مطالعات شرق/

کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
 
مقدمه
روسای جمهور آسیای مرکزی در چارچوب چهارمین نشست مشورتی سران کشورهای منطقه، روز 21 جولای در شهر چولپون آتا در جمهوری قرقیزستان با یکدیگر دیدار کردند. این نشست‌ها به‌عنوان اولین پلتفرم منطقه‌ای مستقل در آسیای مرکزی طی سال‌های اخیر مطرح شده و پس از دو رکود موقت و کوتاه توانسته به یک روند ثابت دست یابد. این روند با تغییر در رویکردهای دولت ازبکستان پس از به قدرت رسیدن شوکت میرضیایف آغاز شد و به مرور توسعه یافت و می‌توان چشم‌اندازهای جدیدی را برای این پلتفرم در کنار روندهای 1+5 در آسیای مرکزی مشاهده کرد. در این چارچوب با تحلیل محتوای سخنرانی رهبران کشورهای منطقه و نیز بررسی و ارزیابی بیانیه پایانی و اسناد و توافقهای این نشست، در گزارش حاضر تلاش شده است تا نگاهی تحلیلی نسبت به چشم‌انداز این پلتفرم ارائه شود.
 
نگاه رهبران منطقه
قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان سخنرانی خود را با ذکر این نکته که «آسیای مرکزی» دارای نقش و اثرگذاری قابل توجهی در سیاست بین‌الملل است آغاز کرد و او نیز تلاطم در ژئوپلیتیک جهانی و بی‌ثباتی اقتصاد بین‌المللی را مورد اشاره قرار داد. توکایف با اشاره به رشد 27 درصدی تجارت درون‌منطقه‌ای آسیای مرکزی و عبور این مبادلات از مرز 8 میلیارد دلار، این روند را در کنار توسعه همگرایی منطقه‌ای نتیجه‌ای از نشست‌های مشورتی سران کشورهای منطقه از سال 2018 دانست. او ماهیت روابط کشورهای آسیای مرکزی را «ویژه» توصیف کرد و سند معاهده دوستی، حسن همجواری و همکاری برای توسعه آسیای مرکزی را یک «مشارکت استراتژیک» پنج جانبه توصیف کرد. رئیس‌جمهور قزاقستان نیمه دوم سخنرانی خود را به طور کامل بر موضوع ها و مقولات اقتصادی متمرکز کرد و پیشنهادها و ابتکارهایی را برای توسعه اقتصادی آسیای مرکزی مطرح کرد. او به طور ویژه به تمایل قزاقستان برای مشارکت در پروژه کریدور ترانس‌افغان اشاره کرد و از کشورهای آسیای مرکزی درخواست کرد تا راه‌آهن قزاقستان- ترکمنستان- ایران را نیز به طور فعال‌تری مورد استفاده قرار دهند.
شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان تحول سریع نظم‌ بین‌المللی را عاملی عنوان کرد که آسیای مرکزی را نیز در یک شرایط دشوار قرار داده است. او ضمن تأکید بر غیرقابل تقسیم بودن منطقه و تأمین امنیت آسیای مرکزی، حوزه‌های استراتژیک همکاری منطقه‌ای را وجود تهدیدهای سنتی همچون تروریسم و افراط‌گرایی، فعالیت‌های غیرقانونی در اینترنت، ورود نیروهای بی‌ثبات کننده به منطقه و برخی موارد دیگر عنوان کرد. میرضیایف در ادامه با تأکید بر ضرورت همکاری منطقه‌ای، ابتکارهایی نظیر شکل‌گیری مکانیزم‌های جدید برای تجارت منطقه‌ای، اتخاذ استراتژی جایگزینی واردات، اجرای پروژه‌های مشترک صنعتی، دیجیتالی شدن اقتصاد و حمایت از ایده اتصال آسیای مرکزی و جنوبی را مطرح کرد.
سادیر جباروف، رئیس‌جمهور قرقیزستان سخنرانی خود را با اشاره به وضعیت «بحرانی» نظام بین‌الملل آغاز و تصریح کرد که این وضعیت همکاری کشورها را بیش از پیش ترغیب می‌کند. او در این خلال به رکود در اقتصاد جهانی در دوره کرونا و بحران امنیت غذایی که پس از جنگ اوکراین، جهان و بویژه آسیای مرکزی با آن مواجه شده است اشاره کرد و در یک برآورد کلی تأکید کرد که مرکز ثقل جهانی به زودی به آسیا منتقل می‌شود. جباروف در ادامه به موضوع افغانستان به‌عنوان یک چالش امنیتی منطقه‌ای برای افغانستان اشاره کرد و از کشورهای آسیای مرکزی خواست تا رویکرد مشترکی را در برابر این وضعیت سخت (به قدرت رسیدن طالبان) اتخاذ کنند. رئیس‌جمهور قرقیزستان همچنین در سخنرانی خود به دیگر چالش‌های منطقه نظیر تروریسم و تعصبات مذهبی، اختلافهای مرزی، امنیت انرژی، توزیع منابع آب، رفع موانع تعرفه‌ای در تجارت، توسعه زیرساخت‌های ترانزیت و به طور ویژه راه‌آهن چین- قرقیزستان– ازبکستان، نیز اشاره کرد.
امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان به طور مشابه بر تهدیدهای منطقه‌ای آسیای مرکزی در حوزه امنیت اشاره و «هسته‌های خفته تروریسم» را تهدیدی مهم برای آسیای مرکزی معرفی کرد. محور دیگر سخنان رئیس‌جمهور تاجیکستان افغانستان بود. وی به منظور مقابله با این چالش خواستار تقویت همکاری منطقه‌ای شد. سردار بردی‌محمداف، رئیس‌جمهور جوان ترکمنستان که اولین حضورش در این نشست را تجربه می‌کرد نیز سخنان خود را با برشمردن تهدیدهای جدید برای آسیای مرکزی در شرایط جدید جهانی آغاز کرد. او در زمره تهدیدهای امنیتی آسیای مرکزی چهار محور عمده را تلاش‌های خارجی برای بی‌ثباتی منطقه، نفوذ عناصر افراطی، تسری ناامنی از افغانستان، و استفاده غیرقانونی از اطلاعات عنوان کرد. او در پاسخ به این تهدیدها خواستار شکل‌گیری یک نظام امنیتی منطقه‌ای شد که بتواند راهکارهای مقابله با این چالش‌ها و تهدیدها را پیش‌بینی کند. محور کانونی تأکیدهای بردی‌محمداف در حوزه مقابله با تهدیدها، «دیپلماسی پیشگیرانه» بود که به واسطه همکاری‌های اقتصادی، فرهنگی و تاریخی امکان‌پذیر است.
با تحلیل و ارزیابی گفتمان رهبران کشورهای منطقه می‌توان چند نکته کلیدی را به خوبی دریافت. نخست، ادبیات سران کشورهای آسیای مرکزی کاملاً درون‌گرایانه و به‌نوعی منطقه‌گرایانه بود، به نحوی که تمرکز سیاست خارجی کشورها بر تأمین منافع ملی از دریچه منافع منطقه‌ای کاملاً مشهود بود. دوم، در ادبیات عمده رهبران کشورهای منطقه تمرکز بیشتر بر مقابله با تهدیدها و مواجهه با چالش‌ها بیش از نگاه به فرصت‌های پیش‌رو مشهود بود. در نقطه کانونی این تهدیدها، افغانستان قرار داشت. و سوم، لحن و نوع ادبیات کشورهای منطقه مبین شکل‌گیری نوعی اعتماد به نفس درون‌منطقه‌ای برای حل‌و‌فصل مستقل و همگرایانه چالش‌ها بدون حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای، در عین تأکید بر ضرورت همکاری با قدرت‌های پیرامونی به طور ویژه چین و روسیه بود.
 
خروجی‌ رسمی نشست
در پایان چهارمین نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی که به میزبانی قرقیزستان برگزار شد، شماری از اسناد و بیانیه‌های مشترک نیز بین کشورها به تصویب رسید. بیانیه مشترک پایانی روسای جمهور شامل 34 بند کلی بین پنج رئیس‌جمهور مورد توافق قرار گرفته و منتشر شد. در این سند بر موضوع ها و محورهایی نظیر گفت‌و‌گوهای سازنده بین کشورها، اجرای تعهدات قبلی، تقویت چارچوب‌های چندجانبه در قالب «آسیای مرکزی+»، تسریع اجرای سند 2030 سازمان ملل متحد برای توسعه پایدار، توسعه همکاری‌های امنیتی در حوزه بیولوژیک، تقویت همکاری‌ها در حوزه امنیت اطلاعات، مبارزه مشترک با تروریسم بین‌المللی، حل‌و‌فصل بحران افغانستان، توسعه همکاری‌ها در تجارت و سرمایه‌گذاری، شکل‌دهی به سیستم یکپارچه ترانزیتی، ژئواکونومی منحصر به فرد آسیای مرکزی در اقتصاد بین‌الملل، همکاری در حوزه امنیت غذایی، توسعه ارتباطات منطقه‌ای در ساختارهای دولتی دیگر و توسعه همکاری‌های فرامنطقه‌ای مورد اشاره قرار گرفت.
در چارچوب این نشست همچنین یک سند منطقه‌ای تحت عنوان «معاهده دوستی، حسن همجواری و همکاری برای توسعه آسیای مرکزی در قرن بیست و یکم» مطرح شد. این معاهده که اولین بار در دومین نشست مشورتی سران آسیای مرکزی توسط نورسلطان نظربایف پیشنهاد شده بود، شامل چهار محور کلیدی می‌شود. نخست، حل‌و‌فصل مسائل بین کشورها از طریق گفت‌و‌گو و راه‌اندازی مکانیزم‌های مشترک برای حل مسائل؛ دوم، ممانعت کشورها از استفاده از زور علیه دیگر کشورها؛ سوم، تقویت همکاری منطقه‌ای بین کشورهای آسیای مرکزی و مشارکت آن‌ها در محیط امنیت جهانی؛ و چهارم، هماهنگی کشورهای منطقه در مواجهه با تهدیدات احتمالی. این محورها اگرچه اصولی کلی، غیرالزام‌آور و به‌نوعی شعاری محسوب می‌شود، اما در چارچوب مستقل کشورهای آسیای مرکزی حائز اهمیت مضاعفی است.
در حاشیه این نشست همچنین تفاهم های دیگری نیز حاصل و اسنادی امضا شد. تدوین نقشه راه توسعه همکاری‌های منطقه‌ای برای سال‌های 2022 الی 2024، تصویب برنامه سبز منطقه‌ای آسیای مرکزی، تصویب سند مفهوم تعامل بین کشورهای آسیای مرکزی در چارچوب پلتفرم‌های چندجانبه، و تصمیم سران پنج کشور برای گسترش اختیارات امامعلی رحمان به‌عنوان رئیس صندوق بین‌المللی نجات دریاچه آرال از جمله توافقهای دیگر سران کشورهای منطقه در این نشست محسوب می‌شود. همچنین نشست بعدی سران کشورهای آسیای مرکزی برای 14 الی 15 سپتامبر 2023 به میزبانی شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان برنامه‌ریزی شد.
در عین حال، در خلال سخنرانی سران و اسناد منتشر شده به طور کلی ابتکارهایی مطرح شد که از جمله آن‌ها می‌توان به راه اندازی شبکه مراکز تجاری و اقتصادی مرزی با هدف شکل‌دهی به یک شبکه درون‌منطقه‌ای و یکپارچه توزیع کالا، توسعه صنعتی در کشورها بر مبنای بومی‌سازی صنایع و جایگزینی واردات، توسعه مسیرهای مواصلاتی آسیای مرکزی- دریای خزر- دریای سیاه و آسیای مرکزی- خلیج فارس، شکل‌دهی به شوراهای تجاری و توسعه تجارت درون‌منطقه‌ای، هماهنگی و همگرایی شوراهای امنیت کشورها برای مقابله مشترک با چالش‌ها و تهدیدهای امنیتی، شکل‌دهی به بسترهای کارشناسی برای حل و فصل مشکلات مرزها، اجرای سیاست‌های هماهنگ آب و هوایی و مقابله با چالش‌های زیست‌محیطی، تأسیس یک کانال تلویزیونی منطقه‌ای و تشکیل جریان اصلی اطلاعات منطقه‌ای، توسعه همکاری‌های علمی بر اساس تأسیس شعبه‌های دانشگاه‌های پیشرو و همکاری مشترک برای بازسازی اجتماعی و اقتصادی افغانستان، اشاره کرد.
 
تحولات و چشم‌اندازها
چهارمین نشست مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی در شرایطی برگزار شد که ابتکارها و چالش‌های جدیدی را تجربه کرد. تداوم پایدار برگزاری این نشست به صورت سالانه و منظم، به دور از اختلافها و چالش‌های میان کشورها و با دستور کار از پیش تعیین شده و رو به جلو، مهم‌ترین وجه تمایز نشست جدید نسبت به اجلاسیه‌های گذشته است. همچنین در نشست 2022 برای نخستین بار حجم قابل توجهی از اسناد و تفاهم‌نامه‌های چندجانبه ارائه شد که تا پیش از این کم‌سابقه بوده است. تحول دیگری که در این نشست قابل توجه است، برگزاری نشست سیاسی وزرای امور خارجه کشورهای منطقه است که تا پیش از این سابقه نداشت. لحن و ادبیات به کار گرفته شده توسط رهبران کشورهای منطقه نیز در نوع خود متمایز بود و این نشان‌گر نوعی تکامل در فرایند ارتقاء این پلتفرم مستقل منطقه‌ای است.
با این حال نگرانی‌های جدی همچنان وجود دارد و برخی نشانه‌های آن در نشست چولپون آتا مشاهده شد. با وجود تمام روندهای همگرایانه در قبال شرایط جدید منطقه و جهان و نیز فرصت‌های مشترک پیش‌روی کشورهای آسیای مرکزی، همچنان وجود برخی روندهای واگرایانه تردیدهایی را در تکامل این پلتفرم سیاسی پدید آورده است. یکی از مهم‌ترین مصادیق این عدم همگرایی، عدم مشارکت ترکمنستان و تاجیکستان در امضای معاهده دوستی و حسن همجواری بود. بنا بر اعلام رسمی دولت قرقیزستان به‌عنوان میزبان این نشست، دو کشور با اظهار این که برای امضای این سند باید رویه‌های داخلی نیز هماهنگ و همراه شوند، از امضای این سند خودداری کردند. این بهانه باتوجه به اقتدارگرایی محض دولت تاجیکستان کمی دور از واقعیت به نظر می‌رسد. اما در ترکمنستان با حضور بردی‌محمدافِ پدر در قدرت، شاید به نحوی منطقی باشد. با این حال برخی منابع غیررسمی به رسانه‌ها گفته‌اند که این اسناد به زودی و طی هفته‌های آینده حداقل توسط تاجیکستان امضا خواهد شد.
در کنار این روندهای داخلی، این نشست نشان داد که روندهای منطقه‌ای کلان‌تر و حتی ترندهای در سطح ساختار نظام بین‌الملل نیز در آن اثرگذار خواهد بود. در حالی که ساختار نظام بین‌الملل با تسریع روند افول هژمونی آمریکا در حال گذار به یک نظم چندقطبی و یا یک نظم منطقه‌ای است، روابط میان کشورها دچار تنش‌های شدیدی شده که منافع کشورهای آسیای مرکزی را نیز تحت تاثیر قرار داده است. این فضا که به واسطه افزایش پولاریزاسیون در سطح نظام بین‌الملل به وجود آمده است، هزینه‌های هرگونه اتحاد با یکی از قطب‌های فعلی و آتی نظام بین‌الملل را افزایش داده و می‌تواند نوعی عدم قطعیت را در وضعیت کشورهای با سطح پایین‌تر قدرت به وجود آورد. این نگرانی موضوعی است که در لحن و ادبیات سخنرانی تمام کشورهای منطقه در این نشست به خوبی مشهود بود. از طرف دیگر باید به این نکته نیز توجه داشت که نگاهِ مستقل کشورهای آسیای مرکزی به  مشارکتِ مستقل در سطح ساختار نظام بین‌الملل، خود مولفه‌ای مهم و تحولی تکاملی محسوب می‌شود.
از طرف دیگر روند قابل توجه دیگری که به صورت ایجابی هدایت‌گر این پلتفرم سیاسی منطقه‌ای بود، افولِ روسیه در منطقه اوراسیا است. روسیه از زمان جنگ اوکراین هم‌زمان با جاه‌طلبی‌های جدید در سطح بین‌المللی، به‌نوعی افول در منطقه اوراسیا را تجربه کرده است. کشورهای منطقه تحت تاثیر برخی عوامل، فاصله خود را از روسیه به تدریج افزایش داده‌اند. هراس از ابتلا به سرنوشت اوکراین و گرجستان یکی از این عوامل است که در آسیای مرکزی، قزاقستان به طور جدی با آن مواجه است. از طرف دیگر، کشورهای وابسته به روسیه برای تأمین امنیت نیز پس از ظهور برخی ضعف‌های جدی در تهاجم روسیه به اوکراین، با تردیدهایی در نقش حمایتی روسیه در حوزه امنیتی و میزان اثرگذاری آن مواجه شده‌اند. روسیه همچنین در شرایط تحریم و تمرکز منابع برای تقابل اقتصادی با غرب، رویکرد درون‌گرایانه شدیدتری در اقتصاد در پیش گرفته که این موضوع نیز در نگاه کشورهای آسیای مرکزی تأثیرگذار بوده است. تمام این روندها برای پیشگیری از ایجاد وابستگی‌های جدید به چین، کشورهای منطقه را به سمت استقلال بیشتر سوق داده است.
فاکتور اثرگذار دیگر غرب است. هم قزاقستان و هم ازبکستان در نیمه نخست سال 2022 بی‌ثباتی و ناآرامی‌های گسترده‌ای را تجربه کرده‌اند. در هر دو بی‌ثباتی نیز به نظر می‌رسد غرب نقش و اثرگذاری ویژه‌ای داشته است. در قزاقستان به وضوح نقش سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتی خارجی و نیز به طور علنی حمایت رسانه‌ها از اعتراضات و دامن‌ زدن به ناامنی مشهود بود و حتی گمانه‌زنی‌هایی از نقش غیرمستقیم غرب در طراحی پلن ترور توکایف منتشر شد. در قره‌قالپاقستان نیز حمایت برخی کشورهای غربی از رهبران اپوزیسیون جدایی‌طلب در این منطقه، تأمین مالی و سازمان‌دهی اعتراضها مشابه آن چه پیش‌تر با حمایت غرب در برخی کشورها به وقوع پیوست، نگرانی‌ها را از تعامل با غرب بیشتر کرده است. این روندها نیز که تاجیکستان و حتی ترکمنستان را نیز تهدید می‌کند، سبب شده تا آسیای مرکزی حتی نسبت به موازنه با روسیه از طریق غرب نیز تجدید نظر کرده و بیشتر روند توسعه درون‌گرایانه را مد نظر قرار دهد.
 
جمع‌بندی
پس از تحول در وضعیت داخلی آسیای مرکزی با انتقال قدرت در ازبکستان و قزاقستان، و به طور هم‌زمان تغییر شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی، کشورهای آسیای مرکزی به سمت همگرایی درون‌منطقه‌ای و مستقل از بازیگران دیگر حرکت کرده‌اند. این موضوع به شکل‌گیری یک پلتفرم سیاسی در قالب نشست‌های مشورتی سران کشورهای آسیای مرکزی منجر شده است که به نظر می‌رسد به یک روند ثابت و پایدار تبدیل شود. در این پلتفرم شاهد یک تکامل سریع از مدل‌های گفت‌و‌گو و تعامل پایدار به سمت باثبات‌سازی نگاه‌های چندجانبه از طریق امضای اسناد بوده‌ایم. اگرچه به صورت صریح تأکید نشده است، اما به نظر می‌رسد کشورهای منطقه نگاهی به تأسیس یک سازمان منطقه‌ای با درجه اولویت بالاتری از سازمان‌های موجود نظیر سازمان همکاری شانگهای و یا پلتفرم‌های روسی نظیر اتحادیه اقتصادی اوراسیا دارند. حضور تمام پنج کشور (به طور ویژه ترکمنستان) در این چارچوب و در نظر گرفتن صرف منافع منطقه‌ای با جهت‌گذاری به سمت کاهش اثرگذاری قدرت‌های فرامنطقه‌ای، زمینه‌های احتمالی توسعه و پیشرفت این چارچوب محسوب می‌شود. با این حال هم در سطح داخلی (اختلاف نظرهای جدی بین بازیگران منطقه) و هم در سطح بیرونی (اثرگذاری احتمالی روسیه) چالش‌های جدی برای بسط این همگرایی وجود دارد.  
انتهای مطلب/