مطالعات شرق/

کارگروه آسیای مرکزی مؤسسه مطالعات راهبردی شرق

مقدمه
کشورهای آسیای مرکزی بوضوح روند پایداری از همگرایی مستقل منطقه‌ای را آغاز کرده‌اند. تغییر در سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللیِ ازبکستان عامل کلیدی شکل‌گیری این روند است. نشست‌های مشورتی سران کشورهای منطقه در کنار شمار قابل توجه رویدادهای دو و چندجانبه، همچون نشست سه‌جانبه "عشق‌آباد" و یا ابتکارهای منطقه‌ای دیگر، همگی نشانه‌های جدی از این رویکرد بوده است. درست است که اولین نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی به میزبانی قزاقستان برگزار شد اما نشست دوم به میزبانی "تاشکند" بود که توانست ریل‌گذاری مناسب را در این زمینه انجام دهد. بعدتر نیز با نشست‌های دیگری که تقریباً بدون وقفه جدی در "آوازه" و "چولپون‌آتا" برگزار شدند، کشورهای منطقه یک روند جدی همگرایی را شکل دادند. تاکنون در خصوص روند شکل‌گیری این پلتفرم، رویکردهای آن و بروندادهای مرتبط با تصمیم‌های چندجانبه، مباحث بسیار زیادی مطرح شده، اما اکنون به نظر می‌رسد با برگزاری پنجمین نشست در دوشنبه و میزبانی یک دوره‌ای تمام کشورهای عضو این پلتفرم، می‌بایست در خصوص دلالت‌های سیاسی و ژئوپلیتیکی آن نیز مباحثی جدی‌تر را مطرح کرد.

پنجمین نشست مشورتی در دوشنبه
پنجمین نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی روز 14 سپتامبر به میزبانی شهر "دوشنبه" پایتخت تاجیکستان و با حضور رؤسای جمهور پنج جمهوری آسیای مرکزی برگزار شد. "الهام علی‌اف"، رئیس‌جمهور آذربایجان و "کاخا ایمنادزه"، نماینده ویژه دبیر کل سازمان ملل متحد و رئیس مرکز منطقه‌ای برای دیپلماسی پیشگیرانه در آسیای مرکزی، و "هانس کلوج"، مدیر منطقه‌ای سازمان بهداشت جهانی هم میهمانان افتخاری این نشست بودند. "آنتونیو گوترش"، دبیر کل سازمان ملل متحد نیز در ابتدای این نشست با ارسال یک پیام ویدئویی مشارکت داشت تا ابعاد بین‌المللی این نشست فراتر از صرف یک همگرایی منطقه‌ای مورد توجه قرار بگیرد. حضور این مقام‌های بین‌المللی در این نشست، مصادف با برگزاری برخی رویدادهای حاشیه‌ای نیز بود که در هر کدام از آن‌ها توافق‌هایی مجزا به تصویب رسید.
در چارچوب نشست اصلی روسای جمهور، "سردار بردی‌محمداف"، رئیس‌جمهور ترکمنستان در سخنرانی خود بر لزوم گفت‌و‌گو در مورد امنیت و همکاری در آسیای مرکزی، ضرورت تمرکز بر وضعیت دریاچه آرال و ایجاد یک ساختار منطقه‌ای در حوزه تغییرات اقلیمی، ایجاد اتاق بازرگانی آسیای مرکزی، تشکیل شورای کشورهای آسیای مرکزی در حوزه فناوری‌های نوین، تعامل پنج‌جانبه در حوزه انرژی در آسیای مرکزی و راه‌اندازی پلتفرم مشترک ترانزیت در منطقه تأکید کرد. "قاسم ژومارت توکایف"، رئیس‌جمهور قزاقستان نیز تمرکز اصلی سخنرانی خود را بر توسعه تجارت منطقه‌ای قرار داد. او با اشاره به رشد 80 درصدی تجارت در این منطقه و پتانسیل‌های رشد تجارت منطقه‌ای تا 15 میلیارد دلار، ایده‌هایی همچون پایگاه واحد داده‌های الکترونیکی در حوزه اقتصاد، توسعه همکاری‌های صنعتی کشورهای منطقه، دیجیتالی‌سازی و نوسازی زیرساخت‌های ترانزیت و تقویت مجامع اقتصادی را مدنظر قرار داد. "شوکت میرضیایف"، رئیس‌جمهور ازبکستان هم با اشاره به این نکته که هزینه حمل‌و‌نقل کشورهای این منطقه حدود 3 برابر بیشتر از سایر کشورهاست، محور کانونی مباحث خود را بر حوزه ترانزیت معطوف کرد. میرضیایف همچنین پیشنهادهایی نظیر ایجاد مناطق آزاد تجاری بدون استثناها، شکل‌گیری مکانیزم‌های خاص همکاری در حوزه کریدورهای ترانزیتی، شکل‌دهی به پلتفرم یکپارچه دیجیتال در حوزه حمل‌ونقل و ساخت شبکه‌های جدید تأمین برق را مطرح کرد. "سادیر جباروف"، رئیس‌جمهور قرقیزستان نیز سخنرانی خود را حول دو مقوله آب و انرژی شکل داد که محورهایی نظیر سایر روسای جمهور را در بر می‌گرفت.
