مطالعات شرق/

زهرا محمودی؛ دانش‌آموخته دکتری روابط بین‌الملل

آمریکا و پاکستان در راستای ادامۀ همکاری‌های امنیتی خود، تفاهمنامۀ امنیتِ ارتباطات و اطلاعات را در آگوست 2023 (مرداد1402) تمدید کردند. مفاد این تفاهمنامه، شرایط همکاری و امنیت ارتباطات را بین ایالات متحده و پاکستان تعریف می‌کند. با توجه به اینکه تفاهمنامه امنیتی مذکور، می‌تواند روابط استراتژیک - دفاعی بین واشنگتن- اسلام آباد را عمیق‌تر کند، بررسی محتوای این تفاهمنامه امنیتی، اهداف آن و نیز تأثیری که می‌تواند بر ج.ا.ایران داشته باشد، در این نوشتار، تبیین و تحلیل می‌شود.
1- ماهیت تفاهمنامه امنیتِ ارتباطات و اطلاعات
به‌طور کلی، تفاهمنامۀ امنیت ارتباطات و اطلاعات، توافقی است که ایالات متحده، با کشورهای متحد خود منعقد می‌کند و در پی آن، به دنبال اشتراک‌گذاری و ایمن‌سازی اطلاعات نظامیِ طبقه‌بندی شده و تقویت روابط نظامی با کشور مقابل است. این تفاهمنامه، دسترسی به فناوری و تجهیزات پیشرفته نظامی آمریکا را تسهیل می‌کند و در عین حال توانایی کشور امضا کننده تفاهمنامه با آمریکا را برای همکاری و همگام‌سازی عملیات با نیروهای ایالات متحده تقویت می‌کند. بر اساس این قرارداد، وزارت دفاع ایالات متحده، تضمین‌های قانونی را در مورد فروش تجهیزات و سخت‌افزار نظامی به کشور خارجی ارائه می‌کند. درضمن، این توافقنامه، موانع قانونی و بوروکراتیک، جهتِ دستیابی و انتقال فناوری‌های حساس نظامی را کاهش می‌دهد. کشورهایی که تاکنون این تفاهمنامه را با ایالات متحده امضا کرده‌اند شامل: هند، ژاپن، کره جنوبی، استرالیا، نیوزیلند و فیلیپین می‌شوند. نکته قابل توجه این است که عمدۀ این کشورها، در منطقۀ هند و اقیانوس آرام قرار دارند و به‌عنوان متحدان و شرکای ایالات متحده، عمل می‌کنند و منافع استراتژیک و نگرانی‌های امنیتی مشترک با واشنگتن دارند.
  
2- تفاهمنامه امنیت ارتباطات و اطلاعات میان آمریکا و پاکستان
وزارت دفاع امریکا و ستاد مشترک ارتش پاکستان در اکتبر سال 2005، تفاهمنامۀ امنیت ارتباطات و اطلاعات را به‌مدت 15 سال امضاء کردند. در آن زمان، منطقۀ جنوب آسیا، شاهد حضور نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا در افغانستان در قالب جنگ علیه تررویسم بود و پاکستان نیز به دلیل مجاورت با افغانستان و عمق روابط با طالبان، مورد توجه کاخ سفید قرار داشت. در همین قالب، پاکستان در سال 2004، به دلیل حضور در خط مقدم مبارزه با تروریسم، از سوی ایالات متحده، به عنوان متحد اصلی غیرِ ناتو برای واشنگتن معرفی شده بود. امضای تفاهمنامۀ امنیت ارتباطات و اطلاعات میان آمریکا و پاکستان در سال 2005، بستری برای همکاری‌های دفاعی و ضد تروریسم بین دو کشور، برای بیش از یک دهه فراهم کرد. همان‌گونه که قبلاً توافق شده بود، مدت تفاهمنامۀ مذکور در سال 2020 منقضی شد، ولی تمایلی از جانب آمریکا جهت تمدید آن با پاکستان مشاهده نشد. تا اینکه در فوریه 2023، هیئتی از پاکستان برای شرکت در مذاکرات دو جانبۀ دفاعی و امنیتی، از واشنگتن بازدید کرد. چندی بعد، نشستی بین "ژنرال مایکل اریک کوریلا"( Lieutenant General Michael E. Kurilla)، رئیس ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده (سنتکام) و "ژنرال عاصم منیر"، رئیس ستاد ارتش پاکستان، برای تقویت بیشتر روابط دوجانبه از جمله در زمینۀ دفاعی، برگزار شد و طرفین در خصوص تمدید تفاهمنامه امنیت ارتباطات و اطلاعات نیز توافق کردند؛ با این حال، هر دو طرف از اعلام رسمی امضای تمدید تفاهمنامه خودداری کردند. به این ترتیب، در آگوست 2023؛ یعنی سه سال پس از فسخ توافقنامه، مجدداً این قرارداد توسط طرفین تمدید شد. همان گونه که گفته شد، هیچ اطلاعیۀ رسمی در مورد امضای این قرارداد در پاکستان منتشر نشده است.

