مطالعات شرق/

دکتر امین پرتو  کارشناس مطالعات امنیتی و نظامی

تحول در کارکرد صنایع دفاعی پاکستان به شدت مورد توجه دولت و ارتش پاکستان قرار گرفته است. فلسفۀ تشکیل صنایع دفاعی پاکستان در ابتدا ایجاد خوداتکایی، خصوصاً در زمینۀ محصولات نظامی و بالأخص در زمینۀ تولید مهمات به منظور کاهش وابستگی به خارج به خصوص در شرایط بحرانی و با هدف کاستن از فشار مالی واردات تسلیحات از خارج، بر منابع ارزی کشور بود. صنایع دفاعی پاکستان با وجود همۀ پیشرفت‌های حاصل شده در چند دهۀ گذشته، همچنان از ضعف‏های عمده در رنج است و برای بدل شدن به یک منبع عمدۀ ارزآوری کشور راه درازی در پیش دارد.

مقدمه
پاکستان بر خلاف هند، صنایع نظامی چندانی از بریتانیا به ارث نبرد. صنایع دفاعی پاکستان که در 1951 تشکیل شد باید همه چیز را از صفر شروع می‏‌کرد. تنها صنایع دفاعی قابل اتکای کشور، مجتمع تعمیر کشتی در کراچی بود که آن هم مربوط به ساخت شناورهای غیرنظامی بود. تا میانۀ دهه 1960، پاکستان نتوانست صنعت دفاعی داخلی را توسعه دهد. کمبود سرمایه و نبود منبعی برای انتقال فناوری نظامی، علت عمدۀ این عدم رشد بود. از میانۀ دهۀ 1960، پاکستان به چین روی آورد تا صنایع نظامی خود را بر پا کند. شکست سنگین در جنگ 1971 از هند سبب شد تا پاکستان گام‏‌های بلندی فراتر از تولید مهمات سلاح سبلک و مواد انفجاری بردارد. با کمک چین و تا حدی کمتر، برخی کشورهای اروپایی مانند سوئد و فرانسه، پاکستان توانست صنایع دفاعی خود را در زمینۀ ساخت هواپیما توسعه دهد. کمک چین در زمینۀ تولید تانک و خودروهای زرهی، توپخانه و راکت‌انداز، انواع موشک‌های ضدتانک و ضدکشتی و سیستم‌های ضدهوایی، نقش مهمی داشت. اوکراین هم از میانۀ دهۀ 1990 برخی فناوری‌های دفاعی در حوزۀ تولید تانک و مهمات، به پاکستان منتقل کرد. پاکستان از دهه 1980 هم صادرات محصولات دفاعی را آغاز کرد. خریداران تولیدات نظامی پاکستان چند دسته از کشورها بودند. اول برخی کشورهای عربی مانند عربستان سعودی که بیشتر برای کمک به اقتصاد پاکستان از این کشور سلاح خریداری می‏‌کردند. دوم بازار سیاه جهانی اسلحه که طی آن برخی سازمان‌های اطلاعاتی غربی برای کمک به گروه‏‌های شبه‌نظامی، اسلحۀ پاکستانی برای آنها خریداری می‏‌کردند. چنانکه سازمان سی.آی.ای آمریکا در زمان اشغال افغانستان توسط شوروی، برای مجاهدین افغان و در زمان جنگ بالکان، برای رزمندگان بوسنیایی سلاح پاکستانی خریداری کرد. همین طور کشورهای عربی برای مسلح کردن شبه‌نظامیان تحت حمایت خود به خرید سلاح از پاکستان روی می‌‏آورند. در نهایت کشورهای جهان سومی، برای خرید سلاح ارزان و بدون دردسر سیاسی، به پاکستان روی می‌‏آورند. از جمهوری آذربایجان گرفته تا نیجریه و میانمار در زمرۀ این‌گونه خریداران سلاح پاکستان قرار داشته‌‏اند.
با وجود این، صنایع دفاعی پاکستان نه قادر بوده سطح مطلوبی از خودکفایی دفاعی را برای ارتش پاکستان فراهم کند و نه توانسته در بازارهای جهانی حضوری فعال و ارزآوری قابل توجهی داشته باشد. بر خلاف کشورهایی مانند ترکیه و هند، صنایع دفاعی پاکستان رشد چندانی نکرده است. برای سال 2022-2023 صنایع دفاعی پاکستان توانسته به صادراتی برابر با 415 میلیون دلار دست یابد. این رقم یک رشد قابل توجه است و دلایلی دارد زیرا در سال قبل از آن، ارزش صادرات محصولات دفاعی پاکستان تنها 53 میلیون دلار بود. در مقابل هند توانسته در همین سال 2 میلیارد و 630 میلیون دلار صادرات محصولات دفاعی داشته باشد. ترکیه اما به رکوردهای حیرت آوری دست یافته و با صادرات بیش از 10 میلیارد دلاری سلاح، تبدیل به یازدهمین صادرکنندۀ بزرگ سلاح جهان شده است. پاکستان در عین حال همچنان وارد کنندۀ بخش عمدۀ نیازمندی‌‏های دفاعی خود باقی مانده است. گرچه تولید به شیوۀ اُفست محصولات نظامی چین و ترکیه آغاز شده اما زنجیرۀ تأمین آن تا حد زیادی به خارج وابسته است.
اکنون این سئوال مطرح می‌شود که مشکلات عمدۀ صنایع دفاعی پاکستان برای رشد و توسعه چیست؟ چرا این صنایع مانند صنایع کشورهایی همچون ترکیه و هند پیشرفت قابل توجهی نداشته است؟ از میان مشکلات موجود در این صنایع یعنی (کمبود سرمایه، مشکلات انتقال فناوری، ضعف در زنجیره تأمین، کمبود نیروی انسانی متخصص، فساد مدیریتی و نداشتن مزیت نسبی در تولید و قیمت تمام شده) کدام یک نقش مهمتری دارند؟ و در نهایت اینکه صنایع دفاعی پاکستان از ظرفیت‌های و فرصت‌های کنونی پیشِ رویِ خود می‌‏تواند چه استفاده‌‏ای کند؟

