مطالعات شرق/

کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
 
مقدمه
سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی مستحکم‌ترین ساختارِ روس‌محور پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی بوده است. کارکردهای این سازمان بیش از هر سازمان اوراسیایی دیگر بوده و سطح و عمق تعهدهای کشورهای عضو در این سازمان نیز بسیار بالاتر از سازمان‌های مشابه دیگر است. این سازمان همچنین مهم‌ترین نشانه همگرایی روسیه با جمهوری‌های شوروی سابق محسوب می‌شود. از این جهت هر تغییر و رفتار واگرایانه‌ای در آن، مورد توجه روسیه و بویژه کشورهای غربی قرار می‌گیرد. این رفتارها به نظر می‌رسد در ماه‌های اخیر و در پرتو شرایط دشوار و حساس پس از جنگ اوکراین تشدید شده و نقطه اوج آن را در لغو رزمایش «برادری فناناپذیر 2022» توسط قرقیزستان شاهد بودیم. در این گزارش تلاش می‌شود تا ضمن بررسی این روندهای واگرایانه، ابعاد و پیامدهای آن مورد بررسی قرار بگیرد.

لغو رزمایش «برادری فناناپذیر 2022»
سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی به‌منظور حفظ آمادگی نظامی کشورهای عضو، افزایش هماهنگی میان نیروها، تمرین تاکتیک‌های مختلف در مقابل تهدیدها و نیز با هدف حفظ همگرایی دفاعی و امنیتی، مانورها و رزمایش‌های از پیش برنامه‌ریزی شده‌ای را هر ساله به میزبانی کشورهای عضو برگزار می‌کند. در چارچوب همین رزمایش‌ها نیز برگزاری رزمایش «برادری فناناپذیر 2022» (Нерушимое братство 2022) با حضور نیروهای نظامی کشورهای عضو به میزبانی قرقیزستان از تاریخ 10 اکتبر برنامه‌ریزی شده بود. این رزمایش قرار بود به مدت چهار روز تا 14 اکتبر در مرکز آموزشی «ادلویس» در بالکچی برگزار شود. با این حال در تصمیمی غیرمنتظره مقام‌های قرقیزستان اعلام کردند که این رزمایش لغو شده است. بنا بر اخبار منتشر شده در رسانه‌های قرقیز و مواضع رسمی دولت قرقیزستان، وزارت دفاع این کشور خواستار لغو این رزمایش شده است.
ادیل بایسالوف، معاون کابینه وزیران قرقیزستان در یک مصاحبه رسمی با خبرگزاری روسی ریانووستی توضیح داده که دلیل لغو رزمایش «برادری فناناپذیر 2022» از سوی قرقیزستان، درگیری‌های مرزی اخیر این کشور با تاجیکستان بوده است. به گفته وی، پس از حوادث غم‌انگیز روی داده در مناقشات اخیر، مردم قرقیز مخالف حضور نظامیان تاجیک در خاک این کشور بوده‌اند. او همچنین اضافه کرده است که قرقیزستان هیچ مشکلی با سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی و یا منشور آن ندارد، اما شرایط به گونه‌ای پیش رفته است که افکار عمومی این کشور تحمل پذیرش نیروهای نظامی تاجیکستانی را ندارد. بایسالوف همچنین افزود که بدون حضور تاجیکستان طبیعتاً این رزمایش تضعیف می‌شد و از این منظر تصمیم گرفته شد تا رزمایش به طور کلی ملغی اعلام شود. معاون کابینه وزیران قرقیزستان همچنین با اشاره به این که روسیه شریک استراتژیک هر دو کشور است تأکید کرد که مقام‌های این کشور نگران سوءبرداشت‌ها نسبت به این تصمیم هستند.
