مطالعات شرق/

مریم وریج کاظمی*

«مصر» و «پاکستان» به عنوان وارثان دو تمدن قدیمی در دلتای نیل و دره سند از جمله کشورهای مهمی هستند که در مناطق استراتژیک خاصی قرار گرفته‌اند و از این نظر نقش مهمی در فضای پیرامونی خود ایفا می‌کنند. هر دوی این کشورها با چالش‌های مشابهی مانند افزایش جمعیت، امنیت غذایی، کمبود آب و افراط‌گرایی مواجه هستند. از نظر تاریخی دو کشور پیوندهای مشترکی از روابط فرهنگی و سنتی دارند که قدمت آن به دهه 1940 زمانی که دو کشور به استقلال دست یافتند، باز می‌گردد. ضمن اینکه مصر از اولین کشورهایی بود که پاکستان را به رسمیت شناخت و در سال 1948 با این کشور روابط دیپلماتیک برقرار کرد.

لازم به ذکر است که روابط مصر و پاکستان شاهد فراز و نشیب‌های بسیاری بوده است. با توجه به اینکه دوران جنگ سرد دوره ژئوپلیتیک و اتحادهای دفاعی بود تا اوایل دهه 1970، دو کشور مسیرهای متفاوتی را در سیاست خارجی خود دنبال می‌کردند. در حالی که مصر چراغ اصلی جنبش غیرمتعهدها بود، پاکستان عضو دو پیمان دفاعی مهم تحت حمایت غرب بود. اما امروزه «ژئواکونومیک» بیشتر از «ژئوپلیتیک» مورد توجه است از این رو فرصت‌های همکاری اقتصادی منطقه‌ای ممکن است مصر و پاکستان را به هم نزدیک‌تر کند.

مصر سومین کشور بزرگ قاره «آفریقا» از نظر جمعیت است و خود را به عنوان یک «هاب» برای بازارهای آفریقا و خاورمیانه معرفی می‌کند. بدین ترتیب است که پاکستان مصر را کشور مهمی در جهان عرب و به طور کلی قاره آفریقا می‌داند و مصمم به تقویت بیشتر روابط دوجانبه است. ضمن اینکه پاکستان سیاست ارتقاء روابط تجاری و اقتصادی را با کشورهای آفریقایی دنبال می‌کند بدین ترتیب این کشور با ابتکار سیاست نگاه به آفریقا درصدد ایجاد فرصت‌های بیشتر اقتصادی است و مصر به عنوان دروازه ورود به آفریقا برای طرح‌های اقتصادی-تجاری پاکستان، بسیار مهم تلقی می‌شود.

البته تقویت تعاملات اقتصادی پاکستان و مصر بر سایر کشورهای آفریقایی نیز تأثیر مثبت خواهد داشت. مصر می‌تواند به پاکستان برای ورود به بازارهای شمال آفریقا برای تبلیغ کالاهایی که دو کشور در آن رقابت نمی‌کنند، کمک کند. پیش از این، اقتصاد مصر به تبعیت از مدل سوسیالیستی بخش عمومی بزرگی داشت که مانع از تجارت آن با پاکستان می‌شد، اما از زمان آزادسازی اقتصاد مصر، بازار این کشور چشم اندازهای بهتری را ارائه می‌دهد و به همین دلیل است که پاکستان مشتاقانه به سایر بازارهای آفریقا  نگاه می‌کند. در این راستا پاکستان و مصر توافق کرده‌اند که روابط تجاری و اقتصادی را از طریق افزایش همکاری در زمینه‌های مختلف تقویت کنند.

ضمن اینکه پاکستان از بازرگانان مصری دعوت کرد تا در زمینه‌های انرژی، مسکن و پزشکی در این کشور سرمایه گذاری کنند؛ همچنین ضمن تمجید از تلاش‌های استارت‌آپی مصر برای سرمایه‌گذاری در پاکستان، حمایت کامل از سرمایه‌گذاری بیشتر مصر در این کشور آسیایی را اعلام نمود و بر ایجاد مکانیسم‌های مشترک برای ارتقاء همکاری تجاری- اقتصادی با مصر تاکید کرد. همچنین دو کشور به دنبال تقویت روابط اقتصادی در مورد چشم انداز پروژه‌های صنعتی مشترک بین «بندر گوادر» پاکستان و منطقه اقتصادی «کانال سوئز» هستند.

طبق آخرین آمار بر اساس داده‌های پایگاه «COMTRADE» سازمان ملل متحد در مورد تجارت بین‌المللی، صادرات پاکستان به مصر در سال 2021؛ 105.63 میلیون دلار آمریکا بوده است. برای پاکستان، پتانسیل صادراتی در حدود 1.1 میلیارد دلار در مصر وجود دارد که عمدتاً توسط بخش کشاورزی (105.7 میلیون دلار)، بخش نساجی (226.5 میلیون دلار)، بخش داروسازی و جراحی (258.0 میلیون دلار) و بخش پلاستیک و لاستیک (62.3 میلیون دلار) انجام می‌شود. همچنین تعرفه‌های مصر برای واردات محصولات پاکستانی بالا است و بین صفر تا 40 درصد در نوسان قرار دارد. با این حال، مصر با تعرفه‌های نسبتاً پایین‌تر بین صفر تا 20 درصد به بازار پاکستان دسترسی دارد.

