مطالعات شرق/

کارگروه آسیای مرکزی مؤسسه مطالعات راهبردی شرق
 
مقدمه
حمله نظامی روسیه به اوکراین پیامدهای زیادی در سطح منطقه‌ای اوراسیا و حتی بین‌الملل داشت. یکی از پیامدهای این جنگ درگیرشدن خواسته و یا ناخواستة کشورهای منطقه له یا علیه یکی از طرفین است. از موضع‌گیری‌های اجتناب‌ناپذیر همچون رأی دادن به قطعنامه‌های سازمان ملل تا انجام مناسبات اقتصادی و امنیتی در شرایط تحریمی، همگی از ابعاد مختلف این درگیری‌ها است. بااین‌حال به نظر می‌رسد برخی از کشورهای منطقه فراتر از سطح دولتی، در سطوح عمومی نیز درگیر این جنگ شده‌اند. تاجیکستان یکی از جمهوری‌های شوروی سابق است که به چنین وضعیتی البته حادتر از سایر جمهوری‌ها دچار شده است. این کشور علی‌رغم اعلام بی‌طرفی، بارها و در موارد متعددی از سوی دولت اوکراین متهم به حمایت از روسیه شده است. درعین‌حال از سوی روسیه نیز به دلیل همکاری‌های این جمهوری با آمریکا، اظهارات زیادی مطرح شده است. بااین‌حال سطح جدیدی که به نظر می‌رسد بعد از فرمان 14 نوامبر پوتین بیش از گذشته مطرح شود، موضوع حضور شهروندان تاجیک در جنگ است. البته این حضور صرفاً به حضور در طرف نیروهای روسیه محدود نمی‌شود و حضور در طرف مقابل - در حمایت از اوکراین- را نیز در بر می‌گیرد. در این گزارش تلاش می‌شود تا ضمن بررسی نقش و جایگاه تاجیکان در جنگ روسیه علیه اوکراین، بروندادهای این حضور مورد ارزیابی قرار بگیرد.

فرمان 14 نوامبر پوتین و جذب تاجیکان در بسیج عمومی
پیش از این، اولین بار پس از حادثه در یک پادگان نظامی در بلگوگراد بود که حضور مهاجرین تاجیک در بین نیروهای روسیه در جنگ اوکراین مطرح شد. رسانه‌های رسمی روسیه این واقعه را که منجر به کشته شدن 11 نفر و زخمی شدن 15 نفر در این پادگان شد، یک حادثه تروریستی اعلام کردند. بر اساس اعلان منابع روس، دو شهروند تاجیک به نام‌های احسان تاج‌الدین و محراب رحمان‌اف در این حادثه تروریستی نقش داشتند. بااین‌حال خیلی زود منابع مختلف در تاجیکستان، روسیه و غرب جزئیات بیشتری را در خصوص این موضوع مطرح کردند. بر اساس روایت‌های دیگر، این دو جوان تاجیک از جمله مهاجران کاری در روسیه بوده‌اند که بنا به وعده‌های ارائه شده از سوی دولت روسیه برای آموزش نظامی و سپس اعزام به جنگ در چارچوب بسیج عمومی داوطلب شده بودند. این حادثه در جریان یک درگیری بین این تاجیک‌ها و برخی افسران و سربازهای روسیه به وقوع می‌پیوندد. پس از آن، اخبار زیادی مبنی بر جذب سازمان‌دهی شده مهاجرین کاری خارجی در روسیه به عنوان نیروهای بسیج مردمی منتشر شد.