مدت کوتاهی پس از اعلام رسمی این تصمیم، رسانه‌های روس‌زبان به نقل از منابع رسمی اعلام کردند که این رزمایش با نام «جبهه 2022» (Рубеж-2022) در بازه 10 الی 21 اکتبر به میزبانی تاجیکستان برگزار خواهد شد. وزارت دفاع قرقیزستان نیز با انتشار بیانیه‌ای تصریح کرد که نیروهای این کشور در این رزمایش شرکت نخواهند کرد. با این حال بر اساس گزارش‌های رسمی، یگان‌های مختلف نظامی و نیز گروه‌هایی از زیرمجموعه‌های سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی در تاجیکستان مستقر شده‌اند. بنابر این گزارش‌ها، قرار است بالغ بر 1000 نیروی نظامی در کنار بالغ بر 300 واحد تجهیزات نظامی و زرهی شامل هواپیما، بالگرد و پهپاد در این رزمایش شرکت کنند. در همین حال، رسانه‌های روسیه اعلام کردند که گلناره گلاره سامات، سفیر قرقیزستان در مسکو به وزارت امور خارجه روسیه احضار شده و در دیدار با آندری رودنکو، معاون وزیر امور خارجه روسیه، در خصوص موضوع‌های مربوط به سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی گفت‌و‌گو و رایزنی کرده است.
این اقدام دولت قرقیزستان در حالی است که پیش‌تر نیز اظهاراتی جنجال‌برانگیز از مقام‌های این کشور مطرح شده بود. مارات ایمانکولوف، دبیر شورای امنیت این کشور که پیش‌تر ادعای حضور نیروهای شبه‌نظامی در طرف تاجیکی را مطرح کرده بود، در اظهار نظری دیگر خواستار اخراج تاجیکستان از سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی به دلیل رفتار تهاجمی و تجاوز به قلمرو سرزمینی قرقیزستان شده بود. او همچنین خواستار بازنگری در منشور این سازمان شده بود. بعد از آن نیز بالبک تولوبایف، یکی از نمایندگان پارلمان در جلسه‌ای در تاریخ 21 سپتامبر خواستار عدم دعوت از نظامیان تاجیکستان برای حضور در رزمایش «برادری فناناپذیر 2022» شده بود. او گفته بود که حضور مجدد نیروهای نظامی تاجیک در قرقیزستان می‌تواند مجدداً به درگیری منجر شود و از این رو بهتر است که این نظامیان وارد خاک قرقیزستان نشوند. همچنین ژنیشبیک توکتوربایف، معاون رئیس پارلمان قرقیزستان که از اعضای حزب آتاژورت نیز می‌باشد، در نامه‌ای به ولادیمیر پوتین انتقادهای تندی را نسبت به اعطای مدال درجه 3 روسیه به امامعلی رحمان مطرح کرده بود.

نشانه‌های دیگر بحران
در حالی که قرقیزستان رزمایش «برادری فنا‌ناپذیر 2022» را به دلیل اختلاف‌هایش با سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی لغو کرد و حتی از حضور در نسخه بدیل این رزمایش در تاجیکستان نیز خودداری کرد، ارمنستان نیز پیش‌تر اعلام کرده بود که در این رزمایش شرکت نمی‌کند. نیروهای ارمنستان حتی در رزمایش نیروهای واکنش سریع سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی که به میزبانی ژامبیل در قزاقستان برگزار می‌شد نیز مشارکت نکرد. مقام‌های ارمنستان به دلیل انتقاد نسبت به تصمیم کشورهای عضو برای عدم مداخله در مناقشات این کشور با آذربایجان این تصمیم را اعلام کردند. وزارت دفاع ارمنستان پیش‌تر با انتشار بیانیه‌ای رسمی تصریح کرده بود که به دلیل مناقشات با آذربایجان در مرزها، تصمیم این کشور بر آن بوده که به دلیل تشدید احتمالی درگیری‌ها نیروهای نظامی خود را متفرق نکند. البته این امر نوعی واکنش اعتراضی ارمنستان به دلیل عدم مداخله سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی در این مناقشه نیز بوده است. پیش از این نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در نشست فوق‌العاده سازمان پیمان امنین دسته جمعی درخواست ورود نیروهای نظامی این سازمان را بر اساس بند چهارم اساسنامه ارائه کرده بود. بر اساس این بند، زمانی که تمامیت ارضی یک کشور مورد تعرض قرار بگیرد، سایر کشورهای عضو موظف هستند در بازپسگیری آن مشارکت کنند. در این مناقشات نیز ارمنستان ادعا کرده بخش‌هایی از سرزمین اصلی آن - و نه مناطق اشغال شده پیرامونیِ قره باغِ کوهستانی - مورد تعرض نیروهای آذربایجان قرار گرفته است. با این حال سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی در نهایت به اعزام یک تیم حقیقت‌یاب برای بررسی این ادعا بسنده کرد که اعتراض جدی ارمنستان را در پی داشت. در این میان برخی رسانه‌ها حتی از احتمال خروج ارمنستان از این سازمان نیز خبر داده‌اند.