ضمن اینکه به گفته فدراسیون اتاق‌های بازرگانی مصر، سرمایه گذاری پاکستان در مصر 393 میلیون دلار برآورد شده است که توسط 106 شرکت پاکستانی مستقر در مصر انجام می‌شود. از سوی دیگر پاکستان در حال تدوین یک استراتژی برای تنوع بخشیدن به واردات گاز طبیعی (LNG) برای نیازهای انرژی خود است که امضای قرارداد بلندمدت با مصر برای واردات گاز طبیعی می‌تواند بخشی از این استراتژی باشد که در زمان دیدار وزیران خارجه دو کشور بر روی آن تاکید شد. لازم به ذکر است یک شرکت مصری به نام «Elsewedy» تمایل خود را برای سرمایه گذاری در بخش انرژی پاکستان ابراز کرده است.

از سوی دیگر با توجه به اینکه دو کشور نیروهای مسلح حرفه‌ای بزرگی دارند، می‌توانند در زمینه‌های تولیدات نظامی-دفاعی همکاری موثری داشته باشند؛ از این رو مصر و پاکستان مصمم به گسترش روابط نظامی هستند و راه‌هایی را برای تقویت همکاری بین شرکت‌های تولید ادوات و تجهیزات نظامی مصر با همتایان پاکستانی برای دستیابی به مشارکت استراتژیک که به نفع دو کشور است، مورد بررسی قرار داده‌اند. در این راستا رئیس کارخانجات تولید تجهیزات نظامی (اسحله گرم پاکستان)«POF» علاقه پاکستان را برای تقویت مشارکت با مصر به ویژه در زمینه تولید تسلیحات نظامی ابراز کرد و خاطر نشان نمود که با توجه به اینکه «POF» طیف گسترده‌ای از تسلیحات، مهمات و تجهیزات نظامی را تولید می‌کند پیشنهاد همکاری بین شرکت «هلیوپولیس» مصر برای صنایع شیمیایی (81کارخانه) و شرکت اسلحه گرم پاکستانی در انتقال فناوری برای ساخت مین‌های ضد تانک، مواد منفجره صنعتی و سایر محصولات نظامی داده شد.

مصر در تلاش است تا وارد بازار تسلیحات در پاکستان شود. گزارشی وجود دارد که حاکی است پاکستان به دنبال خرید جت‌های «جنگنده میراژ» (Mirage V) از مصر بوده است. این در حالی است که روابط دوجانبه نظامی تحت تأثیر تغییرات سیاسی دو کشور قرار نگرفته و به اعتقاد مقام‌های ارشد دو کشور دیدارهای متقابل از صنایع دفاعی نه تنها روابط دوجانبه را تقویت می‌کند، بلکه این کشورها را با توانمندی‌های دفاعی متقابل آشنا می‌سازد.

از نظر امنیتی نیز مصر و پاکستان اهداف استراتژیکی را دنبال می‌کنند به طور مثال مصر در تلاش برای افزایش نفوذ خود در پاکستان از جهت محدود کردن قدرت «اخوان المسلمین» و سایر گروه‌های اسلام‌گرا در پاکستان است که البته اقدام‌هایی را برای این کشور انجام داده است. با توجه به اینکه «دانشگاه الازهر» مصر یک برنامه آموزشی برای اعزام واعظان به خارج از کشور از جمله پاکستان دارد، مقام‌های پاکستانی از امام اعظم الازهر «احمد الطیب» خواستند تا این واعظان را برای افزایش آگاهی ارتش پاکستان در مورد ایدئولوژی‌های افراطی به اسلام آباد بفرستند.

یکی دیگر از اهدافی که در پشت افزایش تلاش مصر برای گسترش روابط با پاکستان وجود دارد، مقابله با نفوذ ترکیه است. بدین ترتیب که آنکارا از اخوان المسلمین برای اعمال نفوذ خود در پاکستان استفاده می‌کند و از 6 میلیون حامی این گروه در اسلام آباد سوء استفاده می‌نماید. پس از برکناری رئیس جمهور فقید «محمد مرسی» و فرار بسیاری از رهبران اخوان المسلمین به ترکیه، «اردوغان» سعی کرد از روابط اخوان المسلمین با گروه‌ها و سازمان‌ها در کشورهای دیگر به ویژه در پاکستان، برای اجرای دستور کار خود استفاده کند.

او گفت: «سیاست ترکیه در قبال پاکستان اساساً در مورد تضعیف منافع مصر است». از این رو است که مصر تمایل دارد به پاکستان برای مقابله با ایدئولوژی‌های افراطی که توسط احزاب اسلام‌گرای طرفدار اخوان‌المسلمین منتشر می‌شود، کمک کند. مصر قصد دارد این کار را با اعزام ائمه از الازهر برای افزایش آگاهی در این زمینه انجام دهد که این امر باعث تقویت نفوذ قاهره در پاکستان و به طور کلی آسیا و تضعیف مانع تراشی توسط اخوان‌المسلمین می‌شود. همچنین همکاری قاهره و اسلام آباد، به مصر این امکان را می‌دهد که روابط خود را با ایالات متحده آمریکا در چارچوب تلاش‌های واشنگتن برای محدود کردن تحرکات جهادی در افغانستان پس از عقب نشینی نظامی خود مستحکم کند و در نتیجه از سرازیر شدن موج دوباره افراط‌گرایی به سوریه، لیبی و ... جلوگیری نماید.