در پایان این نشست، همچون دوره‌های پیشین برخی توافق‌های چندجانبه بین کشورها حاصل شد. در مجموع پنج سند اصلی در نشست سران به تصویب مشارکت‌کنندگان رسید که شامل بیانیه پایانی سران دولت‌ها، موافقت‌نامه تقویت ارتباط‌های متقابل در حوزه حمل‌و‌نقل زمینی در آسیای مرکزی، موافقت‌نامه در خصوص جهت‌های کلی سیاست‌ جوانان، آئین‌نامه شورای هماهنگ‌کنندگان ملی نشست‌های مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی و نقشه راه حمایت از سلامت و بهداشت در آسیای مرکزی برای بازه 2022 الی 2025 می‌شدند. در بیانیه پایانی سران کشورها بر گزاره‌های مهمی همچون حل‌و‌فصل مسائل منطقه‌ای با استفاده از سازوکارهای دیپلماتیک، توجه به مقابله مشترک با تروریسم و افراط‌گرایی بویژه در بین جوانان، تأکید بر شکل‌گیری یک حکومت فراگیر، مستقل، متحد و صلح‌آمیز در افغانستان، تسهیل و تقویت مبادلات تجاری، افزایش سهم ارزهای ملی در تجارت دوجانبه، تقویت پتانسیل‌های ترانزیتی آسیای مرکزی و همکاری منطقه‌ای برای سازگاری با تغییرات اقلیمی تاکید شد. گزاره‌هایی که تقریباً بخش عمده‌ای از چالش‌های مشترک کشورهای منطقه را پوشش می‌دهند.
در حاشیه این نشست همچنین 14 رویداد جانبی برگزار شد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به مجمع مشترک اقتصادی، دومین مجمع روسای مؤسسات آموزش عالی، اولین نشست وزرای حمل‌و‌نقل، گفت‌و‌گوی رهبران زن آسیای مرکزی و مجمع روسای نهادهای دولتی در امور جوانان اشاره کرد. در بیانیه پایانی نشست وزرای حمل‌و‌نقل بر یکپارچه‌سازی سیستم حمل‌و‌نقل منطقه‌ای، تقویت کریدورهای چندوجهی و برخی گزاره‌های کلی دیگر تأکید شد. در سایر نشست‌ها نیز برخی توافق‌ها بین مقام‌های کشورهای منطقه به دست آمد. در همین حال مشخص شد که ششمین نشست مشورتی سران کشورهای منطقه برای سال 2024 به میزبانی قزاقستان برگزار خواهد شد که به معنای پایان اولین دور از میزبانی کامل پنج کشور در این پلتفرم (نشست‌های قبلی به ترتیب در آستانه، تاشکند، آوازه، چولپون‌آتا و دوشنبه برگزار شده‌اند) و آغاز دوره جدید است.  