3- اهمیت و آثار امضاء تفاهمنامه امنیتِ ارتباطات و اطلاعات میان آمریکا و پاکستان برای طرفین
پاکستان پس از حملات تروریستی 11 سپتامبر 2001، به‌عنوان یک بازیگر مهم در عرصۀ بین‌المللی و مبارزه علیه تروریسم ظاهر شد و کمک‌های نظامی- امنیتی و اقتصادی قابلِ‌توجهی از آمریکا دریافت کرد. اما عدم توجه اسلام آباد به خواسته‌های آمریکا در خصوص نحوه و ادامۀ روابط با طالبان و نیز وجود چالشی به نام چین، باعث شد ایالات متحده به سمت روابط استراتژیک با هند برود. در ادامه، خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان در سال 2021، روابط واشنگتن و اسلام آباد را بیش از پیش تحت تأثیر قرار داد. هر چند، طی دهۀ گذشته نیز، چالش‌هایی در روابط دو کشور بوجود آمده بود؛ از جمله: قتل اسامه بن لادن(رهبر سابق القاعده)، به دست نیروهای دریایی ایالات متحده در ابیت‌آباد پاکستان در سال 2011 در نزدیکی یک مرکز آموزش نظامی متعلق به ارتش پاکستان، تأثیرِ نامطلوبی بر روابط دوجانبه گذاشت. در همان سال، ارتش آمریکا به یک پایگاه نظامی پاکستان در امتداد مرز افغانستان، حملۀ هوایی کرد که منجر به کشته شدن 24 سرباز پاکستانی شد. این رویداد، منجر به این تصمیم اسلام آباد شد که مسیرهای زمینی را مسدود کند، مسیرهایی که توسط نیروهای ائتلاف برای انتقال اقلام ضروری به افغانستان استفاده می‎‌شد. در کنار بُعد کلان، در سطح خُرد(فردی) نیز سیاستمداران کاخ سفید، رضایت چندانی از اقدام‌های پاکستان نداشته‌اند؛ به‌عنوان مثال، ترامپ، رئیس‌جمهورِ سابق ایالات متحده اعلام کرد که تمام آنچه اسلام آباد طی بیش از یک دهه در ازای کمک‌های واشنگتن، با شعار و ظاهر مبارزه با تروریسم به آمریکا داد، دروغ و فریب بوده است. "جو بایدن" نیز از زمان انتخاب شدنش به عنوان رئیس جمهور ایالات متحده در سال 2020، نه تنها هیچ گونه ارتباط رسمی با دولت پاکستان نداشته است، بلکه در استراتژی امنیت ملی دولت او که در اکتبر 2022 منتشر شد، حتی یک بار هم به پاکستان اشاره نشده است. این در حالی که در استراتژی امنیت ملی دولت اوباما در سال 2010، چند بار به پاکستان اشاره شده بود. البته باید در نظر داشت که این انتقادها فقط از جانب سیاستمداران آمریکایی مطرح نمی‌شود بلکه در طرف مقابل نیز مقام‌های پاکستانی، اغلب نسبت به آنچه که ترجیح هند به‌عنوان متحد "انتخابی" واشنگتن (در مقایسه با پاکستان) می‌خوانند، ناخشنودی خود را در قبال رویکرد آمریکا ابراز کرده‌اند. چرا که به باور آنها، پاکستان در طول تاریخ روابطش با آمریکا، فقط در شرایط خاص و به صورت تاکتیکی و ناشی از اجبار، مورد توجه کاخ سفید قرار گرفته و پس از پایان آن شرایط خاص، دیگر اهمیتی نزد امریکا نداشته است. در حالی که روابط ایالات متحده با هند، به صورت استراتژیک و طولانی مدت و کاملاً دوستانه بوده است.
