مطالعات شرق/

ظاهر بهزاد*
مستوره علیزاده*
 
مقدمه
صرف نظر از اهمیت ژئوپلتیک افغانستان برای اجرای استراتژی­ بازیگران بزرگ، موقعیت ژئواکونومی این کشور نیز حائز اهمیت است. با اجرای پروژه‌­های بزرگ اقتصادی مانند کمربند اقتصادی چین، تاپی و کاسا در افغانستان، این کشور از یک سو محور همگرایی اقتصادی منطقه­‌ای خواهد شد و از سوی دیگر این پروژه‌ها به توسعه اقتصادی افغانستان می‌­انجامد که پیامدها و برآیندهای بلند مدت این پروژه‌­ها افغانستان را به سمت یک اقتصاد منطقه­‌ای سوق خواهد داد.
افغانستان با اتخاذ سیاست درست در زمینه تبدیل شدن به چهارراه تجارت در آسیا، می‌­تواند امتیازات فراوانی را بدست آورد از جمله ایفای نقش محوری در همگرایی اقتصادی منطقه‌ای که مطمئناً علاوه بر توسعه اقتصادی، به ثبات سیاسی و امنیتی در افغانستان منجر خواهد شد.

آنچه امروزه در وصف آزاد سازی اقتصاد افغانستان از محاصره جغرافیایی مطرح است، مباحثی مانند ایفای نقش پل ارتباطی بین خاور دور با خاورمیانه از طریق جاده ابریشم، کانال ترانزیتی انتقال انرژی از آسیای مرکزی به جنوب آسیا توسط پروژه­‌هایی مانند تاپی، کانال اتصال خطوط اینترنتی از جنوب آسیا به آسیای مرکزی، انتقال برق تاجیکستان و قرقیزستان به پاکستان، دسترسی بارزگانان افغانستانی به آب‌های آزاد توسط راه لاجورد و بندر چابهار هستند که در این مقاله به طور فشرده به آن پرداخته شده است.

موقعیت جغرافیایی افغانستان
پل بازرگانی خاور دور با خاورمیانه
چین به عنوان دومین اقتصاد بزرگ دنیا در صدد دستیابی به بازارهای بیشتری برای صادرات کالا و همچنین در پی دستیابی به منابع انرژی است که از گذشته‌های دور تاکنون، کشورهای حوزه خلیج فارس (ایران، عراق، کویت، قطر، بحرین، امارات متحده عربی، عربستان سعودی و عمان) بهترین گزینه‌ها برای برآورده شدن این مقاصد چین به حساب می‌آیند. از این جهت دولت چین در پی توسعه برنامه راه آهن خویش از مسیر بیشکک (قرقیزستان)، سمرقند (ازبکستان) و افغانستان (و با امتداد راه آهن از مسیر بندر حیرتان به اسلام قلعه) به بندر چابهار ایران است. راه آهن متذکره به چین فرصت می‌دهد که از کوتاه­‌ترین مسیر و با کمترین هزینه ممکن، جهت تحقق رویای دستیابی به بازار خلیج فارس موفق شود. این راه آهن برای افغانستان سه مزیت ذیل را به همراه دارد:

• • افغانستان می‌تواند نقش برازنده‌ای برای اتصال چین از خاور دور به خاورمیانه (خلیج فارس) ایفا کند و این نقش ابزار خوبی در اختیار افغانستان می‌گذارد تا در معاملات منطقه‌ای شامل شود؛
  
  • این راه آهن جهت صادرات کالا، به افغانستان قابلیت دستیابی آسان به بازار­های بزرگ منطقه‌­ای را می‌­دهد و در نهایت به رونق و توسعه تجارت افغانستان منجر می‌شود؛
  
  • ترانزیت کالا از این مسیر و در نتیجه افزایش درآمد گمرگی افغانستان می‌تواند در تامین منابع بودجه این کشور نقش بسزایی داشته باشد.

پل بازرگانی آسیای مرکزی با جنوب آسیا
هند به عنوان کشوری که در حال تبدیل شدن به یک ابر اقتصاد جهانی است و پاکستان به عنوان یک کشور پر جمعیت، نیاز شدیدی به انرژی کشورهای آسیای مرکزی مانند ترکمنستان دارند که سرشار از منابع انرژی هستند. این معادله سبب توجه کشورهای جنوب آسیای به کشورهای آسیای مرکزی برای دست یافتن به منابع انرژی و شکل گرفتن پروژه‌های انتقال انرژی از جمله تاپی شده است. دو طرف این معامله بزرگ اقتصادی به افغانستان به عنوان نقطه وصل آسیای مرکزی به جنوب آسیا می‌نگرند. چنین دیدگاهی برای افغانستان مزیت‌های ذیل را در پی دارد:

• • افغانستان می‌تواند نقش سازنده‌ای را در همگرایی اقتصادی منطقه­ بازی کند که چنین نقشی در آینده سبب جلب توجه بسیاری از سازمان­‌ها و نهادهای تأمین کننده مالی پروژه‌های بازسازی برای افغانستان خواهد شد
  
  • افغانستان می­‌تواند به آسانی نیاز خود را به انرژی با استفاده از پروژه‌هایی مانند تاپی رفع کند
  
  • افغانستان این توانایی را خواهد داشت که قسمتی از بودجه مالی خود را از حق ترانزیت انرژی تأمین کند

موقعیت تاریخی افغانستان
جاده ابریشم
در تاریخ باستان، اروپایی‌ها علاقه وافری به ابریشم داشتند و در آن زمان چین به عنوان مرکز تولید ابریشم دنیا به حساب می­‌آمد و کاروان­‌های تجاری چینی­‌ها برای فروش ابریشم در بازارهای اروپایی که سود فراوانی داشت، از مسیر افغانستان عبور می­‌کردند که در آن زمان اهمیت ویژه‌ای به افغانستان داده بود. اکنون دولت چین بعد از 2 هزار سال دوباره در صدد ایجاد جاده موسوم به کمربند اقتصادی ابریشم (کمربند-راه) به ارزش میلیاردها دلار است که چین را از مسیر آسیای مرکزی (قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان)، دریای خزر، جنوب قفقاز (آذربایجان و گرجستان) و دریای سیاه به اروپای شرقی و از طریق مسیر آسیای مرکزی (قرقیزستان و ازبکستان)، افغانستان و ایران به خاورمیانه و خلیج فارس متصل می‌کند. آشکار است که افغانستان علاوه بر به دست آوردن منافع اقتصادی، دوباره به گذشته تاریخی خود یعنی نقطه اتصال تمدن­‌ها و فرهنگ‌­ها باز می­‌گردد و سود فراوانی از حوزه جشنواره­‌ها، گفتمان­‌ها و جهانگردی نصیب این کشور خواهد شد.

راه لاجورد
کیفیت و کمیت لاجورد افغانستان توجه بسیاری را به این ماده معدنی جلب کرده است و از این رو صادرات لاجورد افغانستان به اروپا توسط کاروان‌­های تجاری از طریق مسیری موسوم به لاجورد، قدمت 2 هزار ساله دارد. با این وجود، راه لاجورد چند صد سال به دست فراموشی سپرده شده بود، اما در هفتمین نشست همکاری‌­های منطقه‌­ای موسوم به «ریکا» تعهداتی در رابطه با احیای راه لاجورد جهت دسترسی افغانستان به آب‌های آزاد مطرح شد. این مسیر افغانستان را از طریق بنادر آقینه (ولایت فاریاب) و تورغندی (ولایت هرات) ابتدا به بندر ترکمن باشی ترکمنستان و دریای خزر و سپس از مسیر باکوی آذربایجان و تفلیسِ گرجستان به دریای سیاه و از مسیر باکوی آذربایجان و ترکیه به دریای مدیترانه متصل می‌کند. مزایای اقتصادی این مسیر در ذیل بررسی شده است:

• • انتقال یک کامیون مملو از اقلام تجاری از مسیر راه لاجورد 3200 دلار هزینه دارد، در حالی که انتقال همین کامیون از مسیر پاکستان 5000 دلار هزینه در برخواهد داشت
  
   • ارزیابی‌­ها نشان می‌­دهد که مشکلات فنی نظیر جاده و راه آهن و امکانات نقلیه مناسب برای انتقال کالاها در افغانستان وجود ندارد و افغانستان با بازسازی زیربناهای حمل و نقل خود، می‌تواند بستر مناسبی برای احیای این مسیر ایجاد کند
   

مسیرهای ترانزیتی افغانستان
مسیر انتقال انرژی
موقعیت جغرافیایی، این امکان را برای افغانستان فراهم کرده است که مسیر مناسبی برای خطوط انتقال انرژی بسیاری از پروژه­‌های چندین میلیارد دلاری در منطقه باشد. یعنی چنین فرصتی را می­‌توان بستر خوبی برای تبدیل شدن افغانستان به یک بازیگر اقتصادی منطقه‌ای در آینده ارزیابی کرد.

