیکستان در این فرآیند استقبال کردند.
_ دو طرف از ابتکار «محمد بن زاید» و دولت امارات در راه‌اندازی ابتکار آب در 29 فوریۀ 2024 و تصمیم عربستان سعودی برای ایجاد یک سازمان بین‌المللی آب در ریاض برای رسیدگی به کمبود آب در سراسر جهان و بسیج سرمایه‌گذاری برای تأمین آن، حمایت کردند.
_ طرف‌ها تمایل خود را برای همکاری در حوزۀ مراقبت‌های بهداشتی و مبارزه با خطرهای مختلفی که بشریت را تهدید می‌کند، ابراز کردند. در این زمینه، شورای همکاری خلیج‌فارس و کشورهای آسیای مرکزی به ابتکار قزاقستان برای ایجاد یک نهاد چندجانبۀ ویژه، تحت نظر سازمان ملل متحد و انجمن بین‌المللی ایمنی زیستی که به پیشگیری از تهدیدهای بیولوژیکی و تبادل اطلاعات در مورد بیماری‌های خطرناک کمک می‌کند، اعلام آمادگی کردند.

_ طرف‌ها بر تقویت همکاری‌ها در حوزۀ آموزش عالی، پژوهش، همکاری میان دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دو منطقه و همچنین اشتراک‌گذاری دانش و تجربیات از طریق شبکه‌سازی میان کارشناسان و متخصصان آموزشی، مطابق با برنامۀ اقدام مشترک شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی (2023-2027) تأکید کردند.
_ طرف‌ها میزبانی جام جهانی فوتبال 2034 را به عربستان تبریک گفتند. از پیشنهاد تاجیکستان برای میزبانی مجمع جوانان شورای همکاری خلیج فارس- آسیای مرکزی استقبال کردند و از نامزدی کویت برای پیوستن به کمیتۀ میراث جهانی یونسکو برای دورۀ 2025-2029 نیز حمایت کردند.
_ این کشورها ضمن حمایت از تقویت بیشتر همکاری‌ها در حوزه‌های فرهنگی و بشردوستانه از جمله در چارچوب یونسکو  و آیسسکو، از برگزاری چهل و سومین اجلاس مجمع‌عمومی یونسکو در سال 2025 در سمرقند استقبال کرده و ابراز اطمینان کردند که این رویداد انگیزۀ جدیدی برای توسعۀ همکاری‌ها در زمینه‌های آموزشی، علمی، فرهنگی و حفاظت از بناهای میراث‌فرهنگی ایجاد خواهد داد. آنها همچنین از برگزاری مجمع بین‌المللی به مناسبت سیصدمین سالگرد شاعر ترکمن‌زبان «مختوم قلی فراغی» در 11 اکتبر 2024 در عشق‌آباد استقبال و حمایت کردند.
_ در بخش گردشگری، بیانیۀ مشترک اجلاس شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی در جده در مورد همکاری و ارتقای گردشگری و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های گردشگری یادآوری شد و از مقام‌های گردشگری دو طرف درخواست گردید که گسترش همکاری‌ها را از طریق اجرای پروژه‌های مشترک بررسی کنند و برگزاری نمایشگاه‌ها، کنفرانس‌ها، جشنواره‌ها و تورهای مطالعاتی را سازماندهی، و همچنین طرح‌هایی را برای افزایش تماس‌ها و مشارکت‌های مردمی در حوزۀ گردشگری بررسی کنند.
_ دو طرف از برگزاری رویدادهای موضوعی مشترک، همچون روزهای فرهنگی ملی، هفته‌های سینمایی، روزهای ورزش کشورهای آسیای مرکزی و خلیج‌فارس استقبال کردند. در این زمینه، شرکت‌کنندگان از برگزاری مجمع تورگردانان برجسته در شهر خیوه ازبکستان که در سال 2024 به‌عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام اعلام شده است، حمایت و از دعوت قزاقستان از دیگر کشورهای حاضر در اجلاس، برای حضور در بازی‌های عشایر جهان (در سپتامبر 2024 ) نیز استقبال کردند.

