مناقشه مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان موضوع جدیدی نیست و طی سه دهه اخیر همواره وجود داشته است. درعین‌حال به نظر می‌رسد با توجه به روندهای یک سال اخیر تکرار این مناقشات در آینده نیز پدیده‌ای قابل انتظار باشد. مادامی که موضوع علامت‌گذاری مرزها تکمیل نشده و دو کشور اراده سیاسی لازم برای رعایت اصول سیاست همسایگی و حسن همجواری را نداشته باشند، طبیعتاً این مناقشات اجتناب‌ناپذیر است. با این وجود به نظر می‌رسد برخی مؤلفه‌های داخلی و خارجی می‌توانند بر دامنه و عمق این مناقشات در آینده تأثیرگذار باشند.
مطالعات شرق/
مقدمه
مناقشات مرزی با گذشت سه دهه از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی همچنان یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار بر دینامیسم‌های منطقه‌ای آسیای مرکزی محسوب می‌شود. اگرچه ازبکستان تقریباً تمام اختلاف‌های مرزی با همسایگان را حل کرده و در خصوص ترکمنستان و قزاقستان نیز کمتر شاهد چنین موضوع‌های اختلافی هستیم، اما قرقیزستان و تاجیکستان دو جمهوری منطقه هستند که همچنان در بالاترین سطوح درگیری نظامی، این مناقشات را به روندهای امنیتی تبدیل می‌کنند. این در حالی است که همچنان حدود 500 کیلومتر از مرزهای دو کشور علامت‌گذاری نشده و نیروهای مرزبانی دو کشور نیز با سخت گیری مضاعفی نسبت به هرگونه تحرکات مرزی واکنش نشان می‌دهند. تلفات نظامی و غیرنظامی در مناطق مرزی به‌طور محسوسی بالاست و علی‌رغم فعالیت‌های گسترده و نشست‌های پرشمار کمیسیون‌های مشترک و دیدارهای سیاسی-امنیتی، همچنان شاهد افزایش تنش‌ها در بازه‌های کوتاه هستیم. در همین راستا هفته گذشته نیز درگیری شدید مرزی دیگری بین دو کشور _پس از مناقشه آوریل 2021_ به وقوع پیوست که ده‌ها کشته و صدها زخمی بر جای گذارد. در گزارش حاضر ضمن روندنگاری این درگیری‌ها و ارزیابی واکنش‌های صورت گرفته نسبت به آن، تلاش می‌شود تا پیامدها و چشم‌انداز این مناقشات ترسیم گردد.
روندنگاری مناقشات اخیر
درگیری‌های مرزی و مناقشات نظامی اخیر بین تاجیکستان و قرقیزستان از روز 14 سپتامبر، درست یک روز پس از آن که سادیر جباروف، رئیس‌جمهور قرقیزستان پایگاه پهپادی مرزبانی این کشور را به‌طور رسمی افتتاح کرد، آغاز شد. نخستین درگیری‌ها بر اساس اعلام منابع قرقیز از صبح روز 14 سپتامبر آغاز شد. به گفته این منابع مواجهه نیروهای قرقیز با آرایش رزمی نیروهای مرزبانی تاجیک، ابتدا منجر به تیراندازی و سپس اقدام نیروهای تاجیک برای استفاده از خمپاره شد. در این درگیری‌ها هیچ تلفاتی گزارش نشد. در پی این درگیری‌ها مذاکرات مرزی میان مقام‌های محلی سریعاً آغاز و تیراندازی‌ها متوقف شد. از عصر این روز در نتیجه شرایط ملتهبی که در مرزهای مشترک وجود داشت، بنا به دلایل نامشخص مجدداً تیراندازی میان نیروهای مرزی دو کشور آغاز شد و تا شب 14 سپتامبر تداوم یافت. این شب به واسطه مذاکرات مجدد و عقب‌نشینی بخشی از نیروهای نظامی، به آرامی سپری شد، اما از روز بعد مجدداً درگیری‌های گسترده‌تری آغاز شد. منابع رسمی تاجیکستان اگرچه در این زمان هنوز گزارشی رسمی از درگیری‌ها منتشر نکرده بودند، اما منابع رسانه‌ای از فعالیت تک تیراندازهای قرقیز و هدف قرار دادن نیروهای نظامی تاجیک خبر می‌دادند. این منابع همچنین ادعا کردند که نیروهای قرقیز خودروهای غیرنظامی را نیز در مناطق مرزی گلوله‌باران کرده‌اند.
