مطالعات شرق/

 
کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
 
مقدمه
ترکمنستان از ماه مارس سال جاری دومین انتقال قدرت در تاریخ دوره استقلال خود را تجربه کرده است. این انتقال قدرت اما درون‌خانوادگی به یک شیوه موروثی و با حفظ رهبر قبلی در جایگاه‌های موازی انجام گرفته است. طبیعتا با ظهور چنین شرایطی می‌بایست روندهای پررنگی از تداوم در سیاست خارجی را برای این کشور در نظر گرفت. اما باتوجه به اتکاء بیش از حد سیاست خارجی به متغیرهای فردی و در مورد ترکمنستان حتی به مولفه‌های روان‌شناسی سیاسی، نمی‌توان ظهور روندهایی ولو کمرنگ و تدریجی از تغییر را در ترکمنستانِ جدید نادیده گرفت. با وجود آن که سردار، فرزند ارشد قربانقلی بردی‌محمداف بوده و از سال 2016 به بعد در یک برنامه مشخص و مدون فرایندهای رشد، آموزش و آمادگی برای رهبری سیاسی را در نزد پدرش آموخته است، تفاوت‌های دیدگاه میان او و پدرش به کرات در میان نظرات تحلیل‌گران مورد اشاره قرار می‌گیرد. در این گزارش تلاش می‌شود ضمن ارزیابی تعاملات سیاست خارجی ترکمنستان در دوره ریاست جمهوری سردار بردی‌محمداف، مهم‌ترین مولفه‌های رفتاری ترکمنستان در دوره جدید مورد ارزیابی قرار گیرد.
 
دیدارها و تعاملات خارجی سردار
از ماه ژوئن گذشته سردار بردی‌محمداف در کسوت رئیس‌جمهور ترکمنستان پس از تشکیل کابینه و تثبیت وضعیت ساختارهای دولتی، سفرهای خارجی خود را به عنوان سرآغاز سیاست خارجی دولت جدید آغاز کرد. روسیه طبیعتا مهم‌ترین و حساس‌ترین مقصد برای سفر خارجی سردار محسوب می‌شود. لذا وی یک سفر چند روزه را از تاریخ 10 ژوئن به روسیه آغاز کرد. در آستانه سفر سردار به روسیه، یک تفاهم‌نامه خواهرخواندگی بین آستاراخانِ روسیه و ترکمن‌باشی ترکمنستان به امضا رسید. پیش‌تر نیز مقام‏های محلی آستاراخان به ترکمنستان سفر کرده بودند. در سفر به مسکو، سردار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیدار کرد و اظهارات زیادی در خصوص توسعه همکاری‌های دو کشور مطرح شد. در بیانیه مطبوعاتی روسای جمهور نیز ضمن تاکید بر تعمیق مشارکت استراتژیک دو کشور، به شماری از پروژه‌های حوزه نفت و گاز اشاره شد. دو کشور همچنین در جریان این سفر، 15 سند مشترک را به امضا رساندند. در همین حال باید اشاره داشت که هیات سیاسی روسیه به رهبری الکسی اورچوک، معاون نخست‌وزیر روسیه از جمله اولین هیات‌های رسمی بود که با آغاز ریاست جمهوری سردار بردی‌محمداف به عشق‌آباد سفر کرد.
 
عربستان سعودی نیز از دیگر مقاصد سفرهای سردار بردی‌محمداف بوده است. در واقع اولین سفر خارجی سومین رئیس‌جمهور ترکمنستان به عربستان سعودی انجام گرفت. با این حال این سفر با هدف انجام فریضه حج صورت گرفت و در واقع یک سفر غیررسمی و غیرکاری به عربستان سعودی بود. در این سفر که روزهای 1 و 2 ژوئن انجام گرفت، سردار بردی‌محمداف از فرودگاه جده وارد عربستان سعودی شد و مورد استقبال خالد فیصل، مشاور پادشاه سعودی قرار گرفت. او در این سفر در شهرهای مکه و مدینه اعمال عمره مفرده را به جای آورد و مقام‏های عربستان سعودی نیز به افتخار وی پوشش کعبه را تعویض کردند تا فرصت ادای نماز در داخل خانه کعبه برای رئیس‌جمهور جدید ترکمنستان فراهم آید. با این حال پس از برگزاری این سفر مقام‏های عشق‌آباد و ریاض برای برگزاری کمیسیون مشترک دو کشور و نیز ایجاد مقدمات سفر رسمی سردار بردی‌محمداف به عربستان سعودی برای دیدار با مقام‏های این کشور نیز مذاکرات را آغاز کرده‌اند. روز 14 ژوئن وزارت امور خارجه ترکمنستان در یک بیانیه رسمی این موضع را اعلام کرد.
 