حجم و اندازۀ سرمایه‌گذاری‌ها و مبادلات تجاری
حوزۀ اقتصاد، متراکم‌ترین و جدی‌ترین محور در روابط کشورهای شورای همکاری خلیج‌ فارس با آسیای مرکزی بوده است. در این حوزه، امارات متحدۀ عربی و پس از آن عربستان سعودی و سپس قطر بیش از سایر کشورها انگیزه و فعالیت داشته‌اند.           
جداول آمار صادرات و واردات و کالاهای دادوستد شده میان دو طرف تا پایان سال 2021 به شرح زیر است؛
 
همان‌طور که از آمارهای رسمی ارائه شده، قابل مشاهده است، حجم مبادلات دو طرف طی 8 سال یعنی از سال 2014 الی 2021 دقیقاً 50 درصد رشد داشته و به رقم 3 میلیارد و 83 میلیون دلار رسیده است. اما پس از اراده و توافق دو طرف برای توسعۀ مناسبات همه‌جانبه و برگزاری یک نشست سران، دو نشست وزرای خارجه و چندین نشست تخصصی در سطح وزرای اقتصاد و سرمایه‌گذاری طی دو سال اخیر (23- 2021)، حجم مبادلات تجاری با 19 درصد رشد به 3 میلیارد و 670 میلیون دلار رسیده که بالاترین رکورد در روابط اقتصادی و تجاری دو طرف است.

اگر چه از میزان دقیق سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته توسط کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس در 5 کشور آسیای مرکزی، آمار رسمی و متمرکزی در دسترس نیست، اما میزان سرمایه‌گذاری‌های اعلام شده طی 2 سال اخیر برای یک دورۀ 10 ساله، حداقل 27 میلیارد دلار است که شامل؛ 18 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری عربستان سعودی در قزاقستان و ازبکستان (برای توسعۀ زیرساخت‌های شهری و احداث مزرعه/ نیروگاه بادی) و سرمایه‌گذاری 9 میلیارد دلاری امارات متحده از طریق شرکت‌های «دی پی ورلد»، «مصدر» و «دراگون اویل» در ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان در حوزه‌های گاز، ترانزیت و انرژی‌های تجدیدپذیر می‌شود.

چشم‌انداز روابط
برگزاری نشست‌های مشترک در سطح سران، وزرای خارجه و اقتصاد در دو سال اخیر و حصول توافق‌های متعدد در حوزه‌های گوناگون به‌تنهایی منجر به نزدیکی مواضع دو طرف، کاهش موانع و محدودیت‌ها و ارتقای بسترهای همکاری می‌شود و می‌تواند چالش‌ها را کاهش داده و به دو طرف در استفاده از فرصت‌های جدید در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کمک کند.

علاوه بر این، تغییر الگوهای تجارت جهانی پس از همه‌گیری کرونا، جنگ اوکراین، تحولات دریای سرخ و پیش‌بینی میانگین رشد تولید ناخالص داخلی 5 کشور آسیای مرکزی به میزان 4.3 درصد در سال 2024 و 4.5 درصد در سال 2025 توسط صندوق بین‌المللی پول، توجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس را برای تقویت همکاری‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های زودبازده به منطقۀ آسیای مرکزی معطوف کرده و آنها را ترغیب به فعالیت و سرمایه‌گذاری بیشتر برای دسترسی گسترده‌تر به منابع و امکانات کشورهای آن منطقه کرده است.

در حوزۀ سیاسی نیز با توجه به اینکه مقرر است دومین اجلاس سران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و کشورهای آسیای مرکزی در نیمۀ سال 2025 در سمرقند ازبکستان برگزار شود، گفتگوها و نشست‌های سیاسی سطح بالا تا حصول توافق‌های بزرگتر، حداقل برای میان‌مدت تداوم خواهد داشت، هر چند همکاری نزدیک کشورهای عربی حاشیۀ خلیج‌فارس نمی‌تواند تأثیر قابل‌توجهی بر روابط کشورهای آسیای مرکزی با روسیه و چین به عنوان قدرت‌های مسلط بر آن منطقه داشته باشد.