نکته‌ای که در این میان در خصوص تاجیک‌ها بیش از سایر مهاجرین به روسیه جلب توجه می‌کند، روند حضور آن‌ها در روسیه است. بر اساس گزارش‌های منتشر شده از سوی آژانس آمار روسیه، در 8 ماه نخست سال 2022 شمار مهاجرین به طور بی‌سابقه‌ای در این کشور کاهش یافته است. این رقم‌ها حتی برای مهاجرین قرقیز و ازبک به حدی کاهش یافته که کمتر از دوره شیوع پاندمی کرونا در سال 2020 بوده است. در میان این ترندها اما شمار تاجیک‌ها در روسیه افزایش یافته است. در این مدت 115 هزار شهروند تاجیکستان به روسیه وارد شده‌اند و تنها 73 هزار نفر از این کشور خارج شده‌اند. بنابراین در مدت 8 ماه شمار تاجیک‌ها نه‌تنها کم نشده، بلکه 41 هزار نفر افزایش یافته است. این موضوع پتانسیل قابل توجهی را در میان تاجیک‌ها برای جذب در بسیج عمومی قرار می‌دهد. این مسئله ناشی از آن است که مهاجرین تاجیک به دلیل عدم عضویت این کشور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و عدم پیگیری دولت در خصوص حقوق آن‌ها، با شرایط سخت‌تری روبرو بوده و در عین حال وضعیت اقتصادی تاجیکستان برای بازگشت آنان نیز به مراتب بدتر از سایر جمهوری‌های منطقه است.
به هر ترتیب با فرمان 14 نوامبر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، زمینه‌های قانونی برای جذب این مهاجران در بسیج عمومی بیش از پیش فراهم شده است. بر اساس این فرمان امکان جذب شهروندان خارجی در نیروهای مسلح روسیه به وجود آمده و درواقع با اصلاح قانون 16 سپتامبر 1999، شرایط اجرای خدمت سربازی برای شهروندان اصلاح شده است. بدین ترتیب کسب تابعیت دائمی روسیه برای شهروندان خارجی نیز مستلزم گذراندن خدمت سربازی به مدت یک سال می‌شود. این فرمان مکمل فرمان 30 سپتامبر پوتین است که طی آن شهروندان خارجی که برای خدمت در نیروهای مسلح روسیه قرارداد امضا کرده‌ بودند، می‌توانستند در یک فرایند ساده تابعیت روسیه را دریافت کنند. این شرایط که تا پیش از این به صورت غیررسمی وجود داشت، زمینه جذب شمار زیادی از تاجیکان به بسیج عمومی روسیه را فراهم آورد. البته پیش از فرمان 30 سپتامبر پوتین و در حالی که فقط گمانه‌زنی‌هایی از جذب تاجیکان به بسیج عمومی روسیه وجود داشت، سفارت تاجیکستان در روسیه با انتشار بیانیه‌ای اظهار داشت که شرکت شهروندان این کشور در خصومت‌های خارجی می‌تواند مجازات کیفری را برای آن‌ها در بر داشته باشد.

حضور تاجیکان در مقابل روسیه
اگرچه عمده فضای رسانه‌ای و حتی اسناد و داده‌های رسمی به جذب تاجیکان در بسیج عمومی روسیه مرتبط است، اما در عین حال گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر مشارکت تاجیکان علیه نیروهای روسیه در اوکراین نیز وجود دارد. منابع مختلف روسی و غربی از حضور شمار محدودی از تاجیک‌ها در صف نیروهای اوکراینی علیه روسیه خبر داده‌اند. این تاجیکان بعضاً بومیان اوکراین بوده و یا در طول سال‌های اخیر تابعیت اوکراین را دریافت کرده بودند. در عین حال برخی از شهروندان تاجیک که خانواده اوکراینی دارند نیز در این جنگ حاضر بوده‌اند. حیدرشاه زیدوف، کارشناس سیاسی تاجیک می‌گوید که بسیاری از تاجیک‌ها در ارتش اوکراین نیز مشغول خدمت سربازی هستند. او البته تصریح می‌کند که شمار این تاجیکان بسیار کمتر از تاجیکانِ حاضر در ارتش روسیه است و عمده آن‌ها داوطلبانه به این جبهه ملحق شده‌اند. در میان اسرا و کشته‌شدگان جنگ در طرف اوکراینی هم تاکنون مواردی از تاجیکان گزارش شده است.