ایران مقصد دومین سفر رسمی کاری و سومین سفر خارجی سردار بردی‌محمداف بود. این موضوع نشان‌گر اهمیت مضاعف تهران در سیاست خارجی ترکمنستان است که همچون گذشته تداوم یافته است. بردی‌محمداف در صدر یک هیات بلندپایه سیاسی روز 14 ژوئن به تهران سفر کرد. در جریان این سفر نیز ضمن برگزاری دیدارهای متعدد، اسناد مهمی به امضا رسید. بین وزارتخانه‌های مختلف اعم از راه و شهرسازی و نیز نفت، توافق‏های مهمی صورت گرفت. پیش از این نیز در حاشیه دومین کنفرانس بین المللی آب برای توسعه پایدار در دوشنبه، وزیر نیروی کشورمان با معاون رئیس‌جمهور ترکمنستان دیدار کرده بود. همچنین از ابتدای ماه ژوئن ترکمنستان در نهایت محدودیت‌های کرونایی برای عبور کامیون‌های ترانزیتی از مسیر ایران به ازبکستان را تعلیق کرد و مجوز عبور کامیون‌های ترانزیتی را صادر کرد که گامی مهم در توسعه روابط دو کشور محسوب می‌شود. همچنین در جریان سفر وزیر نفت کشورمان به جمهوری آذربایجان، توافقی برای دو برابر کردن سوآپ (معاوضه) گازی توسط ایران بین ترکمنستان و آذربایجان به امضا رسید که این نیز جزو خبرهای بسیار مهم در روابط دو کشور است.
در مورد افغانستان اما همچنان رویکرد دولت جدید ترکمنستان مبهم است. به نظر می‌رسد با توجه به حساسیت‌های این حوزه، شخص قربانقلی بردی‌محمداف و چهره‌های باتجربه‌ترِ امنیتی و سیاسی همچنان مدیریت این حوزه را در دست دارند. مهم‌ترین خبری که در طول دوره ریاست جمهوری سردار در این حوزه منتشر شد، اظهارات عصمت‌الله برهان، سخنگوی وزارت نفت و معادن دولت طالبان مبنی بر آغاز فرایند اجرایی ساخت خط لوله تاپی از 4 ماه دیگر است. در همین حال رئیس پروژه تاپی در ترکمنستان نیز اعلام کرده که از  6 ماه آینده فرایند ساخت خط لوله تاپی از هرات آغاز می‌شود. این مقام ترکمنستانی گفته است که تنها مانع پیش‌رو، تملک زمین است. دفتر مطبوعاتی والی هرات نیز این خبر را تایید کرده است. به نظر می‌رسد این اظهارات و مواضع در نتیجه دیدارهای ژانویه 2022 در سفر مقامات طالبان به عشق‌آباد صورت گرفته و همچنان نقش دولت سردار در آن مبهم است. اما موضوع مهم آن است که فرایند اجرایی خط لوله تاپی در افغانستان در دولت سردار بردی‌محمداف آغاز خواهد شد که گامی بسیار مهم در دولت جدید محسوب می‌شود. در عین حال در این مدت شاهد از سر گیری فرایند ساخت خط آهن آقینه- اندخوی بوده‌ایم که در نتیجه تحولات اخیر افغانستان به مدت حدود یک سال متوقف شد.
 
در سطوح پایین‌تر از رئیس‌جمهور، ابتکارهای خارجی دولت جدید ترکمنستان تداوم یافته است. روز 6 ژوئن آنکارا میزبان یک نشست سه‌جانبه با حضور وزرای امور خارجه ترکیه، آذربایجان و ترکمنستان بود. در این نشست توافقات مهمی در حوزه انرژی میان سه کشور صورت گرفت. ترکمنستان همچنین اوایل ماه ژوئن در سومین نشست وزرای امور خارجه چین و آسیای مرکزی که به میزبانی نورسلطان برگزار شد، مشارکت کرد. وزیر دفاع چین نیز اواخر ماه آوریل در سفر به عشق‌آباد با رئیس‌جمهور جدید ترکمنستان دیدار کرد. در سطح آسیای مرکزی، میزبانی ترکمنستان برای نشست پارلمانی کشورهای آسیای مرکزی و روسیه منجر به برگزاری دیدارهای مهمی بین مقام‏های پارلمانی کشورهای منطقه با بردی‌محمداف شد. خارج از این حوزه نیز تنها تعاملات ترکمنستان در سطح وزیر امور خارجه با مقام‏های امارات متحده عربی انجام شده است.
 