دلالت‌های سیاسی و ژئوپلیتیک
متناظر با رویکردهای مطرح شده در این نشست و با در نظر گرفتن تحولات و روندهای سال‌های گذشته، می‌توان مهم‌ترین دلالت‌های سیاسی و ژئوپلیتیکی این پلتفرم را بعد از برگزاری پنجمین نشست مشورتی سران کشورهای منطقه، به شرح ذیل برشمرد:

1. 1. تدوین آئین‌نامه شورای هماهنگ‌کنندگان ملی در چارچوب این نشست و تصویب آن در نشست سران، رویکردی برای توسعه طولی و عرضی این پلتفرم منطقه‌ای است. در حقیقت این اقدام پیش‌زمینه‌ای برای تبدیل شدن این پلتفرم سیاسی به یک سازمان منطقه‌ای منسجم و همگرا است. مدلی که به نظر می‌رسد متأثر از الگوی شکل‌گیری سازمان همکاری شانگهای باشد. هرچند تحلیل‌گران و مقام‌های این منطقه، احتمالاً شباهت این پلتفرم را به اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (آسه‌آن) مطرح خواهند کرد. الگویی که پیش از این در چارچوب شکل‌دهی اتحادیه کشورهای آسیای مرکزی با موفقیت همراه نبوده است. گفتنی است این شورا برای نظارت بر اجرای توافق‌های به دست آمده شکل گرفته و در عین حال وظیفه دارد پیشنهادهای جدید را برای تعمیق همکاری‌ها در منطقه نیز ارائه دهد. این امر می‌تواند منجر به عملگرایی بیشتر در این پلتفرم و همچنین توسعه کارکردهای آن در آینده شود.
   2. "قربانقلی بردی‌محمداف"، رئیس "خلق مصلحتی" ترکمنستان یکی از مهمانان افتخاری این نشست بود که در پایان این نشست یک مدال افتخار ویژه از "امامعلی رحمان" دریافت کرد. با این حال خبری از هم‌ترازِ بردی‌محمداف در قزاقستان، یعنی "نورسلطان نظربایف" به عنوان پیشکسوت قدرت در آسیای مرکزی و اولین مبتکر نشست مشورتی سران کشورهای منطقه نبود. این موضوع می‌تواند نشان‌گر به رسمیت شناختن مناسبات قدرت در کشورهای منطقه باشد، چرا که بردی‌محمداف به‌رغم کناره‌گیری از ریاست جمهوری همچنان در رأس قدرت است و نظربایف با محدودیت‌های زیادی در قزاقستان همراه شده است. این رویکرد در صورت تعمیق و توسعه می‌تواند تضمینی برای ثبات در فرایندهای سیاسی و مناسبات قدرت در کشورهای منطقه بویژه در بازه مداخلات خارجی باشد.
   3. در حالی که میرضیایف، توکایف، بردی‌محمداف و تاحدودی جباروف محورهای سخنرانی خود در این نشست را بر مسائل اقتصادی و توسعه تجارت و رفاه در منطقه متمرکز ساختند، امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان سخنرانی خود را با تأکید بر حوزه امنیت و سیاست آغاز کرد و به پایان برد. رحمان سخنرانی خود را با تأکید بر نقش و اهمیت ثبات و امنیت منطقه‌ای آغاز کرد و با تأکید بر ضرورت توسعه همکاری‌های امنیتی و اشاره به موضوع‌هایی همچون رسانه (با تأکید بر اهمیت انتشار اطلاعات غلط) ادامه داد. این موضوع می‌تواند نشانه‌ای از رویکردهای متفاوت کشورهای عضو نسبت به اهداف و اولویت‌های منطقه‌ای باشد که می‌تواند در آینده همگرایی در این پلتفرم را تحت‌الشعاع قرار دهد.
   4. علی‌رغم پروپاگاندای گسترده و داخلی کشورهای آسیای مرکزی، باید پذیرفت که این پلتفرم همچنان صرفاً یک دیالوگ سیاسی برای مفاهمه است و کماکان ابعاد عملگرایانه در بطن آن بسیار کمرنگ است. البته باید اشاره داشت در منطقه‌ای که "اسلام کریم‌اف" رویکردهای انزواگرایانه داشت، ترکمنستان در دوره بردی‌محمدافِ پدر تصمیم‌های عجیب و غریب منطقه‌ای در حوزه ترانزیت می‌گرفت، رحمان بدون توجه به هیچ‌کدام از ملاحظات منطقه‌ای، در قبال افغانستان و موضوع‌هایی نظیر آب تصمیم می‌گرفت و بجز با محوریت مسکو، سران این کشورها گرد هم نمی‌آمدند، این گفت‌و‌گو و دیالوگ نیز دستاورد بزرگی محسوب می‌شود. با این حال باید مجدداً تأکید کرد که عملاً  بجز گزاره‌های کلی بدون جهت‌گیری‌های عملیاتی و نشانه‌ای از حل‌و‌فصل چالش‌ها در این پلتفرم نکته دیگری مشاهده نمی‌شود. به عنوان مثال موضوع‌های پرحاشیه‌ای نظیر تعریف مشترک از تروریسم، اختلاف نظرها و تفاوت مواضع نسبت به دولت طالبان در افغانستان، توزیع منابع آب و تأثیر آن در بحران‌های زیست‌محیطی منطقه و ... هیچ‌کدام به‌طورجدی تاکنون در این پلتفرم راه‌حلی نیافته‌اند.