روز 15 سپتامبر کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان با انتشار یک بیانیه رسمی، تاجیکستان را به طرح اقدام‌های تحریک‌آمیز و تیراندازی متهم کرد. این کمیته همچنین در بیانیه دیگری نیروهای تاجیک را به نقض توافق‌های پیشین و حمله به مناطق غیرنظامی قرقیز متهم کرد. در این بیانیه طرف قرقیز از طرف تاجیک خواست تا ضمن آتش‌بس، تلاش‌های خود را در جهت کاهش درگیری‌ها هدایت کند. اما کمیته دولتی امنیت ملی تاجیکستان با انتشار بیانیه‌ای در پاسخ به این اظهارات ادعا کرد که نیروهای قرقیز باوجود آتش‌بس یک جانبه از سوی نیروهای تاجیک حملات خود را متوقف نکرده و همچنان مراکز غیرنظامی را هدف قرار می‌دهند. به طور کلی، اظهارات دو کشور در طول درگیری‌ها به نحو متناقض‌نمایی یکدیگر را نفی می‌کردند.
روز 16 سپتامبر وزرای امور خارجه دو کشور گفت‌و‌گوهای سیاسی مستقیم را آغاز کردند. طرفین در این گفت‌و‌گوها بر حل‌و‌فصل بحران از طریق ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک تأکید کردند. درست در همین روز مذاکرات مستقیم با حضور روسای کمیته دولتی امنیت ملی دو کشور با حضور کمچی‌بیک تاشیف و سیمومن یتیم‌اف نیز آغاز شد. مذاکرات دو طرف در این سطح برای برقراری آتش‌بس صورت گرفت. در همین روز روسای جمهور دو کشور نیز که در نشست سران سازمان همکاری شانگهای در شهر سمرقند به سر می‌بردند، مذاکرات مستقیمی را آغاز کردند. در این مذاکرات برای برقراری آتش‌بس و اعلام دستور به ساختارهای داخلی مرتبط توافق شد. بااین‌حال هم‌زمان با این مذاکرات، درگیری‌ها همچنان ادامه یافت. منابع قرقیز در روز 16 سپتامبر ادعا کردند که طرف تاجیک با استفاده از سیستم‌های پرتاب راکت چندگانه مناطق زیادی از قرقیزستان را بمباران کرده است. تصاویری نیز از این حملات راکتی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد. در بیانیه کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان در این روز همچنین تصریح شد که نیروهای تاجیک از تجهیزاتی همچون تانک، نفربر، ادوات زرهی سنگین و سیستم‌های راکت‌انداز گراد استفاده می‌کند. در طرف دیگر نیز کمیته دولتی امنیت ملی تاجیکستان با انتشار بیانیه‌ای ادعا کرد که طرف قرقیزستانی پیشنهاد صلح را رد کرده و اقدام به استفاده از سلاح‌های سنگین علیه مواضع تاجیکستان نموده است. در این بیانیه همچنین ادعا شد که نیروهای قرقیز مراکز غیرنظامی را در اسفره، هدف قرار داده‌اند.
روز 17 سپتامبر هم‌زمان با فروکش کردن تدریجی مناقشات مسلحانه میان دو کشور، سادیر جباروف، رئیس‌جمهور قرقیزستان با انتشار یک پست در صفحه شخصی فیسبوک خود ادعا کرد که حتی یک متر از خاک قرقیزستان نیز در اختیار نیروهای تاجیک نیست و تأکید کرد که طرف تاجیکستانی متحمل خسارات سنگینی شده است. درعین‌حال در این اظهارنظر جباروف، طرف تاجیکستانی «دشمن» خطاب شد. در ادامه این روند روز 19 سپتامبر نیز وزارت امور خارجه تاجیکستان با انتشار بیانیه‌ای طرف قرقیزستانی را به تجاوز به قلمرو سرزمینی تاجیکستان متهم کرد. در این بیانیه همچنین ادعا شد که 20 واحد از خودروهای زرهی سنگین قرقیزستان شامل تانک، نفربر و خودروهای زرهی در خاک تاجیکستان مورد استفاده قرار گرفته‌اند. صادق امامی، معاون وزیر امور خارجه تاجیکستان نیز در یک کنفرانس خبری، حمله نیروهای قرقیز را از قبل برنامه‌ریزی شده و یک تجاوز آشکار سرزمینی عنوان کرد. او تجمع نیروهای نظامی و انتقال سریع افراد غیرنظامی در شمار زیاد را از جمله دلایل این ادعا دانست. البته وزارت امور خارجه قرقیزستان نیز در پاسخ به آن بیانیه‌ای در رد و تکذیب این ادعاها منتشر کرد.