در روابط با کشورهای غربی، تحرکات دولت ترکمنستان در سه ماه اخیر بسیار کمرنگ بوده است. سردار بردی‌محمداف در ماه آوریل در پیامی به بایدن به مناسبت سی‌امین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک با آمریکا، خواستار تقویت روابط دو کشور شد. رئیس‌جمهور جدید ترکمنستان همچنین یک دیدار با هیات تجاری آمریکایی در عشق‌آباد داشت و یک نشست مجازی نیز بین معاون وزیر امور خارجه ترکمنستان با نماینده ویژه آمریکا در امور افغانستان برگزار شد. نماینده ویژه اتحادیه اروپا در امور آسیای مرکزی نیز اوایل ماه می به عشق‌آباد سفر کرده و در خصوص همکاری‌های دوجانبه با سردار بردی‌محمداف دیدار می‌کند. همچنین یک هیات نیز از ترکمنستان اواخر ماه می، در سفر به بروکسل با رئیس پارلمانی سازمان امنیت و همکاری اروپا دیدار و گفت‌و‌گو کرده است.
 
مولفه‌های رفتاری در سیاست خارجی دولت جدید
شواهد فعلی بیانگر حفظ اصول کلی سیاست خارجی ترکمنستان در دولت جدید است. روسیه همچنان به عنوان اصلی‌ترین شریک ترکمنستان محسوب می‌شود که احتمالا این مناسبات در آینده توسعه کمی و کیفی قابل ملاحظه‌ای خواهد یافت. دخیل شدن حوزه انرژی در این تعاملات گامی بسیار مهم محسوب می‌شود که از سوی مسکو برداشته شده است. ایران دومین اولویت در ساختار سیاست خارجی ترکمنستان است. سفر مهم بردی‌محمداف به عنوان رئیس‌جمهور به تهران، درست چند ماه پس از سفر قبلی‌اش در کسوت دومین فرد قدرتمند ترکمنستان، نشان از اهمیت ایران در سیاست خارجی ترکمنستان دارد. با این حال تجربه سال‌های اخیر به خوبی اثبات کرده که پیش‌برد امور کارکردی و اجرایی نقش بسیار مهمی در تداوم این روند ایفا می‌کند. در حوزه روابط با کشورهای آسیای مرکزی نیز مانند گذشته روند مشابهی دنبال شده است. به عنوان مهم‌ترین رویکرد، روند بازیابی روابط با تاجیکستان که از سال گذشته آغاز شده، ادامه یافته است. با این حال در خصوص روابط با کشورهای غربی همچنان گام مهمی را در تعاملات دوجانبه با ترکمنستان شاهد نبوده‌ایم. در طول حدودا 3 ماه نخست ریاست جمهوری سردار، همچنان گام مهمی در مناسبات با کشورهای غربی از سوی هیچ یک از طرفین برداشته نشده است. به نظر می‌رسد، حضور سایه شخص قربانقلی بردی‌محمداف و به طور ویژه نیروها و ساختارهای مرتبط با وی، عاملی برای تداوم روندهای قبلی است. پرحاشیه‌ترین و حساس‌ترین انتصاب دولت جدید که انتظار می‌رفت جایگزینی رشید مرداف در کابینه باشد، بنا به دلایلی به تعویق افتاده و همین امر نشان‌گر غلبه رویکردهای پیشین بر تغییرهای جدید است.
 
با این حال همچنان زمان زیادی برای ارزیابی «تغییر» در دوره ریاست جمهوری سردار بردی‌محمد‌اف باقی مانده است. سه دسته از تغییرها در این دوره مورد انتظار است. نخست، تغییرهایی که متاثر از تحول در شرایط نظام‌های منطقه‌ای و بین‌المللی دارد. نزدیک شدن پاندمی کرونا به نقطه پایان یکی از مصادیق این تغییر است. دستور دولت جدید ترکمنستان برای بازگشایی نسبی مسیرهای ترانزیتی نشانه‌ای است که متاثر از این تغییر به وقوع پیوسته است. انتظار می‌رود با کاهش امواج پاندمی کرونا برخی محدودیت‌های دیگر که به طور بی‌سابقه‌ای در ترکمنستان اعمال شده بود، برداشته شوند. دومین موج از تغییرها نیز به رویکردهای شخص قربانقلی بردی‌محمداف باز می‌گردد. وی احتمالا پس از 15 سال ریاست جمهوری خواستار اعمال برخی تغییرها در سیاست خارجی و رویکردهای منطقه‌ای و بین‌المللی ترکمنستان بوده که اجرای آن‌ها را موکول به ریاست جمهوری سردار نموده است. چنین تغییرهایی که عموما اقتصادی و با محوریت مسائل ژئواکونومیک است، به عنوان یک وجه تغییر در دولت سردار تلقی می‌شود و می‌تواند زمینه‌ساز برخی رویکردهای جدید در ترکمنستان شود. تغییر سبک تعاملات با روسیه و یا تغییر نگاه‌ها نسبت به ایران پس از چند سال اختلاف را می‌توان در زمره چنین رویکردهایی در نظر گرفت.
 
با این حال سومین و مهم‌ترین دسته از تغییرها در سیاست خارجی ترکمنستان منوط به مولفه‌هایی است که به طور ویژه به شخص سردار بردی‌محمداف و رویکردهای وی باز می‌گردد. طبیعتا چنین تغییرهایی را می‌توان در ماه‌ها و شاید سال‌های آتی، با تثبیت ساختارهای جدید و ایجاد وفاداری‌های جدید سیاسی در کابینه مشاهده کرد. نخستین و مهم‌ترین گام در این زمینه می‌تواند تغییر وزیر امور خارجه و جایگزینی مرداف پس از 15 سال باشد. در عین حال تغییر در برخی روندهای فروش نفت، گاز و محصولات پتروشیمی نیز که از رویکردهای خاص سردار است، می‌تواند استراتژیک ارزیابی شود. شواهد و گمانه‌زنی‌های پیشین حکایت از آن دارد که سردارِ جوان علائق بیشتری به حوزه‌های اقتصادی دارد. او همچنین در مقایسه با پدرش شاید تخصص و نگاه‌های عمیق‌تری را نیز در این حوزه داشته باشد و از نیروهای کارآمدتری در زمینه مسائل اقتصادی و تجاری بهره ببرد. برخی تغییرهای فوق‌الذکر نظیر باز شدن نسبی فضای اقتصادی و یا تغییر روندهای تعاملات اقتصادی با همسایگان می‌تواند متاثر از این رویکردها نیز باشد. تغییر وزیر بازرگانی و ایجاد ساختارهای جدید در حوزه اقتصادی نیز نشانه دیگری از این رویکرد است. با این وجود مهم‌ترین نگاه و در واقع نقطه نگرانی، سیاست‌های امنیتی ترکمنستان است. همچنان مشخص نیست رویکردهای سردار نسبت به مسائل حادی همچون افغانستان چیست و در نبود پدر، این موضوعات چگونه و توسط چه کسانی مدیریت خواهد شد. همچنین موضع‌گیری ترکمنستان در قبال مسائل امنیتی بین‌المللی نظیر بحران اوکراین و موارد مشابه دیگر که مشخص‌کننده سطحِ پایبندی ترکمنستان به اصل بی‌طرفی است، همچنان مبهم است.
 
جمع‌بندی
تغییر در ترکمنستان در عین حفظ و حضور قربانقلی بردی‌محمداف در راس قدرت یک فرصت برای تهران محسوب می‌شود. تغییر رویکردهای این کشور نسبت به تعاملات با تهران، دیدارهای پیاپی روسای جمهور و سفر رئیس‌جمهور ترکمنستان به تهران پس از 7 سال همگی نشانه‌ایی از این تغییر مثبت است. اما این به آن معنا نیست که این تغییر نمی‌تواند در بر دارنده تهدیداتی در آینده باشد. تهدیدات زیادی در نتیجه کمبود تجربه، تضادهای داخلی در ترکمنستان و حتی ارتباطات قبلی و آتی سردار می‌تواند روابط تهران- عشق‌آباد را تحت الشعاع قرار دهد. بازه نخست آغاز مناسبات دوجانبه در خصوص تضمین و ایمن‌سازی روابط نسبت به این موضوع بسیار حائز اهمیت است. تدوین الگوی رفتاری مناسب بر اساس تغییرات ساختاری در سیاست خارجی ترکمنستان در دوره جدید و طراحی رویکردهای رفتاری متناسب با این تغییرات، از جمله مهم‌ترین گام‌های تهران برای تعامل با عشق‌آباد محسوب می‌شود. در عین حال باید موکدا اشاره کرد که فاکتور «زمان» در این زمینه بسیار حائز اهمیت است. غلبه بر کندی سنتی رفتارها و کنش‌های دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات ایجابی منطقه‌ای و بین‌المللی نکته‌ای است که در این بازه می‌بایست به آن توجهی ویژه مبذول داشت.
انتهای مطلب/