مطالعات شرق/

سیدسباس نقوی*

با گذشت زمان، زوایای مهم سفر نخست وزیر هند به آمریکا در 22ژوئن2023، آشکارتر می‌شود که نشان دهنده تأثیر آن بر تحولات منطقه و جهان است. هند همواره در تلاش است تا با متقاعد کردن آمریکا در زمینه مخالفت با پاکستان، فشارهای منطقه‌ای و بین المللی خود را بر اسلام آباد افزایش دهد. این در حالی است که آمریکا با حمایت از موضع غیر اصولی هند همواره به تنش در شبه قاره هند دامن می‌زند. این موضع آمریکا جانبداری آشکار از هند در مسأله کشمیر است که می‌تواند پیامدهای غیر قابل جبرانی را به دنبال داشته باشد. 
قبل از اینکه «ناندرا مودی»، نخست وزیر هند شود، آمریکا به علت پایمال کردن حقوق بشر و نقض آزادی مذهبی، سفر را وی به ایالات متحده ممنوع کرده بود اما در حال حاضر مودی نخست وزیر هند، متحد استراتژیک آمریکا در منطقه است. نخست وزیر هند در سخنرانی اخیر خود در کنگره این کشور از فشارهای چین بر اقتصاد جهان انتقاد کرد و افزود: سیاست چینی‌ها موجب می‌شود ابرهای سیاه اختلافها، کشورهای منطقه را در بر بگیرد. نارندرا مودی، در ادامه این سخنرانی، بر نقش هند به عنوان شریک راهبردی ایالات متحده در مقابله با نفوذ جهانی چین تأکید کرد و خواهان مهار گروه‌های تروریستی کشمیر که از پشتیبانی پاکستان برخوردارند، شد.
در این میان سیاستمداران پاکستانی، ضمن واکنش به سفر نارندرا مودی به واشنگتن از گسترش و نفوذ هند در افغانستان ابراز نگرانی کرده‌اند. آنان بر این باورند که اسلام‌آباد تاکنون نتوانسته است از نفوذ هند در افغانستان جلوگیری و یا حتی آن را کنترل کند و این در آینده می‌تواند موقعیت سیاسی و منطقه‌ای پاکستان را در منطقه با خطری جدی مواجه کند. با ساخت سدهای مختلف در هند و افغانستان، شاید پاکستان روزی برای تأمین آب و برق خود وابسته به این کشورها، شود. از جمله تهدیدهای امنیتی که چین و پاکستان در راه اندازی کریدور مشترک اقتصادی با آن روبرو هستند، تأمین امنیت این کریدور است. چین نه تنها با چالش طالبان در منطقه روبروست بلکه باید با رقیب همیشگی خود هند که از حمایت آمریکا در منطقه برخوردار است رقابتی تنگاتنگ داشته باشد. پاکستان در مورد افزایش همکاری‌های نظامی آمریکا و هند از جمله انتقال فناوری‌های پیشرفته جنگی به دهلی نو عمیقاً ابراز نگرانی کرده و این اقدام را به ضرر صلح و ثبات جنوب آسیا دانسته است.
این ابراز نگرانی، در واکنش به توافق هایی است که در جریان سفر نارندرا مودی به واشنگتن صورت گرفت و نیز درباره بیانیه مشترک سران آمریکا و هند است. آنچه بیشتر همواره موجب خشم پاکستان می شود توصیه آمریکا و هند به اسلام آباد برای مقابله با تروریسم است. از این رو وزارت امور خارجه پاکستان بیانیه مشترک سران آمریکا و هند مبنی بر مطالبه از اسلام‌آباد برای برخورد موثر علیه تروریسم را مورد نکوهش قرار داد. این در حالی است که از دیدگاه دولت پاکستان این هند است که با دامن زدن به بحران و ناامنی در شبه قاره هند بخصوص کشمیر بحران زایی می‌کند.
با وجود همه نگرانی‌هایی که پاکستان از سفر مودی به واشنگتن دارد و خواهان توازن در روابط ایالات متحده با اسلام‌آباد و دهلی نو است، دولت بایدن با آغوش باز از مودی استقبال کرد؛ نخست‌وزیر هند نیز از ایالات متحده و هند، به عنوان قدیمی‌ترین و بزرگترین دموکراسی‌ها نام برد و اهمیت مشارکت این دو کشور را برای آینده دموکراسی جهانی برجسته کرد.