علی‌رغم وجود فضای فوق در روابط دو کشور، ایالات متحده به چند دلیل به پاکستان نیاز دارد:

1.موقعیت استراتژیک پاکستان که بین آسیای جنوبی و مرکزی قرار دارد، این کشور را به یک بازیگر اساسی در تقویت امنیت و اتصال منطقه‌ای تبدیل کرده است.
2.تشویق ادغام اقتصادی پاکستان در آسیای جنوبی و مرکزی و توسعۀ پیوندهای تجاری که ارتباطات و تجارت را تقویت می‌کند، به نفع منافع ملی آمریکاست.
3.حفظ ثبات و رفاه پاکستان برای امنیت ملی ایالات متحده و اهداف حیاتی آن، شامل تلاش‌های ضد تروریسم، ارتقای صلح منطقه‌ای و جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای، از اهمیت بالایی برخوردار است. در این چارچوب، اکنون، امضاء تفاهمنامۀ امنیتی میان آمریکا و پاکستان، نشان‌دهندۀ شروعی دوباره در حوزۀ همکاری‌های دفاعی دو کشور و نیز تعهد قوی هر دو کشور به گسترش روابط نظامی دو جانبه، پس از یک دورۀ طولانی بی‌اعتمادی است.

3-1.اهمیت و آثار امضاء تفاهمنامۀ امنیتی مذکور برای پاکستان
اهمیت تفاهمنامۀ امنیت ارتباطات و اطلاعات در روابط اسلام آباد و واشنگتن، به دلیل تسهیل در همکاری نظامی پیشرفته بین دو کشور است. پیامدهای این موضوع، در این واقعیت نهفته است که پاکستان، به‌عنوان متحد ایالات متحده در منطقه، دارای موقعیت محوری است. پاکستان از نظر جغرافیایی در مجاورت افغانستان قرار دارد و نقش مهمی را به‌عنوان یک حلقۀ اساسی در آنچه اقدام‌های ضد تروریسم آمریکا در منطقه خوانده می‌شود، ایفا کرده است. در واقع، تفاهمنامۀ امنیت ارتباطات و اطلاعات، روابط استراتژیک - دفاعی بین اسلام آباد و واشنگتن را عمیق‌تر می کند؛ لذا امضای تفاهمنامۀ امنیت، می‌تواند پیامدهایی برای پاکستان داشته باشد از جمله:
الف- امکان­پذیر شدن فروش تجهیزات نظامی ایالات متحده به پاکستان:
 وزارت امور خارجه آمریکا در ماه سپتامبر 2023، در راستای امضای تفاهمنامۀ امنیت ارتباطات و اطلاعات با پاکستان با هدف فروش تجهیزات نظامی، خبر فروش احتمالی هواپیماهای F-16 و تجهیزات مرتبط با آن را به پاکستان،در قراردادی به ارزش450 میلیون دلار،تأیید کرد.آمریکایی‌ها اعلام کردند که فروش هواپیماهای F-16، پاکستان را قادر می‌سازد تا همکاری خود را با ایالات متحده و شرکای آن در اهداف ضد تروریسم و آماده‌سازی برای عملیات‌های احتمالی آینده، حفظ کند.