وضعیت کنونی صنایع دفاعی پاکستان
صنایع دفاعی پاکستان در وضعیت کنونی خود تا حد زیادی محدود به تولید انواع مهمات (به‌خصوص مهمات توپخانه، راکت، خمپاره، تانک و تسلیحات سبک) باقی مانده است. در اقلام عمده، پاکستان هنوز یا وارد کننده است یا آنکه تولید اُفست و تحت لیسانس، آن هم با انتقال فناوری محدود را انجام می‏‌دهد. با آنکه پاکستان هواپیمای جنگندۀ جی-17 را با کمک چین تولید می‏‌کند اما اتکا به قطعات وارداتی از چین (و در گذشته در مورد موتور از روسیه) به قدری است که باید آن را صرفاً یک مونتاژ دانست. صنایع هوایی پاکستان به رغم توسعۀ تعداد زیادی انواع پهپاد (مانند پهپادهای عقاب، شهپر، سالار و براق) مجبور به خرید پهپادهای هجومی بیرقدار تی بی-2 و آکنجی از ترکیه شده است. این مسأله در مورد هلیکوپتر هم صادق است و پاکستان به چین و ترکیه امید دارد تا موجب انتقال فناوری و تولید تحت لیسانس در داخل پاکستان شوند. در زمینۀ دریایی هم پاکستان وسیعاً به ترکیه و چین اتکا دارد. تولید زیردریایی و ناوچه و یا شناورهای تدارکات نظامی دیگر با کمک آنها در حال انجام است. روشن است که چین و ترکیه حدود معینی در زمینۀ انتقال فناوری به پاکستان قائل شوند. در زمینۀ جنگ افزارهای زمینی، پاکستان با کمک چین در برخی زمینه‏‌ها به خودکفایی کامل رسیده است. مثلاً موشک‌های دوش پرتاب ضدهوایی انزا و موشکهای ضدتانک بکترشکن (که کپی موشک‌های ونگارد و رد آرو چینی هستند) کاملاً تولید داخلی هستند. در زمینه تانک اما اتکا به چین هنوز بسیار گسترده است. تانک الخالد گرچه تولید داخل معرفی می‏شود اما در مورد پیشرانه و توپ به چین وابسته است. در مورد خودروهای زرهی، گرچه برخی تولیدات مثل خودروی زرهی طلحه به برخی کشورها هم در حد زیادی صادر شده است اما سطح فناوری پایین و حفاظت غیرمتناسب با تهدیدهای جدید آن، دیگر حرفی برای روزگار حاضر و بازارهای کنونی ندارد. پاکستان توان مستقلی در تولید موشک بالستیک و انواع راکت (مانند سامانه‏های فتاح، آذر و غضب) دارد اما در تولید توپخانه هنوز به چین وابسته است. برنامۀ تولید 300 قبضه توپ 155 میلیمتری اس اچ-15 در داخل تنها با انتقال قطعات چینی مقدور شده است.
به طور کلی در مورد وضعیت کنونی صنایع دفاعی پاکستان می‏‌توان گزاره‏‌های زیر را مطرح کرد:

صنایع دفاعی پاکستان به رغم پیشرفت‌های مهم، در بسیاری از اقلام مهم و اصلی دفاعی وابسته به واردات به خارج است؛ تولید داخلی ادوات محدود و در موارد بسیاری به شدت به زنجیرۀ تأمین خارجی وابسته است؛
کالاهای دفاعی ساخته شده توسط پاکستان، دارای پیچیدگی کم هستند و سطح فناوری در آنها پایین و فناوری آنها هم وارداتی (عمدتاً چینی) است؛
تولید تحت لیسانس سلاح در پاکستان، با انتقال فناوری چندانی همراه نبوده است و آنچه هم منتقل شده از نظر زنجیرۀ تأمین به‌شدت وابسته به خارج و از نظر فناوری در سطح پایین بوده است؛
میزان ابتکار و خلاقیت در صنایع دفاعی پاکستان تا حد زیادی پایین بوده است و ریسک‌پذیری چندانی در طراحی و توسعۀ سلاح دیده نمی‏‌شود؛
پاکستان در زمینۀ ساخت ادوات دارای مزیت چندانی نیست ولی در زمینۀ ساخت مهمات (به‌طور عمده مهمات توپخانه و سلاح سبک) دارای برخی مزیت‌ها از نظر قیمت و کیفیت است.

چرایی عدم توسعۀ صنایع دفاعی پاکستان
مجموعه‌‏ای از مشکلات سبب شده تا صنایع دفاعی پاکستان نتوانند از حد معینی از تولید و توسعه، فراتر روند. برای این امر چند علت عمده، واضح به نظر می‏‌رسد:

کمبود سرمایه: مشکل بزرگ صنایع دفاعی پاکستان، کمبود سرمایه‏‌گذاری است. با آنکه بودجۀ نظامی پاکستان مبلغ قابل توجهی است (بیشتر از 2.6 درصد از تولید ناخالص داخلی برای سال 2022 و این به جز بودجۀ پنهانی قابل توجه ارتش است) اما سهم صنایع دفاعی به‌خصوص بخش تحقیق و توسعه در آن بسیار اندک است. تمرکز عمده در بخش دفاعی، روی تسلیحات هسته‌‏ای است جایی که پاکستان سالانه یک تا دو میلیارد دلار صرف تسلیحات هسته‏‌ای و در وهلۀ بعدی موشک‌های بالستیک حامل کلاهک هسته‏‌ای خود می‏‌کند اما سایر بخش‌های دفاعی از تأمین بودجۀ قابل توجه محروم هستند.
فساد و ناتوانی مدیریتی: پاکستان از سطح بالایی از فساد مدیریتی در رنج است و ارتش هم از این فساد برکنار نبوده است. گرچه بخش توسعه و تحقیق سهم کمی از بودجه دارد اما همین سهم کم هم دستخوش سوء استفاده است. این به جز وجود مدیران ناکارآمد و محافظه کار است که مانعی برای توسعه و تحول هستند.
کمبود نیروی انسانی متخصص: پاکستان به‌رغم وجود نیروی متخصص و تحصیل‌کردۀ جوان و کارآمد با بحران جذب آنان در صنایع دفاعی رو به رو است. عمدۀ نخبگان علمی کشور تمایل به مهاجرت به کشورهای اروپایی و آمریکا دارند و همین مسأله صنایع دفاعی را تا حد زیادی از نیروی انسانی متخصص محروم می‏‌کند. این به جز این حقیقت است که دستمزد پایین و برخوردهای غیرحرفه‏ای موجب عدم جذابیت فعالیت در صنایع دفاعی می‏‌شود.
مشکلات انتقال فناوری: پاکستان دسترسی به انتقال فناوری نظامی پیشرفته غربی ندارد. کوشش برای انتقال فناوری نظامی از ترکیه و چین به سبب آنکه موجب کاهش سودآوری صنایع آن دو کشور می‌‏شود محدود بوده است. به جز این موارد، رجوع به سایر منابع فناوری هم موفقیت کمی داشته است. پاکستان کوشش کرد با نزدیک شدن به روسیه در زمینۀ فناوری نظامی برخی تلاش‌ها را صورت دهد. اما این کوشش پس از اعمال قانون کاتسا توسط آمریکا علیه روسیه با مشکل مواجه شد. پاکستان همین طور با مشکلات گسترده از ناحیه هند مواجه است زیرا هر بار قصد دارد با کشوری در مورد فناوری نظامی به تفاهم برسد (به‌خصوص کشورهای اروپایی) هند با اعمال نفوذ مانع آن می‏‌شود. برای مثال در مورد ترکیه، هند تلویحاً تهدید کرده است که در صورت همکاری ترکیه با پاکستان، ممکن است به ارمنستان و حتی پ ک ک، سلاح برساند.
ظرفیت پایین جذب فناوری: پاکستان به عنوان کشوری که سطح پایین فناوری و علمی دارد ظرفیت پایینی هم برای جذب فناوری نظامی پیشرفته دارد. برای مثال بر خلاف کشوری مانند ایران که خود به تنهایی به مهندسی معکوس هر سلاحی که امکانش باشد، دست زده است، پاکستان توان محدودی حتی در قیاس با ایران در این مورد نشان داده است.
عدم توجه به کیفیت: مشکل دیگر پاکستان که به نظر می‏‌آید تا حدی به سبب انتقال فناوری نظامی قدیمی از چین بوده کاهش توجه به کیفیت است. محصولات دفاعی چین در گذشته، بر روی عنصر کمیت، تأکید بیشتری نسبت به کیفیت داشتند و این مسأله به پاکستان هم ارث رسیده است. این عدم کیفیت، به سبب کاهش سطح استانداردهای تولید، حذف بسیاری فرآیندهای بازرسی محصول نهایی و آزمایش کارکرد محصولات بوده است. البته پاکستان در زمینۀ تولید مهمات تا حدی این مشکل کیفی را بر طرف کرده است. اما در سایر موارد رضایت از تولیدات نظامی پاکستان وجود ندارد. برای مثال عراق پس از خرید نفربرهای زرهی طلحه، دیگر آنها را سفارش نداد و عملاً آنها را از خدمت خارج کرد. میانمار و نیجریه هم ظاهراً از خرید جنگنده جی-17 ناراضی هستند و قصد ندارند تعداد بیشتری از آن را به پاکستان سفارش دهند.
مشکلات سیاسی: پاکستان دچار محاسبات پیچیده در صادرات سلاح بوده است. ترس از تحریم‌های غرب، ترس از وخامت رابطه با روسیه و کوشش برای حفظ جانب چین، موجب شده تا پاکستان دچار محاسبات پیچیده در مورد صادرات سلاح شود.