ملاحظات مهم

_ ایران و آسیای مرکزی از نظر جغرافیایی و فرهنگی به‌هم پیوند خورده‌اند. جمهوری اسلامی ایران بازیگر مهم و تأثیرگذاری در آسیای مرکزی است و علاوه بر عضویت در سازمان همکاری شانگهای و اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا که ظرفیت‌های همکاری فراوانی را با منطقۀ آسیای مرکزی فراهم کرده است، از مزیت‌های ژئواستراتژیکی همچون کنترل مسیرهای ترانزیتی میان کشورهای آسیای مرکزی و اقیانوس هند و اروپا برخوردار است. اگر ایران از این ظرفیت منحصربه‌فرد طبیعی به نحو احسن بهره‌برداری کند، می‌تواند ضمن تثبیت نقش خود به ثبات و امنیت ژئوپلیتیکی حوزه‌های مجاور از جمله آسیای مرکزی و خلیج‌فارس نیز کمک کرده و چالش‌هایی را که از سوی رقبا شکل می‌گیرد، خنثی کند.

_ فرمت همکاری GCC-C5 در دورة زمانی‌ای نضج گرفته است که رقابت برای همکاری و حضور مؤثر در منطقۀ آسیای مرکزی بسیار گرم و پرطرف‌دار است. از نظر ژئوپلیتیک، بخشی از علاقۀ فزایندۀ کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس به آسیای مرکزی در راستای تلاش برای مهار رقبای منطقه‌ای خود به‌ویژه ایران و ترکیه است.
_ اعضاء شورای همکاری خلیج‌فارس با عبور از الگوهای سنتی همکاری، رویکردهای جدیدی را برای تعامل و نقش‌آفرینی در عرصۀ بین‌المللی، علی‌رغم وجود اختلاف‌هایی با یکدیگر در حوزۀ سیاست خارجی،      برگزیده‌اند. در سویی دیگر 5 کشور آسیای مرکزی نیز در بهره‌برداری از منابع آب، انرژی و سرزمین اختلاف‌هایی دارند. اما طی دو سال اخیر دو طرف توانسته‌اند با به حاشیه راندن اختلاف‌ها و تعریف اهداف مشترک، به توافق‌هایی برای همکاری و توسعۀ مناسبات دست یابند.
_ یکی از نگرانی‌های جدی 5 کشور آسیای مرکزی برای ارتباط با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، حمایت پنهانی برخی از اعضای آن شورا از بنیادگرایان اسلامی در منطقه به‌ویژه پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان است. توسعۀ بنیادگرایی در آسیای مرکزی تحت تأثیر مجموعه‌ای از عوامل درونی و بیرونی، موجب نفوذ و حضور پررنگ گروه‌های تروریستی و تکفیری در آن منطقه می‌شود.
_ زمانی که از ظهور بازیگران جدید و کم‌رنگ‌شدن تدریجی نقش‌آفرینی قدرت‌های بزرگ در منطقه سخن به میان می‌آید، نباید دچار این خطا شد که دوران حضور و تأثیرگذاری این قدرت‌ها به پایان رسیده است.
_ دومین اجلاس سران کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی در سال 2025 در شهر تاریخی سمرقند ازبکستان و سومین نشست وزرای خارجه در سال آتی در کویت برگزار می‌شود.
_ در بیانیۀ مشترک پایانی اجلاس سران شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی بارها به همکاری مشترک برای تأمین امنیت غذایی تأکید شده است. کشورهای حاشیۀ خلیج‌فارس بیشتر غلات مورد نیاز خود را از اوکراین تأمین می‌کردند، اما با متوقف‌شدن صادرات غلات از طریق دریای سیاه، فشار و محدودیت‌های بی‌سابقه‌ای برای تنوع‌ بخشیدن به زنجیرۀ تأمین مواد غذایی این کشورها به‌وجود آمد. به‌ویژه با توجه به اینکه کشورهای شورای همکاری خلیج‌ فارس ۷۰ تا ۹۰ درصد مواد غذایی مورد نیاز خود را وارد می‌کنند. عربستان سعودی 88 درصد غلات و بحرین و قطر 100 درصد غلات مورد نیاز خود را وارد می‌کنند.
_ «شوکت میرضیایف»، رئیس‌جمهور ازبکستان در نخستین نشست سران آسیای مرکزی و شورای همکاری خلیج ‌فارس در جده از حاضران خواست که در پروژۀ راهبردی راه‌آهن ترانس افغان که کشورهای خلیج ‌فارس را از مسیر پاکستان و افغانستان به آسیای مرکزی متصل می‌کند، مشارکت فعال داشته باشند. این مسیر ریلی تأثیری منفی بر نفوذ اقتصادی ایران در افغانستان و آسیای مرکزی می‌گذارد.
_ خطوط هوایی «قطر»، «فلای دبی»، «ایر عربیا»، «ایر آستانه»، «ازبکستان ایرویز» و «قنات شرق» روزانه و یک روز در میان پروازهای مستقیم میان دبی، شارجه، دوحه و کویت با آستانه، آلماتی، تاشکند، عشق‌آباد، بیشکک و سمرقند دارند. این در حالی است که خطوط هوایی ایرانی «وارش»، «قشم ایر» و «زاگرس» به‌صورت هفتگی و ماهانه پروازهایی از تهران به مقاصد دوشنبه، تاشکند و آلماتی دارند. همچنین خط هوایی وارش به صورت هفتگی از مشهد به دوشنبه پرواز دارد.
_ حجم روابط تجاری امارت متحدۀ عربی با ترکمنستان در سال 2023، 1.2 میلیارد دلار بوده است و ابوظبی تجارت یک میلیارد دلاری با آستانه را برای سال 2025 هدف‌گذاری کرده است.
_ منطقۀ آسیای مرکزی برای ترکیه نیز همیشه از نظر راهبردی مهم بوده و آنکارا با تکیه‌ بر اشتراک‌های فرهنگی، قومی و زبانی از فرصت‌های سیاسی و اقتصادی موجود در آن منطقه همواره بهره برده است.
_ جمهوری آذربایجان به‌عنوان مهمان افتخاری در دومین نشست وزرای امور خارجۀ شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی در تاشکند (فروردین 1403) حضور داشته است.