در نهایت، این درگیری‌ها طی حدوداً چهار روز تلفات و خسارت‌های مالی و جانی قابل توجهی برای دو کشور بر جای گذاشت. دولت‌های قرقیزستان و تاجیکستان همچنان در حال محاسبه خسارت وارد آمده بر مناطق غیرنظامی هستند و در برخی منابع این خسارت‌ها بالغ بر یک میلیارد دلار برآورد شده است. حتی شماری از منازلی که ترکیه پس از درگیری‌های آوریل 2021 برای قرقیزها ساخته بود نیز در این درگیری‌ها تخریب شدند. وزارت شرایط اضطراری قرقیزستان هم در این چارچوب بیش از 136 هزار نفر را از مناطق مرزی تخلیه کرد و در مناطق پیرامونی اسکان داد. مقام‌های تاجیکستان اگرچه همچنان آمار به روز شده‌ای را از تلفات خود ارائه نکرده‌اند، اما در آخرین گزارش‌ها،تلفات طرف تاجیکی، 41 کشته گزارش شده است. رهبر حزب دموکرات تاجیکستان اما در اظهار نظری به نقل از منابع تاجیک ادعا کرده بود که 60 نفر از طرف تاجیکی تاکنون کشته شده‌اند. دبیر شورای امنیت قرقیزستان نیز در یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد که بیش از 200 نفر از نیروهای تاجیک کشته شده و بیش از 400 نفر نیز زخمی شده‌اند. در طرف قرقیزستانی اما آمار تلفات به مرور به روز می‌شد. بر اساس آخرین گزارش‌ها در نتیجه درگیری‌های روی داده 59 نفر از قرقیزها کشته شده و 198 نفر نیز زخمی شده‌اند.
واکنش‌های خارجی
روسیه اولین کشوری بود که در سطوح مختلف نسبت به این تحولات واکنش نشان داد. ماریا زاخاروا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه پس از آغاز شدن و شدت گرفتن تنش‌ها در روز 15 سپتامبر پیشنهاد میانجی‌گری روسیه را برای حل‌و‌فصل این مناقشات مرزی با توجه به تجربه این کشور در تحدید حدود مرزها به‌طور رسمی اعلام کرد. او همچنین خواستار توقف اقدام‌های تحریک‌آمیز دو طرف شده بود. روز 16 سپتامبر نیز وزارت امور خارجه روسیه با انتشار بیانیه دیگری خواستار کاهش تنش‌های نظامی بین دو کشور شد. همچنین روز 18 سپتامبر شخص ولادیمیر پوتین در تماس تلفنی با سادیر جباروف و امامعلی رحمان پیرامون وضعیت مرزها گفت‌و‌گو کرد. در همین حال دبیرکل سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی نیز در تماس‌های تلفنی با دبیران شورای امنیت دو کشور گفت‌و‌گو کرد. در این مذاکرات بر لزوم توافق آتش‌بس و توقف درگیری‌های نظامی تأکید شد. این سازمان همچنین روز 17 سپتامبر نیز در بیانیه‌ای دیگر که در کانال تلگرام آن منتشر شد، استفاده از زور برای حل اختلاف‌های مرزی را غیرقابل پذیرش عنوان کرد. ژانگ مینگ دبیر کل سازمان همکاری شانگهای نیز از این درگیری‌ها ابراز نگرانی کرده و خواستار برقراری آتش‌بس و صرفاً استفاده از ابزارهای دیپلماتیک برای حل مسئله شد.
سازمان کشورهای ترک‌زبان اما در بیانیه‌ای متفاوت، حمله نیروهای تاجیک به مناطق غیرنظامی و نیز زیرساخت‌های شهری در قرقیزستان همچون مدارس را محکوم کرد. در این بیانیه همچنین بر توافق آتش‌بس و توقف درگیری‌ها نیز تأکید شد، اما جانب‌داری این سازمان از طرف قرقیزی برخلاف سایر مواضع خارجی محسوس بود. بااین‌حال وزارت امور خارجه ترکیه با انتشار بیانیه‌ای بی‌طرفانه از طرفین خواست تا درگیری‌ها را بدون توسل به زور و با استفاده از اهرم‌های دیپلماتیک و سیاسی متوقف کنند. اتحادیه اروپا نیز روز 17 سپتامبر و با تأخیری بیشتر نسبت به روسیه با انتشار بیانیه‌ای ضمن ابراز همدردی با طرفین، خواستار آتش‌بس و استفاده از روش‌های مسالمت‌آمیز حل‌و‌فصل اختلاف‌ها شد. اتحادیه اروپا نماینده ویژه خود را نیز برای مذاکرات با طرفین به کار گرفت. سازمان امنیت و همکاری اروپا نیز پس از تماس تلفنی با طرفین، با انتشار بیانیه‌ای صرفاً خواستار آتش‌بس شد. ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده آمریکا نیز اگرچه کمی دیرتر، اما در روز 19 سپتامبر ضمن ابراز نگرانی خواستار توقف درگیری‌ها شد.