   5. یکی از جدی‌ترین و مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی همگرایی آسیای مرکزی، حتی فراتر از جنگ اوکراین، بحران افغانستان و مداخلات روسیه و چین، اختلاف‌ها و تنش‌های مرزی تاجیکستان و قرقیزستان است. چالشی که در قبال سایر کشورهای منطقه تقریباً به‌طور کامل حل‌و‌فصل شده و در قبال این دو جمهوری تشدید شده است. در نشست دوشنبه علی‌رغم دیدار امامعلی رحمان و سادیر جباروف، عملاً هیچ بحثی در خصوص مرزها و تعیین حدود آن‌ها بین دو کشور مطرح نشد. در این پلتفرم منطقه‌ای نیز جز اشارات کلی و حاشیه‌ای به حل‌و‌فصل اختلاف‌ها در خصوص درگیری‌های مرزی، رایزنی، مذاکره و راه‌حلی برای حل این تنش به دست نیامد. این تنش‌های مرزی در صورت تشدید و حتی تداوم می‌تواند این پلتفرم را نیز به لحاظ ماهیت وجودی تحت تأثیر قرار دهد.
   6. بدون شک مهم‌ترین مهمان افتخاری این نشست فراتر از قربانقلی بردی‌محمداف و یا نماینده سازمان ملل و سازمان بهداشت جهانی، رئیس‌جمهور آذربایجان بود. حضور الهام علی‌اف به معنای رویکرد جدی این کشورها برای توسعه ارتباط‌های چندجانبه میان‌منطقه‌ای بویژه در حوزه ژئواکونومی است. دعوت تاجیکستان به عنوان تنها کشور غیرترک‌زبان در آسیای مرکزی از آذربایجان نیز دلالت بر نگاه عملگرایانه و غیرایدئولوژیک و مستقل این کشورها (از ترکیه) دارد. بنابراین باید انتظار داشت که مشارکت‌های کشورهای منطقه با آذربایجان در طول سال‌های آتی بیشتر و پررنگ‌تر شود.

جمع‌بندی
روند همگرایی کشورهای آسیای مرکزی از سال 2017 و پس از به قدرت رسیدن میرضیایف در ازبکستان آغاز شده و ادامه دارد. با این حال این روند ممکن است پایدار نمانده و متأثر از برخی تحولات دستخوش تغییرات جدی شود. تشدید بحران آب یکی از این موارد است که ممکن است رویکرد ازبکستان را به کلی تغییر دهد. در عین حال تسری هرنوع بی‌ثباتی از افغانستان و امنیتی شدن فضای ارتباطات بین این کشورها بویژه با توجه به مواضع تحریک‌آمیز تاجیکستان موضوع دیگری است که می‌تواند این همگرایی را دستخوش تحولات اساسی کند. دخالت قدرت‌های بزرگ همچون چین و روسیه (آمریکا در این زمینه حامی همگرایی مستقل کشورهای منطقه در مقابل چین و روسیه است) نیز ممکن است تعارض منافعی را در این کشورها ایجاد کند که مانع از تحقق سطح کیفی از همگرایی شود. مقابله با این فرایند مستلزم رسیدگی جدی و عملگرایانه به این چالش‌ها است که تاکنون علی‌رغم اقدام‌های قابل توجه در سطوح دوجانبه، در سطح چندجانبه و در پلتفرم نشست مشورتی حداقل راهکاری عملیاتی نیافته است. در عین حال جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنها همسایه آسیای مرکزی که قابلیت تقویت پتانسیل همگرایی منطقه‌ای آسیای مرکزی بویژه در حوزه ژئواکونومی را دارد، از قابلیت‌های زیادی برای مشارکت با این پلتفرم، همچون نقشی که آذربایجان در این نشست ایفا کرد، برخوردار است. بهره‌مندی از چنین فرصتی مستلزم تقویت همگرایی سیاسی با کشورهای منطقه و تقویت ارتباطاتِ مستقل از روسیه و در راستای تقویت موقعیت ژئواکونومیک آسیای مرکزی است.
انتهای مطلب/