صنایع دفاعی پاکستان و فرصت‌‏های جدید
چنانکه بالاتر گفتیم صنایع دفاعی پاکستان شاهد یک رشد قابل توجه در یک سال گذشته بوده است به‌طوری که صادرات نظامی این کشور از 53 میلیون دلار به بیشتر از 415 میلیون دلار رسیده است. بخش عمدۀ این افزایش، مدیون وقوع جنگ اوکراین بوده است. جایی که پاکستان وسیعاً با وساطت بریتانیا اقدام به صادرات مهمات توپخانه به اوکراین کرده است. با این حال پاکستان نتوانسته چنانکه باید و شاید از ظرفیت این بازار جدید استفاده کند. با آنکه کشورهای اروپایی، بودجه نقد قابل توجهی برای خریداری مهمات توپخانه برای اوکراین داشتند پاکستان اما نتوانست به صورت گسترده این نیاز را پاسخ دهد. شایعاتی وجود داشت که پاکستان ممکن است تسلیحاتی مانند موشک‌های ضدهوایی دوش پرتاب انزا را هم به اوکراین ارائه کند اما هنوز تصویری از کاربرد این سلاح توسط اوکراین منتشر نشده است. شایعاتی وجود داشت که بریتانیا و آمریکا از پاکستان خواسته‌‏اند برخی اقلام مهمات مورد نیاز اسرائیل را در حمله به غزه و لبنان (مانند گلوله توپ) تأمین کند (کاری که برای مثال صربستان و هند انجام می‌دهند) اما بعید است که پاکستان دست به چنین کاری زده باشد.
برنامۀ کنونی دولت و ارتش پاکستان آن است که حال که پاکستان دچار مشکلات عمیق اقتصادی است و بودجۀ نظامی هم فشار شدیدی به هزینه‌های مالی دولت وارد می‌کند، صادرات محصولات نظامی موجب ارزآوری شود. این ارزآوری هم کمکی به تولید ناخالص داخلی خواهد بود هم بخشی از بودجه نظامی را تأمین خواهد کرد و از فشار افکار عمومی بر ارتش و دولت خواهد کاست. ضمن آنکه ممکن است فرصت‌های دیگر مانند بهبود مجدد رابطه با آمریکا، سرازیر شدن کمک‌های اقتصادی غرب و کشورهای دیگر و کاهش واردات سلاح را موجب شود. اما موانعی که در بالا اشاره کردیم تا حد زیادی جلوی توسعۀ اقدام‌های صنایع دفاعی پاکستان را خواهد گرفت. ظرفیت صنعتی محدود پاکستان در زمینۀ تولید فولاد و سایر فلزات در کنار بخش توسعه‌نیافتۀ صنعت غیرنظامی که بتواند به صنایع دفاعی کمک کند هم مزید بر علت هستند تا پاکستان نتواند ظرفیت تولیدات دفاعی خود را بالا ببرد. این البته به جز نیازمندی‏‌های وسیع داخلی پاکستان است که اکنون با دو درگیری نظامی کم شدت اما گسترده در بلوچستان و وزیرستان مواجه است و منابع عمده به سوی آنها روانه خواهد شد.

نتیجه‏‌گیری
در حالی که تشدید بحران کسری بودجه در کنار افزایش بودجۀ نظامی ناخرسندی عمومی علیه ارتش را در پاکستان افزایش داده، دولت و ارتش پاکستان به فکر توسعۀ ظرفیت تولیدات دفاعی برای صادرات، کسب ارز، گسترش روابط خارجی و کاستن از واردات سلاح از خارج هستند. اما همۀ این موارد با توجه به تنوع نیازمندی‏‌های دفاعی پاکستان و نیز سطح فناوری پایین، روابط خارجی محدود و مشکلات مدیریتی و سیاسی این کشور، دچار محدودیت‌های ساختاری است. گرچه صادرات نظامی پاکستان یک رشد هشت برابری را در فاصله سال قبل و سال پیش از آن، نشان داده اما این رشد تنها به سبب صادرات مهمات، حاصل شده و دور نیست که با خاتمۀ جنگ اوکراین، دیگر همین بازار اندک برای تولیدات دفاعی پاکستان هم از دست برود. به خصوص آنکه کیفیت پایین محصولاتی مانند جی-17 هم موجب بی‌رغبتی به خرید سلاح از پاکستان شده است.