در همین حال طی یک ماه اخیر در قبال قزاقستان نیز اخبار ضدونقیضی در ارتباط با سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی منتشر شده است. از اوایل ماه سپتامبر، اخباری مبنی بر احتمال خروج این کشور از سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی منتشر شده بود. تحلیل‌گران روس و قزاق همگی جنگ در اوکراین را عامل اصلی این تصمیم در میان نخبگان قزاقستان می‌دانند. به گفته این تحلیل‌گران پس از برگزاری رفراندوم الحاق برخی از مناطق شرق اوکراین به روسیه و تائید نتایج آن توسط ولادیمیر پوتین، جنگ اوکراین و ارتباط آن با سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی وارد مرحله جدیدی می‌شود. پس از آن، هرگونه تعرض نیروهای ارتش اوکراین به مناطق اشغال‌شده توسط روسیه می‌تواند در این سازمان به‌مثابه تجاوز به قلمرو سرزمینی روسیه تلقی شده و این امر منطبق بر منشور سازمان، مداخله سایر کشورهای عضو را ایجاب می‌کند. البته قزاقستان با امتناع از به رسمیت شناختن این الحاق سرزمینی، تلاش‌هایی برای مقابله با این روند صورت داده است، اما همچنان نگرانی‌هایی در این زمینه وجود دارد. این امر موجب شد اخباری مبنی بر تصمیم قزاقستان به خروج از این سازمان منتشر شود که البته به طور صریح از سوی قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهوری این کشور رد شد. بعدتر نیز با میزبانی قزاقستان از تمرینات جمعی سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی تحت عنوان «تعامل 2022»، «قطار 2022» و «کاوش 2022» این شایعات تا حدی فروکش کرد. با این حال در کنار انتقادهای ارمنستان و پس از آن تصمیم قرقیزستان برای لغو رزمایش اخیر، این موضوع نیز دوباره‌ در رسانه‌ها و محافل تحلیلی و سیاسی جدی گرفته می‌شود. به نظر می‌رسد سفر برنامه‌ریزی شده استانیسلاو زاس، دبیرکل سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی به قزاقستان و دیدار با مقام‌های این کشور نیز در همین چارچوب صورت گرفته است.

ابعاد و پیامدها
این نخستین بار نیست که اعتراض‌هایی از این دست، نظیر عدم مشارکت در تمرین‌های نظامی سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی در این سازمان به وقوع می‌پیوندد. پیش‌‌تر نیز در سال 2020، تحولات مشابهی را شاهد بودیم. در آن سال دو کشور قزاقستان و ارمنستان نیز از حضور در تمرین‌های نظامی «برادری فناناپذیر» در بلاروس خودداری کردند. این تصمیم به نوعی اعتراض قزاقستان به استفاده روسیه از نیروهای سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی برای سرکوب اعتراض‌ها در بلاروس بود. ارمنستان نیز در آن زمان، مجدداً به دلیل عدم حمایت از این کشور در قبال درگیری‌ها با آذربایجان در آن مشارکت نکرد. با این حال لغو کلی یک رزمایش توسط کشور میزبان به دلیل اختلاف با سایر کشورهای عضو، موضوعی است که تا پیش از این سابقه نداشته است. از طرف دیگر باید به این نکته نیز توجه داشت که 4 کشور از 6 عضو این سازمان شامل روسیه، ارمنستان، تاجیکستان و قرقیزستان همگی در مناقشاتی نظامی درگیر هستند که تماماً به‌صورت انفرادی پیگیری می‌شوند و سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی عملاً نقشی در آن ندارد. درعین‌حال روسیه که محور و ساختار اصلی این پیمان دفاعی و امنیتی محسوب می‌شود، به نحو قابل ملاحظه‌ای تضعیف شده و شدیداً به حفظ همگرایی در چارچوب این ساختارهای نهادی نیازمند است. این تداخل زمانی و سطح واگرایی که به‌واسطه لغو این رزمایش به وقوع پیوست، نشان‌گر سطح مشخصی از بحران در این سازمان است.
در زمینه خروج از سازمان نیز، سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی کم‌تجربه نیست. جمهوری آذربایجان و گرجستان که در بدو تأسیس این سازمان در سال 1994 به عضویت آن در آمده بودند، بنا به دلایل مختلف در سال 1999 از آن خارج شدند. ازبکستان نیز با دو تجربه عضویت در این سازمان در سال‌های 1994 و 2006، دو بار تجربه خروج از این سازمان را در سال‌های 1999 و 2012 تجربه کرده است. لذا، خروج از این سازمان و روند واگرایی در آن موضوع پیچیده و عجیبی نیست. با این حال در بازه سال‌های 2012 تا 2022 که تقریباً یک دهه به طول انجامیده، هیچ کشوری از آن خارج نشده و ساختارهای این سازمان و پیوندهای نظامی، دفاعی و امنیتی در آن نیز تقویت محسوسی شده است. حتی در این دوره که دوره تقویت این سازمان بود، بحث‌هایی از احتمال عضویت سوریه در آن نیز مطرح شد. در چنین شرایطی طرح موضوع خروج برخی از دیگر اعضای آن می‌تواند مجدداً موجی از تضعیف و تنزل جایگاه آن را در بر داشته باشد. روندی که همزمان با تضعیف روسیه حادث شده و می‌تواند بر تحولات اوکراین نیز تأثیرگذار باشد.

جمع‌بندی
تحولات در حوزه اوراسیا طی سال‌های اخیر هم‌تراز با روند افول روسیه بوده است. واگرایی در سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی و تضعیف سلطه نظامی روسیه بر منطقه نیز یکی از نشانه‌های آن است. با این حال فروپاشی این ساختار و این سازمان حداقل در کوتاه‌مدت دور از انتظار است. هیچ‌کدام از سازمان‌های دیگر در منطقه نظیر سازمان همکاری شانگهای، کارکردهای مناسب برای جایگزینی با سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی را ندارند و توسعه مناسبات کشورهای عضو با ناتو نیز در این شرایط بعید به نظر می‌رسد. در عین‌ حال عملیاتی شدن ایده‌های آرمان‌گرایانه «ارتش تورانی» با محوریت ترکیه نیز با توجه به ظرفیت‌های محدودِ امنیت‌سازی ترکیه، حداقل در میان‌مدت بسیار بعید به نظر می‌رسد. این موضوع کشورهای منطقه را در عین حفظ بخشی از کارکردهای سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی به سمت توسعه پیمان‌های دفاعی دوجانبه با بازیگران میانی و بزرگ سوق خواهد داد. این روندها در صورت موازنه با کارکردهای سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی می‌تواند متضمن ثبات باشد، و در صورت رقابت و تلاش برای جایگزینی آن ممکن است باعث بی‌ثباتی بیشتر در منطقه شود.
انتهای مطلب/