در این راستا «عبدالفتاح السیسی»، رئیس جمهور مصر، در دیدار با «سپهبد ندیم رضا»، رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح پاکستان، تاکید کرده بود که مشتاق توسعه همکاری‌های دوجانبه با پاکستان در مبارزه با تروریسم است. به هر حال هر دو کشور مصر و پاکستان می‌توانند برای ارتقای توانایی‌های خود در مبارزه با تروریسم همکاری مفیدی داشته باشند، زیرا تروریسم نه تنها فعالیت اقتصادی و توسعه را تهدید می‌کند، بلکه به گردشگری که برای مصر بسیار مهم است، ضربه اساسی می‌زند.

از سوی دیگر، در آخرین دیدارهایی که بین وزیر امور خارجه وقت پاکستان (مخدوم شاه محمود قریشی) و وزیر خارجه مصر (سامح شکری) در سال2021 صورت گرفته بود تمایل دو کشور برای تقویت و تنوع بیشتر روابط دوجانبه و همکاری‌های پویا چندجانبه بررسی شد. وزیر امور خارجه پاکستان با تاکید بر پیوندهای مشترک دینی، قرابت فرهنگی و روابط گرم تاریخی پاکستان با مصر، بر تمایل به تعمیق بیشتر روابط بین دو کشور تاکید کرد. وزرای خارجه دو کشور توافق کردند که مبادلات در سطح بالا را تقویت نمایند که در این راستا وزیر امور خارجه وقت پاکستان پتانسیل افزایش همکاری‌ها در زمینه‌های تجاری، سرمایه گذاری، دفاعی، گردشگری، کشاورزی و آموزش عالی را مورد تاکید قرار داد. هر دو وزیر امور خارجه بر لزوم بررسی فرصت‌ها برای چنین همکاری‌های دوجانبه توافق کردند. همچنین وزیر امور خارجه پاکستان همتای خود را از نقض مداوم حقوق بشر و تغییرات جمعیتی غیرقانونی در جامو و کشمیر تحت اشغال هند و طرح «هندوتوای» هند علیه پاکستان آگاه کرد و آن را خطری برای صلح و ثبات منطقه خواند.

به هر حال پاکستان و مصر از روابط برادرانه عالی برخوردار هستند که ریشه در مذهب و ارزش‌های مشترک دارد. دو کشور به صورت دوجانبه و همچنین در مورد مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی مورد علاقه همکاری نزدیک دارند. روابط مصر و پاکستان در همه زمینه‌ها دارای پتانسیل زیادی برای رشد است، زیرا هر دو کشور دارای منافع استراتژیک مشترک بوده و با چالش‌های یکسانی روبرو هستند و آرزوی مشترکی برای رفاه و توسعه صلح دارند.
 
جمع‌بندی
به نظر می‌رسد پاکستان و مصر در سال‌های پیش رو به شرکای استراتژیک مهمی تبدیل شوند و تحت یک سرمایه گذاری مشترک اقتصادی تأثیرات نامطلوب فضای سیاسی-امنیتی میان خود را کاهش دهند. اگر چه وابستگی پاکستان به بسته‌های نجات اقتصادی و وام‌های خارجی تا حد زیادی می‌تواند روابط رو به گسترش مصر و پاکستان را تضعیف نماید اما همچنان رقابت اقتصادی منطقه‌ای در قالب برنامه‌های ژئواکونومیکی تضمین کننده بهبود روابط میان دو کشور در آینده خواهد بود. از سوی دیگر پیوند اعتماد تاریخی در همکاری‌های امنیتی-نظامی که مبتنی بر مذهب مشترک است شروعی برای کاهش تهدیدهای ناشی از درگیری فرقه‌ای نیابتی که رقبای دو کشور مصر و پاکستان آن را بر منطقه تحمیل می‌کنند، در نظر گرفته می‌شود. آنچه که مشخص است مصر و پاکستان از تمام توان برای حفاظت از منافع منطقه‌ای خویش بهره خواهند برد که در این راستا اهمیت تعامل سازنده جامعه بین‌المللی با پدیده تروریسم از جهت تامین و گسترش امنیت منطقه‌ای-جهانی می‌تواند برای دو کشور مهم تلقی شود. به هر حال گسترش روابط اقتصادی -تجاری زمینه ساز تعادل نسبتاً پایدار در سایر روابط دیپلماتیک-سیاسی و نظامی-امنیتی بین دو کشور خواهد شد، از این رو مصر و پاکستان درصدد تقویت بیشتر روابط ژئواکونومیکی میان خود هستند.
 انتهای مطلب/

*پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک