آمریکا با ترور الظواهری خواست تا شکل دیگری از حضور خود را در افغانستان و منطقه اعلام کند. این نمایش دقیقا مصادف با سالگرد خروج آمریکا از افغانستان زمان‌بندی شده بود. این می‌رساند که وضعیت ژئوپلیتیک افغانستان در عصر دنیای پهپاد نیز همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است.
احتمال آن می‌رود که کشورهای منطقه به استراتژی تأمین امنیت منطقه‌ای بیشتر ترغیب شوند. در این میان، پاکستان دوباره به عنوان یک بازیگر جدید ظهور خواهد کرد. شواهد تاریخی بیانگر آن است که هر بار آمریکا با یک کشور رقیب در این منطقه درگیر رقابت‌های سخت شده است، پاکستان مرزهای هوایی و زمینی خود را به روی آمریکا گشوده و حق العبور گزافی دریافت کرده است.

مطالعات شرق/

عبدالرحیم کامل*

مقدمه
ایمن الظواهری رهبر شبکه القاعده توسط پهباد آمریکایی در کابل پایتخت افغانستان، ترور شد. سکونت وی در منطقه دیپلمات‌نشین کابل، شائبه میزبانی طالبان را از رهبر القاعده تقویت بخشید.
 رئیس جمهور آمریکا، کشته شدن الظواهری را به عنوان یک دستاورد بزرگ اعلام کرد اما برخلاف رسانه‌های آمریکایی، بنا به هر دلیلی مرگ الظواهری در دیگر رسانه‌های بین‌المللی و منطقه‌ای چندان بازتاب گسترده نیافت.
الظواهری هر چند کاریزمای بن لادن را در رهبری القاعده نداشت ولی توانست گستره حضور و فعالیت القاعده را از آفریقا تا آسیا حفظ کند. حضور الظواهری در کابل پایتخت افغانستان خود حکایت از تحرک جدید القاعده در افغانستان و  منطقه دارد.

تجربه تاریخی نشان می‌دهد که با کشتن رهبر یک گروه ایدئولوژیک نمی‌توان تمام شاخ و برگ آن را از کار انداخت. گروه‌های ایدئولوژیک بر مبنای عقاید خود حرکت می‌کنند و گاهی مرگ رهبر و پیشوا، اراده پیکار و روحیه انتقام آنان را بیشتر قوت می‌بخشد. به همین دلیل، دولت آمریکا پس از ترور الظواهری برای تمام شهروندان خود در خارج از آمریکا هشدار امنیتی داد.
سؤال اصلی نوشتار این است که ترور رهبر القاعده چه پیامدهایی را در افغانستان و منطقه به همراه خواهد داشت

1- پیامد ترور الظواهری بر وضعیت امنیتی افغانستان
واقعیت این است که تا هنوز هیچ شواهد قطعی بر چگونگی ترور الظواهری از هیچ جانبی ارائه نشده است. تاکنون برای تحلیلگران دقیق مشخص نیست که در ترور الظواهری چه کشورها و یا چه گروه‌هایی از داخل افغانستان همکاری داشته‌اند؟ همکاری یا عدم همکاری طالبان با آمریکا در خصوص ترور الظواهری و همچنین چگونگی نقش پاکستان، هرکدام تأثیر خود را بر وضعیت امنیتی افغانستان در آینده پیش رو دارد. در این خصوص دو احتمال ذیل وجود دارد:

الف: احتمال همکاری مجدد طالبان با آمریکا:
پس از ترور الظواهری، زلمی خلیل‌زاد به صورت کلی اذعان کرد که احتمالا برخی از مقام‌های طالبان از برنامه ترور الظواهری مطلع بوده‌اند. بنا به هر دلیلی اگر طالبان یا بخشی از طالبان در پرونده ترور الظواهری رهبر القاعده با آمریکا همکاری داشته باشد، بر وضعیت امنیتی افغانستان تأثیرات بسیار منفی رو نما خواهد شد. هم اکنون، به صورت کلی ممکن است نیروهای القاعده در اعتماد خود نسبت به گروه طالبان دچار تردید شده باشند. آنان شاید به این اندیشه باشند که بدون همکاری و تبادل اطلاعات از محل زندگی ایمن الظواهری در کابل، پاکستان و آمریکا از طریق پهبادهای بی‌سرنشین قادر به شناسایی محل اختفای وی نبودند. اگر در ماه‌های آینده از همکاری طالبان یا برخی از گروه‌های طالبان در پرونده ترور الظواهری رمز گشایی شود، وضعیت امنیتی افغانستان با وخامت رو برو خواهد شد. در آن صورت است که نیروهای امنیتی طالبان به جای دو جبهه داعش و نیروهای مقاومت با جبهه القاعده نیز روبرو خواهند شد. از آن‌جا که القاعده نیز مانند داعش ممکن است از حملات تروریستی استفاده کند در آن صورت مردم بی‌گناه زیادی در افغانستان قربانی خواهند شد.
از آن‌جا که میان داعش و القاعده خصومت دیرینه وجود دارد، بعید به نظر می‌رسد که نیروهای القاعده به صورت دسته جمعی به گروه داعش بپیوندند. داعش یک قدرت موازی بود که عملا القاعده را در این سال‌ها به حاشیه راند. احتمال جدی می‌رود که رهبر جدید القاعده برای ایجاد روحیه تازه برای هواداران این گروه در مناطق مختلف از جمله افغانستان یک فرمانده جدید را نیز معرفی کند.