ب- تقویت توان بازدارندگی پاکستان در برابر تهدیدها:
 امضای تفاهمنامۀ امنیت و آثار ناشی از آن، به نوبۀ خود، توانایی‌های دفاعی پاکستان را در برابر تهدیدهای مختلفِ سازمان‌هایِ تروریستی و دیگر دشمنان تقویت می‌کند. به عنوان مثال، پاکستان با شورش‌های بلوچ‌ها در امتداد مرز با ایران، مبارزه تحریک طالبان پاکستان (TTP) و دیگر سازمان‌های شبه‌نظامی که باعث بی‌ثباتی و تلفات جانی شده‌اند و تنش‌های مداوم با هند در امتداد خط کنترل، مواجه است. بنابراین، با اجرای اصول مشخص شده در تفاهمنامۀ امنیت ارتباطات و اطلاعات توسط پاکستان، نیروهای امنیتی این کشور ممکن است بتوانند با این چالش‌ها، بهتر مقابله کنند و صلح و ثبات را در داخل مرزهای خود ارتقاء دهند.
ج-  دستیابی به تجهیزات پیشرفتۀ نظامی ایالات متحده و ارائۀ فرصت‌های آموزشی.
د-  افزایش قابلیت همکاری با نیروهای نظامی آمریکا
هـ - تقویت همکاری امنیتی با ایالات متحده(عملیات و تمرین‌های نظامی مشترک)
3-2. اهمیت و آثار امضای تفاهمنامۀ امنیتی مذکور برای آمریکا
تغییر چشم‌انداز ژئوپلیتیکی، ایالات متحده را ملزم به ارزیابی مجدد سیاست­اش در آسیای جنوبی و نحوۀ قرار دادن منطقه در محاسبات استراتژیک خود می‌کند. سیاست دولت "بایدن" در قبال منطقۀ آسیای جنوبی، می‌تواند مبتنی بر ایجاد مشارکت قوی‌تر با هند برای تأمین منافع در منطقۀ اقیانوس هند و همکاری حساب شده با پاکستان برای پیشبرد سیاستهای آمریکا در قبال آسیای مرکزی و افغانستان باشد. لذا امضای تفاهمنامه امنیت می‌تواند پیامدهایی برای ایالات متحده داشته باشد از جمله:
الف- پویایی روابط واشنگتن و اسلام آباد پس از خروج آمریکا از افغانستان، بستگی دارد به آنچه که پاکستان می‌تواند برای اهداف ضد تروریسم ایالات متحده در منطقه ارائه دهد و نیز آنچه که واشنگتن می‌تواند به اسلام آباد در زمینۀ کمک‌های نظامی و غیرنظامی ارائه دهد. به این معنا که، رویکرد چندجانبه و عمل‌گرایانۀ آمریکا نسبت به حکومت طالبان افغانستان، مستلزم استفاده از روابط طولانی مدت پاکستان با اعضای طالبان، به‌ویژه شبکه حقانی است. ایالات متحده ترجیح می‌دهد که طالبان به تعهدهای خود در توافقنامۀ دوحه، مبنی بر عدم اجازه به گروه‌های تروریستی برای استفاده از خاک افغانستان، جهت اقدام علیه منافع آمریکا عمل کند. حالا اگر طالبان به وعده‌های خود عمل نکند، پاکستان باید توانایی و تمایل داشته باشد که با گروه‌های تروریستی مستقر در افغانستان مقابله کند. از جمله راه‌های ایجاد و تقویت این توانایی و تمایل، امضای تفاهمنامۀ امنیتی مذکور بوده است.
ب- تمدید تفاهمنامۀ امنیتی نشان می‌دهد ایالات متحده، نه تنها نمی‌خواهد خودش سطح روابط با پاکستان را کاهش دهد، بلکه همچنین مایل به تقویت کنترلِ چین بر پاکستان نیز نیست. به دیگر سخن؛ ایالات متحده، نگران تعمیق نفوذ چین در پاکستان و درنتیجه، احتمال ایجاد پایگاه نظامی چین در پاکستان است. در این قالب، تجدید قرارداد امنیتی مذکور، می‌تواند پیام‌های مثبتی به پاکستان درخصوص ادامۀ همکاری نظامی با آمریکا و لزوم رعایت توازن در روابط خارجی اسلام آباد ارسال کند. ژنرال‌های راولپندی و نخست وزیران اسلام آباد، بارها اعلام کرده‌اند که نمی‌خواهند صرفاً در یک بلوک (یا بلوک شرق به رهبر ی چین؛ و یا بلوک غرب به رهبری آمریکا) قرار گیرند بلکه به دنبال تعادل ظریف و بی‌طرفی استراتژیک هستند. با این وجود، انتظارهای خوش‌بینانه برای آیندۀ روابط پاکستان و ایالات متحده، چندان قوی به نظر نمی‌رسد! همگرایی کوتاه مدت منافع دو کشور در برابر تهدید ناشی از تروریسم، آنها را در حال حاضر در سطح همکاری نگه می‌دارد. اما در درازمدت، با توجه به اجماع دو حزبی در ایالات متحده، جهت خنثی کردن جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای چین، منافع متفاوتی بر اساس پویایی‌های منطقه شکل خواهد گرفت که ممکن است مانع تقویت بیشتر روابط دفاعی واشنگتن و اسلام‌آباد شود. این هدف اساسی ایالات متحده، هند و آمریکا را نزدیک‌تر می‌کند. درواقع، هند (رقیب سرسخت پاکستان)، به عنوان وزنه تعادلی از جانب آمریکا در برابر پکن، در ائتلاف موازنۀ بزرگتر ضد چین، قرار می‌گیرد. در همین راستا، دهلی نو نیز تا حدودی سیاست "استقلال استراتژیک" خود را در سطح شعار قرار داده و در عمل، در حال ورود به اتحاد عملی با ایالات متحده، در حوزه‌های متعددی است. در طرف مقابل، بعید است پاکستان با توجه به وسعت و عمق روابط چند بُعدی با چین، در ائتلاف موازنۀ ضد چین قرار گیرد. اما پاکستان همزمان، تمایلی به پذیرش نقش ژئوپلیتیکی ثانویه در مقایسه با هند، در منطقۀ ژئوپلیتیکی تحتِ رهبری ایالات هم متحده ندارد. بنابراین در چنین شرایطی، سیاستگذاران پاکستانی خواه ناخواه به‌طور جدی، با وضعیت پیچیدۀ حفظ تعادل و پرهیز از انتخاب بین چین و ایالات متحده، مواجه خواهند شد؛ چرا که قرار گرفتن در وضعیت انتخاب، صرفاً منحصر به میل پاکستان نخواهد بود؛ بلکه این کشور ممکن است مجبور شود به شرایط ناشی از رقابت قدرت‌های بزرگ، تن دهد و تصمیم‌های استراتژیک نامطلوب اتخاذ کند، زیرا قدرت‌های بزرگ، خارج از کنترل و اراده پاکستان، بازی خواهند کرد.
ج- محرومیت و عدم حضور پاکستان در استراتژی هندو-پاسفیک که با هدف مهار چین توسط آمریکا مطرح شده است، باعث نزدیک شدن پاکستان به چین شده است. واشنگتن می‌تواند با تمدید تفاهمنامۀ امنیتی و اِحیای روابط نظامی مد نظرش با پاکستان، حداقل در سطح تئوریک، راه را برای احتمال گنجاندن نام پاکستان در استراتژی هندو-پاسفیک هموار کند؛ هر چند طرح این احتمال در زمان کنونی، به دلیل جایگاه هند (به‌عنوان شریک اصلی آمریکا در اقیانوس هند) در این استراتژی و مخالفت دهلی با هرگونه حضور پاکستان در این استراتژی، دور از انتظار به نظر می‌رسد.