ارزیابی
ساختار سیاسی و اقتصادی 5 کشور آسیای مرکزی علی‌رغم وجود برخی اختلاف‌ها، تقریباً مشابه یکدیگر است و از آنجا که برای تأمین منافع و مایحتاج، مکمل یکدیگر نیستند، توسعۀ سیاسی و اقتصادی خود را پس از تحولات دو سال اخیر در هم‌گرایی، کسب حمایت‌های سیاسی بازیگران مطرح بین‌المللی و منطقه‌ای، اتخاذ سیاست‌های صلح‌جویانه و جذب سرمایۀ خارجی جستجو می‌کنند.
از سوی دیگر، تحولات منطقۀ خاورمیانه به‌ویژه تنش‌های دریای سرخ، تغییر الگوهای تجارت جهانی و جذابیت‌های اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی موجب توجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس برای تقویت همکاری‌های چندجانبه و حضور مؤثر در آن منطقه شده است.
با توجه به شرایط گفته شده، اتخاذ راهبرد واحد و متمرکز شورای همکاری خلیج‌فارس علی‌رغم وجود اختلاف‌های اعضاء در حوزۀ سیاست خارجی، برای توسعه و تعمیق مناسبات با کشورهای آسیای مرکزی در آینده به دلایل زیر ثمربخش خواهد بود؛

> در اختیار داشتن منابع مالی مکفی برای سرمایه‌گذاری و پیشبرد طرح‌های مشترک و موردعلاقه
> وجود اشتراک‌های مذهبی میان دو طرف که به تقویت ارتباطات در سایر زمینه‌ها نیز کمک می‌کند.
> برقراری روابط سیاسی و دیپلماتیک میان تهران و ریاض که منجر به ایجاد جریان همسوییِ قابل‌توجهی در منطقۀ غرب آسیا شده است و می‌تواند تقویت‌کنندۀ روابط شورای همکاری خلیج‌فارس با کشورهای آسیای مرکزی باشد.
> عدم توان دو طرف برای تحت‌تأثیر قراردادن قدرت‌های مسلط در منطقۀ آسیای مرکزی (روسیه و چین)
> حمایت غرب و آمریکا از تقویت روابط دو طرف باهدف کاهش تسلط روسیه و چین بر منطقۀ آسیای مرکزی

از سوی دیگر، ژئوپلیتیک آسیای مرکزی به دلیل حضور متراکم قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای پس از جنگ اوکراین، بیش ‌از پیش پیچیده شده است. تشدید رقابت‌های کنترل نشده میان بازیگران فرامنطقه‌ای می‌تواند موازنۀ قوا را در آسیای مرکزی بر هم بزند و منجر به بی‌ثباتی و فشار بر دولت‌های محلی شود و فضای کسب و کار و سرمایه‌گذاری را متأثر کند.
 
راهکار تأمین منافع جمهوری اسلامی ایران در میان همکاری‌های شورای همکاری خلیج‌فارس و آسیای مرکزی
توان بازیگری کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس در آسیای مرکزی در ارتباط با منافع ملی جمهوری اسلامی ایران متأثر از دو رویکرد است. نخست، رویکرد مستقل منطقه‌ای مبتنی بر نیروها و پویش‌های داخلی و بین‌المللی آسیای مرکزی که در آن کشورهای عربی بدون تزاحم با منافع بازیگران دیگر از جمله جمهوری اسلامی ایران در صدد شکل‌دهی به یک رقابت بدون حاشیه باشند. این رقابت درعین‌حال که پرکنندۀ خلأ غرب در منطقه است یک مزیت محسوب می‌شود، اما قابلیت‌های ائتلافی این کشورها در کنار غرب و توان ایفای نقش‌های نیابتی و مکمل می‌تواند نگرانی‌هایی را برای ایران در برداشته باشد. درعین‌حال باید به این نکته نیز توجه داشت که در حوزۀ ژئواکونومیک این کشورها برای تعامل با کشورهای آسیای مرکزی وابسته به ایران هستند و همین امر به‌طورکلی به تقویت موقعیت ژئواکونومیک ایران کمک می‌کند.

 دومین رویکرد متأثر از تحولات خاورمیانه‌ است که در آن نوع و ماهیت تعامل ایران با این کشورها و بالعکس می‌تواند عرصه‌هایی از همکاری و رقابت را در سایر حوزه‌ها و مناطق به‌وجود آورد. آسیای مرکزی یکی از این حوزه‌ها محسوب می‌شود. مادامی که روند تعاملی بیش از تعارض در جریان است این بازیگری لزوماً در مقابل منافع جمهوری اسلامی ایران نیست و می‌تواند به‌عنوان یک ظرفیت بالقوه در آینده محسوب شود.
در این میان، حضور مؤثر در ترتیبات بین‌المللی و عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان‌ها و نهاد‌های مهم و تأثیرگذار منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله سازمان همکاری شانگهای و اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا، نقشی مهم در حفظ و تضمین منافع ملی و حیاتی کشورمان دارد و بهره‌مندی کامل از ظرفیت‌ها، منافع و مزایای آن، توان بازیگری جمهوری اسلامی ایران را برای رقابت با رقبای منطقه‌ای به‌ویژه در منطقه آسیای مرکزی و اوراسیا در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و... به نحو فوق‌العاده‌ای افزایش خواهد داد.


انتهای مطلب/

منابع:
1-        https://www.gcc-sg.org/en-us/MediaCenter/NewsCooperation/News/Pages/news2024-4-15-2.aspx
2-        https://www.imf.org/en/Publications/REO/MECA/Issues/2024/04/18/regional-economic-outlook-middle-east-central-asia-april-2024
3-        https://www.imf.org/en/Blogs/Articles/2024/05/13/more-diversified-trade-can-make-middle-east-and-central-asia-more-resilient
4-        https://www.middleeastbriefing.com/news/uae-central-asia-multilateral-trade-status-prospects/
5-        https://www.iiss.org/online-analysis/online-analysis/2023/11/the-diplomatic-surge-between-the-gcc-and-central-asian-states/
6-        https://top-center.org/en/analytics/3548/gcc-central-asia-summit-prospects-of-the-growing-partnership
7-        https://agsiw.org/the-uae-and-saudi-arabia-lead-the-way-on-central-asian-energy-pivot/
8-        https://www.specialeurasia.com/2024/02/12/uae-turkmenistan-central-asia/
9-        https://saudigazette.com.sa/article/634338
10-      https://www.newscentralasia.net/2024/04/16/2nd-ministerial-meeting-of-the-gcc-central-asia-strategic-dialogue-adopted-a-joint-statement-samarkand-to-host-the-dialogues-next-summit/
11-      https://www.hudson.org/security-alliances/gulf-states-central-asian-republics-chart-path-forward-luke-coffey