ب: احتمال همکاری مجدد طالبان با القاعده:
در این صورت، فرضیه و خبر بیعت الظواهری با ملاهبت الله آخوندزاده رهبر طالبان در سال جاری، واقعیت پیدا می‌کند و معلوم می‌شود که رهبر القاعده واقعا میهمان دولت طالبان در کابل بوده که توسط سرویس‌های اطلاعاتی پاکستان و آمریکا مشترکا مورد شناسایی قرار گرفته است.
در این فرضیه نیز، دولت طالبان هزینه‌های زیادی را خواهد پرداخت. هر چند که دولت طالبان هرگونه اطلاع از حضور الظواهری را در کابل به کلی رد کرد ولی با این‌همه ترور الظواهری در کابل به معنای حضور بالاترین رده رهبری القاعده در خاک افغانستان پنداشته شد و زمینه شناسایی بین‌المللی طالبان را با یک مانع جدی روبرو ساخت. در صورت ائتلاف پنهانی طالبان و القاعده و افشای آن، میدان تاخت و تاز پهپادهای آمریکا بر خاک افغانستان افزایش خواهد یافت. در چنین وضعیتی، دولت پاکستان تمایل بسیار به همکاری نزدیک با آمریکا در سناریوهای بعدی آمریکا در افغانستان و منطقه پیدا خواهد کرد. در آن صورت باز هم دولت پاکستان نقش پشتیبانی و تدارکات برای مخالفان مسلح طالبان را بر عهده خواهد گرفت.
به صورت کلی، همین اکنون هم، آمریکا با ترور الظواهری در همسایگی ارگ، کابل به رهبران طالبان مخصوصا شبکه حقانی نشان داد که در صورت عدم همکاری استراتژیک طالبان با آمریکا، ممکن است آمریکا وارد روند ترور کسانی شود که در لیست تروریستی دولت آمریکا قرار دارند.

2- پیامد ترور الظواهری بر گروه‌های فرا افغانستانی موجود در افغانستان
شواهد نشان می‌دهد که گروه‌های جهادی متعددی در افغانستان حضور دارند و در زمان حکومت طالبان در دهه هفتاد نیز این گروه‌ها افغانستان را دارالمجاهدین می‌دانستند. گزارش‌ها می‌رساند که اکنون هم گروه‌های جهادی مانند طالبان پاکستانی، انصارالله تاجیکستان، گروه نام نهاد طالبان تاجیکستانی، گروه‌های جهادی ازبکستان، جنبش اسلامی ترکستان شرقی، داعش خراسان و گروه القاعده در برخی از مناطق افغانستان حضور دارند.
تجربه نشان داده است که دولت آمریکا با گروه‌های جهادی مخصوصا در خاورمیانه به نحوی در ارتباط بوده است. فعالیت و حضور بیست ساله آمریکا زیر نام مبارزه با تروریسم در افغانستان و سرانجام خروج غیر مسئولانه آمریکا از افغانستان علاوه بر آن که زمینه را برای حضور بسیاری از گروه‌های جهادی در افغانستان فراهم ساخت، تعهد آمریکا را در امر مبارزه با تروریسم در سطح منطقه و جهان زیر سئوال برد.

به نظر می‌رسد که آمریکا همچنان در تلاش است از حضور گروه‌های جهادی فرا افغانستانی در جغرافیای افغانستان به نفع استراتژی خود در منطقه استفاده کند. هر زمانی که هر یک از این گروه‌ها به هر دلیلی از همکاری استراتژیک با منافع آمریکا در منطقه سرباز زند، آنگاه آمریکا رهبران این گروه‌ها را در لیست سیاه و ترور قرار داده و وارد عمل می‌شود. حمله پهپادی آمریکا به رهبر القاعده در کابل از یک دید دیگر ممکن است هشداری به دیگر رهبران گروه‌های جهادی منطقه‌ای در افغانستان باشد. گاهی برخی حوادث ابعاد گوناگون دارد و می‌تواند سناریوهای زیادی در آن دخیل باشد. دقیقا به خاطر همین پیچیدگی بازی‌های امنیتی آمریکا در منطقه است که برخی منابع، کشته شدن رهبر القاعده را به عنوان فرصت‌سازی آمریکا برای قدرتمندشدن داعش در افغانستان مطرح می‌کنند.

3- پیامد ترور الظواهری بر منطقه
احتمال غالب آن است که دولت آمریکا با ترور الظواهری در افغانستان خواست تا یک شکل دیگر از حضور آمریکا را در افغانستان و منطقه اعلام کند و به نمایش گذارد. این نمایش دقیقا مصادف با سالگرد خروج آمریکا از افغانستان زمان بندی شده بود. این می‌رساند که وضعیت ژئوپلیتیک افغانستان در عصر دنیای پهپاد نیز همچنان اهمیت خود را حفظ کرده است.
در این صورت، کشورهای منطقه به استراتژی تأمین امنیت منطقه‌ای نیاز جدی پیدا می‌کنند و بیشتر ترغیب خواهند شد. در این میان، احتمال می‌رود که دوباره پاکستان به عنوان یک بازیگر جدید ظهور کند. شواهد تاریخی بیانگر آن است که هر بار آمریکا با یک قدرت رقیب در این منطقه درگیر رقابت‌های سخت شده است، پاکستان مرزهای هوایی و زمینی خود را به روی آمریکا گشوده و حق العبور گزاف دریافت کرده است.