4 -تأثیر امضاء تفاهمنامه امنیت ارتباطات و اطلاعات میان آمریکا و پاکستان بر ج.ا.ایران
روابط ایران و پاکستان، پیچیده و چندوجهی است. همکاری در زمینه‌های تجارت، انرژی و امنیت مرزی، باعث می‌شود که تنش‌های دو جانبۀ ناشی از اختلاف‌های مذهبی و رقابت در افغانستان تعدیل شود. هرچند، پاکستان تمایل خود را برای حفظ استقلال در سیاست خارجی خود نشان داده است با این حال ایالات متحده، نقش مهمی در شکل‌دهی سیاست امنیتی پاکستان ایفا می‌کند. این در شرایطی است که ج.ا.ایران، آمریکا را به‌عنوان تهدیدی برای امنیت منطقه می‌داند و آن را به مداخله و صادر کردن تروریسم به منطقه محکوم می‌کند و به همین دلیل، با هرگونه سلطه و نفوذ آمریکا در منطقه، مخالف است. آمریکا نیز روابط نزدیک پاکستان و ایران را به عنوان تهدید قلمداد می‌کند. پس از 11 سپتامبر 2001، همکاری نزدیک پاکستان با ایالات متحده در جنگ علیه تروریسم، روابط اسلام آباد با تهران را تحت تأثیر قرار داد. با این حال، تنش در روابط با ایالات متحده، پاکستان را به سمت ایران سوق داد و حتی توافقنامۀ اجرای پروژۀ خط لولۀ صلح، توسط مقام‌های اسلام آباد امضا شد. اما فشارهای مداوم ایالات متحده، عربستان سعودی و تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، پروژۀ خط لولۀ صلح را متوقف کرد. اکنون نیز، پس از امضای توافق امنیتی پاکستان و آمریکا، یکی از پیامدهای این توافق، می‌تواند همکاری مستقیم‌تر میان آمریکا و پاکستان در زمینۀ مبارزه با تروریسم باشد؛ طوری که ایالات متحده با استفاده از توانمندی‌های اطلاعاتی، نظارتی و شناسایی خود، به پاکستان کمک کند و اسلام آباد نیز منابع ارزشمند اطلاعاتی انسانی خود را در اختیار واشنگتن قرار دهد. همچنین، باید در نظر داشت که امضای تفاهمنامۀ امنیتی واشنگتن و اسلام آباد، باعث می‌شود پاکستان در اتخاذ مواضع منطقه‌ای، در مقابل سایر همسایگانش از جمله ایران، جسورتر رفتار کند. با این حال، با توجه به مشکلات داخلی پاکستان و نیز چالش‌های این کشور با هند و تحریک طالبان پاکستان، بعید به نظر می‌رسد که اسلام آباد درصدد ایجاد دشمنی جدید، به نام ایران، در مجاورت مرزهای خود باشد؛ هر چند امکان هر سناریو از جمله همکاری‌های امنیتی به طور غیرمستقیم و کاملاً پنهانی توسط پاکستان و به ضرر ایران (حتی به‌عنوان ابزار فشار علیه ایران) نیز، محتمل است.

جمع‌بندی
درمجموع، روابط ایالات متحده و پاکستان، با دوره‌هایی از فراز (شراکت قوی) و فرود(بی‌تعهدی)، مشخص شده است و به احتمال زیاد در سال‌های آینده نیز، به‌عنوان یک رابطۀ مهم در حوزۀ امنیتی و دفاعی، به دلیل منافع مشترک دو کشور در ثبات منطقه‌ای (جلوگیری از بی‌ثباتی در پاکستان و جلوگیری از درگیری هسته‌ای پاکستان با هند) و مبارزه با تروریسم (البته در چارچوب منافع خودشان) ادامه خواهد یافت. امضای تفاهمنامۀ امنیتی میان واشنگتن و اسلام آباد، در راستای رویکرد مبارزه با تروریسم صورت گرفته است و آثار آن، در قالب تقویت قدرت نظامی پاکستان، وجود پتانسیل بهره‌گیری از نتایج این توافق علیه رقبا و دشمنان اسلام آباد در داخل کشور و در سطح منطقه، استفاده از وزنۀ پاکستان در روابط آمریکا با حکومت طالبان افغانستان، تلاش برای ایجاد تعادل در روابط پاکستان و چین و ... قابل ذکر است.

انتهای مطلب/