بااین‌حال آنچه به صورت رسمی و سازمان‌دهی شده در طرف اوکراینی علیه روسیه محقق شده، پیوستن اپوزیسیون تاجیک به مخالفین روسیه است. در نشست اخیر مخالفان روسیه که تحت عنوان کنفرانس نمایندگان مردم در شهر یابلونا در حومه ورشو لهستان برگزار شد، نیروهای اپوزیسیون تاجیک نیز حضور داشتند. محی‌الدین کبیری، رهبر پیمان ملی تاجیکستان که ائتلافی از چهار گروه اپوزیسیون از جمله حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، جنبش رشد و اصلاحات تاجیکستان، انجمن آزاداندیشان تاجیک و انجمن مهاجرین آسیای مرکزی است، اصلی‌ترین چهره حاضر در این نشست بود. کبیری صریحاً در این نشست اظهار داشت که این پیمان به طور رسمی به جبهه مخالفین روسیه پیوسته است. کبیری در این زمینه تصریح کرد که «ما نمایندگان شوروی سابق انتخاب خود را کرده‌ایم، به اوکراین کمک می‌کنیم، روسیه را به کشوری آزاد و دموکراتیک تبدیل می‌کنیم و به مردم خود کمک می‌کنیم تا برای استقلال بجنگند». در پایان این نشست نیز توافق چندجانبه تحت عنوان «اعلامیه بین‌المللی ضداستبداد» بین اپوزیسیون تاجیک و مخالفین روسیه به امضا می‌رسد.
 
این حضور - اگرچه همچنان سطح و کیفیت آن مشخص نیست - می‌تواند پیامدهای جدی داشته باشد. کبیری در فاصله کوتاهی پس از آن با پایگاه کیف‌پست مصاحبه کرده و برخی دیدگاه‌های نیروهای اپوزیسیون را نیز در آنجا مطرح می‌کند. بر اساس اظهارات مطرح شده توسط اپوزیسیون تاجیک، به نظر می‌رسد در وهله نخست تمرکز مخالفین روسیه و غرب با حمایت از پیوست اپوزیسیون تاجیک به جبهه اوکراین، بر کاهش جذب تاجیک‌ها در بسیج عمومی روسیه است. حزب نهضت اسلامی باتوجه به قابلیت‌های ملی نفوذ در میان تاجیکانِ روسیه، از پتانسیل قابل توجهی در این راستا برخوردار است. در عین حال گمانه‌زنی دیگری که قابلیت طرح دارد، استفاده از اپوزیسیون تاجیک برای جذب تاجیکان به اقدام‌های مختلف امنیتی و اطلاعاتی در روسیه و نیز در میان نیروهای روس است. این اقدام‌ها می‌تواند در قالب جمع‌آوری اطلاعات و یا حتی اقدام‌های خرابکارانه با محوریت غرب صورت پذیرد.
البته در این زمینه باید به این نکته اشاره داشت که پیوستن حزب نهضت اسلامی و پیمان ملی تاجیکستان به جبهه مخالفین روسیه و صف‌بندی علیه مسکو، بیش از همه ماهیت سیاسی دارد. این اقدام درست پس از آن صورت گرفت که دادگاه عالی روسیه بنا به درخواست دولت تاجیکستان، حزب نهضت اسلامی را در لیست گروه‌های تروریستی در این کشور قرار داد. پیش از آن نیز شمار زیادی از اعضای سابق و چهره‌های مطرح حزب نهضت اسلامی توسط روسیه به تاجیکستان استرداد شده که در نهایت همگی محکوم و زندانی شدند. در خلال جنگ داخلی و پس از آن نیز روسیه همواره در نقطه مقابل اپوزیسیون اسلام‌گرای تاجیک حضور داشته و از این جهت این صف‌بندی با توجه به استقرار اعضا و رهبران این حزب در اروپا دور از انتظار نبود. در عین حال نکته دیگری که در ادبیات رهبران و رسانه‌های حزب نهضت اسلامی به چشم می‌خورد، این ایده و تئوری است که «راه آزادی دوشنبه از مسکو می‌گذرد». به بیان دیگر، تنها زمانی می‌توان به پیروزی در مقابل دولت اقتدارگرای امامعلی رحمان دست یافت که روسیه تضعیف شده و یا حمایت‌های خود از دولت رحمان را بردارد.

پیامدهای احتمالی
حضور تاجیکان در دو سوی نبرد بین روسیه و اوکراین اگرچه می‌تواند بر برنده‌های این بازی بزرگ تأثیرگذار باشد، اما در بازنده‌ بودن تاجیکان و تاجیکستان هیچ تغییری ایجاد نمی‌کند. واقعیت آن است که دولت تاجیکستان همچنان نتوانسته با اعلام رضایت نسبی مبنی بر حضور تاجیکان در بسیج عمومی روسیه امتیاز قابل توجهی را دریافت کند. تروریستی اعلام شدن حزب نهضت اسلامی و اعطای نشان «خدمت به وطن» به رحمان توسط پوتین مهم‌ترین دستاوردهای تاجیکستان در این مدت بوده است. در عین حال عدم توانایی دولت تاجیکستان در کنترل پیوستن تاجیک‌ها به بسیج عمومی روسیه می‌تواند از سوی غرب فشارهای زیادی را به دولت وارد آورد. از سوی دیگر، پیوستن اپوزیسیون تاجیک به جبهه مخالفین روسیه می‌تواند به نحوی افزایش دسترسی آن‌ها به منابع و حمایت‌های غرب را در بر داشته باشد و این موضوع خبر خوبی برای دولت امامعلی رحمان نیست. همچنین گفتمانِ اپوزیسیونِ تاجیک با حمایت از اوکراین اکنون جایگاه بیشتری در افکار عمومی تاجیکستان دارد و می‌تواند وجهه ضدروسی پنهان در مردم را به یک وجهه ضددولتی تبدیل سازد؛ بنابراین، احتمال استقرار نیروهای اپوزیسیون تاجیک در اوکراین نظیر آنچه پیش از این در خصوص اپوزیسیون قزاق نیز روی داد، می‌تواند زمینه‌های تحریک فعالیت‌های ضددولتی در تاجیکستان را نیز فراهم آورد.
از طرف دیگر در میان‌مدت پیامدهای جدی‌تری به واسطه تاجیکانِ مشارکت‌کننده در جنگ اوکراین متوجه تاجیکستان است. شمار زیادی از نیروهای تاجیک بنا به تاکتیک‌های به‌کارگیری شهروندان خارجی توسط ارتش روسیه (نظیر آن چه در خلال جنگ جهانی دوم توسط استالین به کار گرفته شد) دچار تلفات خواهند شد. درحقیقت راهبرد روسیه از به کارگیری شهروندان خارجی در جنگ کاهش تلفات رسمی روس‌ها در جنگ است. بازماندگان و خانواده‌های کشته شدگان در این جنگ احتمالاً مزایایی از دولت روسیه دریافت نخواهند کرد و حضور آن‌ها در تاجیکستان می‌تواند شرایط اقتصادی بسیار سخت‌تری را برای دولت تاجیکستان فراهم آورد. از سوی دیگر، افرادی که پس از پایان جنگ تجربه حضور در درگیری‌ها را داشته‌اند، دارای پتانسیل بسیار بالایی برای جذب در هر گروه شبه‌نظامی دیگر خواهند بود. این گروه‌ها می‌توانند شامل مزدوران خارجی، گروه‌های افراط‌گرا و تروریستی در افغانستان و یا نقاط دیگر و حتی نیروهای اپوزیسیون در صورت تصمیم آنها به ورود به فاز مسلحانه باشند.  
انتهای مطلب/