پروژه انتقال انرژی تاپی: پروژه انتقال گاز از میدان گازی دولت آباد ترکمنستان به جنوب آسیا (پاکستان و هند) از مسیر افغانستان است که به تاپی مشهور شده است. در واقع این پروژه با ارزش هفت و نیم میلیارد دلار و با ظرفیت انتقال 33 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی در سال است. با توجه به ارزیابی‌­ها، سود خالص سالانه از تاپی برای افغانستان 600 میلیون دلار برآورد شده است که این سود خالص می­‌تواند سهم بسزایی در تأمین بودجه ملی افغانستان داشته باشد. 

پروژه انتقال انرژی کاسا: پروژه دیگر انتقال انرژی، پروژه انتقال برق از تاجیکستان و قرقیزستان با ظرفیت هزار و 300 مگاوات برق از مسیر افغانستان به پاکستان است که موسوم به پروژه کاسا-1000 می‌­باشد. سود خالص این پروژه از حق ترانزیت برای افغانستان 45 میلیون دلار در سال است که اهمیت خوبی در تأمین بودجه سالانه افغانستان خواهد داشت.

مسیر انتقال کالا
موقعیت جغرافیایی این قابلیت را به افغانستان داده است که پذیرای ترانزیت میلیون‌­ها تن کالا و اقلام تجاری سالانه از کشورهای مختلف باشد. به عنوان مثال چین می­‌تواند از طریق جاده ابریشم صد­ها میلیون تن کالای تجاری خود را به خاورمیانه و اروپای شرقی ارسال کند و همچنین کشورهای جنوب آسیا می‌توانند از طریق شاهراه قندهار-هرات ده­‌ها میلیون تن سیمان را به مقصد آسیای مرکزی (ترکمنستان و ازبکستان) صادر کنند. کارشناسان و فعالان اقتصاد، ارزش مالی دریافت حق ترانزیت افغانستان را یک میلیارد و 500 تا یک میلیارد 800 میلیون دلار در سال برآورد کرده‌اند که سهم ارزنده‌ای در تأمین بودجه ملی افغانستان در آینده خواهد داشت.

مسیر انتقال اینترنت
بررسی‌های فنی و اقتصادی اکنون نشان می‌­دهد که افغانستان علاوه بر ظرفیت تبدیل شدن به کانال اصلی جهت انتقال انرژی و کالا، توانایی تبدیل شدن به دهلیز انتقال اینترنت از جنوب آسیا به آسیای مرکزی را نیز دارد. یعنی این کشور در واقع مناسب‌­ترین گزینه برای انتقال اینترنت و توسعه شبکه فیبر نوری جنوب آسیا (هند به عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان تکنولوژی) به آسیای مرکزی (تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) است.

پروژه دیجیتال کاسا که یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌­های انتقال اینترنت در منطقه است، با هزینه 52 میلیون دلاری بانک جهانی با هدف توسعه و اتصال شبکه فیبر نوری جنوب آسیا به آسیای مرکزی از مسیر واخان افغانستان در حال بررسی و انجام محاسبات آماری تیم فنی برای اجرای پروژه است.

جمع‌بندی
جغرافیای افغانستان ظرفیت بالقوه و خوبی برای رشد و توسعه همه جانبه اقتصادی را دارد. این قابلیت‌­ها از سود خالص میلیارد دلاری در تأمین بودجه سالانه افغانستان گرفته تا ایفای نقش یک بازیگر خوب منطقه­‌ای در معاملات بزرگ منطقه را شامل می‌­شود. افغانستان می‌­تواند پل اتصال بین خاور دور یعنی چین و خاورمیانه یعنی کشورهای حوزه خلیج فارس باشد و همچنین کانال ترانزیتی برای انتقال کالاهای تجاری، اینترنت و انرژی بین آسیای مرکزی (قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان) و جنوب آسیا (پاکستان و هند) باشد که چنین فرصتی از یک طرف برای افغانستان وجهه خوبی در مجامع­ بین‌المللی و معاملات بزرگ اقتصادی دارد و از طرف دیگر سهم قابل توجهی در تأمین مالی بودجه ملی و برنامه‌­های عمرانی و پروژه‌­های میلیاردی افغانستان می‌­تواند داشته باشد.
انتهای مطلب/

*دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه World Quant
*دانشجوی مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه آسیایی برای زنان