اخبار ضدونقیض از اتکاء به نبرد نامتقارن
در کنار تمام اخبار و اسناد منتشر شده توسط منابع رسمی دو کشور و نیز توسط کاربران شبکه‌های اجتماعی، گزاره‌هایی از نبرد نامتقارن در مناقشات اخیر به چشم می‌خورد. اتکاء به این گزاره‌ها موضوعی است که علاوه بر افزایش نگرانی‌ها از دامنه مناقشات آتی، تردیدهایی را نیز در قبال ثبات و امنیت منطقه به وجود آورده است. کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان در بیانیه 15 سپتامبر خود ادعا کرد که در پیشروی‌های نیروهای تاجیک سربازانی حضور داشتند که با لباس‌های مشکی ناشناس، ریش‌های بلند و بدون هیچ نشانه‌ای از ارتش در حمله به مناطق مسکونی قرقیز مشارکت داشته‌اند. این کمیته ظاهر این افراد را مشابه تروریست‌های بین‌المللی عنوان کرده است. کمیته دولتی امنیت ملی تاجیکستان اما با انتشار سومین بیانیه خود در روز 16 سپتامبر این اظهارات را تکذیب کرده و آن را یک شیطنت رسانه‌ای خواند. بعدتر منابع قرقیز اعلام کردند که گروه وابسته به ژنرال شاه اسکندراف نیز در این درگیری‌ها مشارکت داشته‌اند. این گروه متشکل از 30 نفر از شبه‌نظامیان با آموزش‌های ویژه است که خارج از پروتکل‌های نظامی مرسوم در ارتش و نیروهای نظامی رسمی فعالیت می‌کنند. برخی ویدئوهای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی قرقیز که اصالت آن‌ها توسط مراجع رسمی تایید نشده است حضور شاه‌اسکندراف را تایید کرده‌اند. منابع قرقیز بسیاری از جنایت‌ها را به این گروه نسبت داده‌اند. پیش از این آخرین بار در سال 2014 با ورود شاه اسکندراف و نیروهایش به واروخ، وزارت امور خارجه قرقیزستان یادداشت اعتراضی به طرف تاجیکستانی ارسال کرده بود.
در تداوم این روند مارات ایمان‌کولوف، دبیر شورای امنیت قرقیزستان همچنین در یک کنفرانس خبری ادعا کرد که ممکن است نمایندگان سازمان‌های افراطی و تروریستی در درگیری‌ها علیه قرقیزستان شرکت کرده باشند. او نیز البته به ویدئوهای منتشر شده در شبکه‌های اجتماعی برای این ادعا استناد کرد. دبیر شورای امنیت قرقیزستان البته ادعا کرده که یکی از نیروهای حاضر در این ویدئوها که تابعیت افغانستانی دارد شناسایی شده و مقام‌های کنونی افغانستان نیز این موضوع را تایید کرده‌اند. طرف قرقیزستانی، اسناد و داده‌های بیشتری را در خصوص این ادعاها، به‌طور عمومی منتشر نکرده است، اما در برخی منابع ارائه این اسناد به مراجع بین‌المللی مورد تأکید قرار گرفته است.
نکته قابل توجه دیگر آن که کمیته دولتی امنیت ملی تاجیکستان در روز 16 سپتامبر در بیانیه‌ای ادعا کرد که نیروهای قرقیز با استفاده از بالگردهای نظامی و هواپیماهای بدون سرنشین خود به مواضع تاجیکستان حمله می‌کنند. روز 17 سپتامبر نیز وزارت امور داخلی تاجیکستان با انتشار بیانیه دیگری اعلام کرد که علی‌رغم آتش‌بس، نیروهای نظامی قرقیزستان با هواپیماهای بدون سرنشین مدارس و منازل مسکونی در ناحیه باباجان غفوراف را هدف قرار داده‌اند. در همین حال همچنین ویدئوهایی از انهدام برخی تجهیزات ارتش تاجیکستان توسط پهپادهای بیرقدار منتشر شد. البته در هیچ کدام از این تصاویر امکان اثبات ادعاهای زمانی و مکانی وجود نداشت، چرا که تصاویر منتشر شده عموماً از دید دوربین‌های پهپاد بوده است. منابع تاجیک نتوانستند تصاویری از پرواز پهپادها در مناطق درگیری منتشر کنند.