چین، دشمن مشترک هند و آمریکا است بنابراین، جای تعجب نیست که ایالات متحده برای مودی، فرش قرمز پهن کند. آمریکا از مدت‌ها قبل، هند را به عنوان متحد استراتژیک خود در برابر چین می‌‌بیند. کشورهایی که به دنبال جایگزین برای چین هستند، هند را برای این کار در نظر می‌گیرند. هند یکی از اقتصاد‌های بزرگ در جنوب آسیا است که با استفاده از اوضاع ژئوپلتیک منطقه و کمک آمریکا، سعی دارد ابزارهای بیشتری برای فشار علیه چین و پاکستان بدست آورد.
واقعیت این است که تا دوره ریاست جمهوری «باراک اوباما» در آمریکا این کشور همواره تلاش داشت به گونه‌ای توازن در روابط میان هند و پاکستان را رعایت کند اما پس از اوباما بخصوص از دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ»، آمریکا موضع خصمانه خود را بر ضد پاکستان، تشدید کرد و ترامپ به طور آشکار پاکستان را به حمایت از تروریسم متهم کرد و به نوعی آب در آسیاب هند ریخت و به این ترتیب امتیاز بزرگ منطقه‌ای به دهلی نو در برابر رقیب سنتی یعنی پاکستان داد‌. پس از آن هند نیز که موقعیت خود را در سیاست منطقه‌ای آمریکا تقویت شده می‌بیند از هر فرصتی برای به انزوا کشاندن پاکستان استفاده می‌کند که یکی از اهرم‌های دهلی نو در این خصوص توسعه همکاری‌های نظامی با آمریکا و اسرائیل است.
دهلی‌نو، یک شریک ارزشمند برای واشنگتن است. هند علاوه بر اینکه پرجمعیت‌ترین کشور جهان است، دارای پنجمین اقتصاد بزرگ جهان و دومین ارتش بزرگ جهان است. این کشور زرادخانه بزرگی از سلاح های هسته‌ای دارد و مانند ایالات متحده،  به شدت نگران چین است، زیرا چین را قدرتی خطرناک می‌داند که قصد دارد نظم منطقه‌ای و جهانی را به چالش بکشد. به نوعی، اکنون ممکن است بهترین لحظه برای همکاری ایالات متحده با هند باشد.
هند از سال 2016 با امضای 4 قرارداد دفاعی با آمریکا که شامل خرید 21 میلیارد دلار سلاح از ایالات متحده بود، به عضویت گروه «کواد» درآمد. گروه کواد شامل کشورهای ژاپن، استرالیا، آمریکا و هند است. به ظاهر هدف گروه کواد، تأمین امنیت آبهای منطقه برای رونق تجارت است اما در واقع این اتحاد برای محدود کردن چین تشکیل شد. هند و چین دچار اختلافهای مرزی هستند. چینی‌ها سعی دارند منطقه «اروناچل پردیش» را که بخشی از کشمیر است به خاک خود ملحق کنند، این در حالی است که هندی‌ها تلاش دارند منطقه اکسای چین را که بخشی از کشمیر و چین است، تصاحب کنند. هند و چین در سال‌‌های 1962، 1967، 2013، 2017 و 2020 بر سر اختلاف مرزی درگیری نظامی با یکدیگر داشتند. هند سعی دارد که با کمک آمریکا توان دفاعی خود را در برابر چین افزایش دهد. هند حاضر نشد به کریدور اقتصادی چین بپیوندد و تلاش کرد با تصاحب بندرهای مهم در آبهای منطقه، تجارت چینی‌ها را محدود کند.
هنگامی که چین حمله  به خاک هند در امتداد مرزهای کشمیر را آغاز کرد و درگیری‌های مرگبار بین ارتش دو کشور در سال ۲۰۲۰ به وجود آمد، واشنگتن تجهیزات و اطلاعات مورد نیاز را در اختیار دهلی نو  قرار داد. همچنین تحویل پهپادهای نظارتی از قبل برنامه ریزی شده را تسریع کرد. از آن زمان، ایالات متحده به این نتیجه رسید که می‌تواند با هند گفتگوهای صریح تری در مورد همکاری‌های دفاعی داشته باشند. آمریکا امیدوار است که تهدید چین، تهاجم روسیه به اوکراین و علاقه هند برای فشار به پاکستان، فرصتی را در اختیار واشنگتن قرار دهد تا  دهلی نو را با خود همراه کند. همسویی بیشتر ایالات متحده و هند به این معنی است که دو کشور می‌توانند در زمینه‌های اطلاعاتی و فناوری نظامی همکاری کنند.
آمریکا سعی دارد هند را عضو ناتو کند و خود هندی‌ها هم برای عضویت در ناتو اعلام آمادگی کرده‌اند. چین هشدار داد که عضویت هند در ناتو موجب به خطر افتادن امنیت منطقه می‌شود. مقامهای ایالات متحده باید درک کنند که هند در عمق وجودش، یک متحد برای واشنگتن نیست. رابطه این کشور با ایالات متحده اساساً با روابط مثلاً یک عضو ناتو متفاوت است و هند هرگز آرزوی چنین اتحادی را نخواهد داشت. در نتیجه آمریکا باید روابط خود با هند را با محوریت تهدید مشترک چین و فشار به پاکستان، مدیریت کند.
با توجه به مقدمه‌ای که ذکر شد، محدود کردن چین و فشار به پاکستان برای مطیع کردن این کشور، از اهداف پشت پرده سفر نخست وزیر هند به آمریکا است. در واقع هند، اتحاد استراتژیک با آمریکا را برای اقدام علیه چین و پاکستان، ضروری می‌داند. نخست وزیر هند، سفرهای متعدد به آمریکا داشت و چندین بار با «جو بایدن»، رئیس جمهور این کشور دیدار کرد اما سفر اخیر مودی به واشنگتن اهمیت بیشتری دارد.
آمریکا بعد از اینکه از افغانستان خارج شد نتوانست دوستی پاکستان و چین را کاهش دهد بنابراین، به دنبال کشوری بود که بتواند نیازهای ایالت متحده را در این زمینه تأمین کند. آمریکا برای جلوگیری از نفوذ روسیه و چین، همچنین فشار به پاکستان گزینه‌ای غیر از هند ندارد. دهلی نو به خوبی می‌داند که آمریکا و کشورهای اروپایی برای حفظ منافع استراتژیک خود در آسیا، نمی‌توانند هند را نادیده بگیرند. هند برای جلوگیری از پیشروی چین در برخی مناطق کشمیر از جمله «لداخ» و «آروناچل پردیش»، نیاز به کمک آمریکا دارد. ترس از نفوذ چین در منطقه، حمله روسیه به اوکراین و غیر قابل کنترل شدن پاکستان، سبب شد که آمریکا برای گسترش روابط با هند پیش قدم شود. 
تحریک هند برای جلوگیری از پیشرفت اقتصادی چین و یافتن راه‌های جایگزین برای تأمین نیازهای دفاعی دهلی نو از کشور دیگری غیر از روسیه، از اولویت‌های دولت بایدن، است. سؤال این است که آیا آمریکا راضی می‌شود که تکنولوژی نانو، پیشرفت پزشکی، تکنولوژی سایبری، پهپادهای پیشرفته و موتور جنگنده در اختیار هند قرار دهد؟ آیا آمریکا فقط جهت گسترش روابط دیپلماتیک فرش قرمز برای هند پهن کرده یا به دنبال استفاده ابزاری از این کشور علیه چین و روسیه است؟ در پاسخ به این سوالها باید گفت که روابط دیپلماتیک با هند سودی برای آمریکایی‌ها ندارد. هدف ایالات متحده از گسترش روابط با هند استفاده ابزاری از این کشور برای مهار چین و روسیه و همچنین فشار به پاکستان است.
قبل از سفر مودی به واشنگتن، «آنتونی بلینکن»، وزیر امور خارجه آمریکا با سفر به چین از سیاست این کشور علیه تایوان، حمایت کرد و تلاش داشت به هندی‌ها بفهماند که اگر آنها نتوانند خواسته ایالت متحده را برآورده کنند،آمریکایی‌ها می‌توانند با چینی‌ها دوست باشند.
در همین حال، با اینکه افغانستان، یکی از محورهای روابط دوجانبه پاکستان و آمریکا است اما ایالات متحده از منظر چین به آینده روابط با پاکستان می‌نگرد. خارج شدن نیروهای آمریکایی از افغانستان، سبب شد که پاکستان اهمیت خود را برای آمریکا از دست بدهد اما در حال حاضر ایالات متحده، نمی‌تواند گسترش روابط اسلام‌آباد- پکن، را نادیده بگیرد.
هنوز مواضع پاکستان در زمینه گسترش همکاری امنیتی آمریکا و هند علیه چین، مبهم است. با اینکه دولت بایدن، هنوز هم پاکستان را یک گزینه مؤثر برای رسیدن به اهداف خود در منطقه می‌داند اما واشنگتن با تنها گذاشتن اسلام‌آباد در شرایط سخت اقتصادی، کاری کرد که پاکستان عضویت در بلوک چین را ترجیح دهد.
پاکستان به خوبی درک می‌کند که دیگر متحد استراتژیک َآمریکا در منطقه نیست و هند جایگزین این کشور شده است.
از دیدگاه پاکستان، بیانیه مشترک سران آمریکا و هند، نشان می‌دهد که روحیه همکاری که برای شکست دادن بلای تروریسم، بسیار ضروری است، قربانی ملاحظات ژئوپلیتیکی شده است. آمریکا که دو دهه پیش پاکستان را متحد غیر ناتوی خود اعلام کرد، اکنون با همراهی با رقیب این کشور و صرفاً در راستای منفعت گرایی خود، پاکستان را به عدم مقابله جدی با تروریسم متهم می کند که این امر از دیدگاه اسلام‌آباد، بیانگر برخورد دوگانه آمریکا با تروریسم است.
جمع بندی:
باتوجه به گزارش ارائه شده (ایندیپندنت و بی بی سی اردو)، می‌توان نتیجه گرفت: تا زمانی که نگرانی‌های مشترک میان هند و آمریکا در قبال چین و پاکستان، ادامه داشته باشد، روابط رو به رشد دهلی و واشنگتن نیز ادامه خواهد یافت .آمریکا با تقویت موقعیت نظامی هند در برابر پاکستان و چین، به رقابت‌های تسلیحاتی در جنوب آسیا و میان هند با چین دامن می زند و این یک سیاست اصولی واشنگتن برای بحران زایی در منطقه است که باعث می شود ضمن تقویت بحران، بخش مهمی از بودجه کشورهای چین و پاکستان و حتی هند به سمت خریدهای تسلیحاتی سوق پیدا کند که بخشی از منافع چنین اقدامی عمدتا برای شرکت‌های تسلیحاتی آمریکا است. ایالات متحده، سیاست خارجی خود را بر اساس دموکراسی و حقوق بشر تنظیم نمی‌کند، واشنگتن سیاست خارجی خود را بر اساس منافع ملی خود پی می‌گیرد که در حال حاضر، این منافع در استفاده از هند برای مهار چین و روسیه، همچنین فشار به پاکستان برای مطیع کردن این کشور، خلاصه شده است. آمریکا به شدت از  نفوذ پاکستان و چین در افغانستان، نگران است و سعی دارد از هند برای نفوذ اقتصادی و امنیتی در افغانستان، پشتیبانی کند. به دنبال رشد اقتصادی چین، آمریکا وادار به طراحی استراتژی‌هایی چون پیمان‌های دوجانبه امنیتی- سیاسی با کشورهای قدرتمند منطقه‌ای چون هند در آسیا شده است. همکاری آمریکا و هند با محوریت مهار چین؛ می‌تواند پیامدهای بسیار بزرگی در زمینه موازنه قوا در جنوب و شرق آسیا داشته باشد.
انتهای مطلب/

*مترجم و پژوهشگر حوزه پاکستان