چشم‌انداز و پیامدهای احتمالی
مناقشه مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان موضوع جدیدی نیست و طی سه دهه اخیر همواره وجود داشته است. درعین‌حال به نظر می‌رسد با توجه به روندهای یک سال اخیر تکرار این مناقشات در آینده نیز پدیده‌ای قابل انتظار باشد. مادامی که موضوع علامت‌گذاری مرزها تکمیل نشده و دو کشور اراده سیاسی لازم برای رعایت اصول سیاست همسایگی و حسن همجواری را نداشته باشند، طبیعتاً این مناقشات اجتناب‌ناپذیر است. با این وجود به نظر می‌رسد برخی مؤلفه‌های داخلی و خارجی می‌توانند بر دامنه و عمق این مناقشات در آینده تأثیرگذار باشند. نخست، درجه ناسیونالیسم قومی است که می‌تواند به‌طور مستقیم بر این روند اثرگذار باشد. در طول یک سال اخیر شاهد آن بوده‌ایم که با تقویت جریان ناسیونالیسم قومی قرقیز در قرقیزستان به واسطه حضور چهره‌هایی همچون سادیر جباروف، کمچی‌بیک تاشیف و تالانت مامیتوف، تنش‌های مرزی نیز به طرز محسوسی بین دو کشور افزایش یافته است. دوم، درجه اقتدارگرایی و مشروعیت سیاسی نیز بر این فرایند تأثیرگذار است. زمانی که دولت‌ها در نتیجه افزایش بی‌سابقه اقتدارگرایی و کاهش مشروعیت سیاسی با کاهش کارآمدی و عدم پاسخگویی به نیازهای سیاسی داخلی روبرو می‌شوند، جنگ و مناقشات مرزی یک راهکارِ موقتی است که دولت‌ها برای بازیابی مقداری از وجهه مشروعِ سیاسی خود و نیز انسجام سیاسی و اجتماعی در داخل از آن استقبال می‌کنند. در تاجیکستان طی پنج سال اخیر شاهد تشدید این روند بوده‌ایم. سومین فاکتور اما به دینامیسم‌های منطقه‌ای و افزایش حساسیت ژئوپلیتیکی منطقه باز می‌گردد. واقعیت آن است که نفوذ روسیه در منطقه روند رو به کاهشی را در طی سه دهه اخیر تجربه کرده است و این روند پس از آغاز جنگ اوکراین تسریع شده است. تمایل بازیگران دیگر برای اعمال نفوذ در منطقه و مقابله با روسیه نیز به موازات این روند افزایش یافته است. نخستین و بدیهی‌ترین برونداد این روندها تلاش برای تغییر موازنه‌های منطقه‌ای و بی‌ثباتی‌های مقطعی جهت بازترسیم نفوذ و نظمِ منطقه است. مناقشات مرزی بین قرقیزستان و تاجیکستان یک پتانسیل مناسب برای این موضوع پدید آورده است. ترکیه از طریق ارائه پهپادهای بیرقدار به قرقیزستان و ارائه حمایت‌های تلویحی چنین نقشی را ایفا کرده است. درعین‌حال شاهد انتشار اخباری مبنی بر پرواز یک هواپیمای کارگو نظامی متعلق به ناتو از بلغارستان به تاجیکستان در بحبوحه مناقشات اخیر هم بوده‌ایم که این نیز می‌تواند در صورت تایید مراجع رسمی، موید نکات مهمی باشد. چهارمین عامل تأثیرگذار به اتخاذ رویکردهای نامتقارن توسط دو کشور باز می‌گردد. در صورتی که حتی بخشی از ادعاهای منابع رسمی و غیررسمی قرقیز و تاجیک نسبت به طرف مقابل در خصوص استفاده از تروریست‌ها و یا به کارگیری پهپاد صحت داشته باشد، می‌توان یک موج بی‌ثباتی منطقه‌ای و افزایش این تنش‌ها و مناقشات شدید نظامی را در آینده پیش بینی کرد . با افزایش تلفات و شدت گرفتن تنش‌های لفظی دو کشور، بازتولید این بی‌ثباتی‌ها در قالب تنش‌های بین‌قومی نیز دور از انتظار نیست .
انتهای مطلب/
دریافت صفحه با کد QR