ساخت زیرساخت‌های جاده‌ای و دسترسی به منابع آبی، محرک درگیری‌های خونین مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان در 10 سال گذشته هستند.

مطالعات شرق/

یادداشت اختصاصی "شیرعلی رضایان" دکترای علوم سیاسی و تحلیلگر مسائل سیاسی تاجیک
 
مقدمه
در 10 سال اخیر، شدت درگیری‌ها در مرز تاجیکستان-قرقیزستان افزایش یافته و در برخی نقاط به درگیری مسلحانه بین نیروهای مرزی منجر شده است. تجزیه و تحلیل فضای اطلاعاتی نشان می‌دهد که از دهه 2000، تعداد درگیری‌ها بین مردم محلی از 100 حادثه فراتر رفته است. متأسفانه از سال 2010 درگیری‌های مرزی رو به افزایش است که این امر حل و فصل مسئله و برقراری صلح و ثبات پایدار را در این منطقه مشکل می‌سازد. منطقه اسفره- باتکن یکی از مناطق پیچیده با در هم تنیدگی منافع مختلف است. در این منطقه به طور مکرر درگیری رخ می‌دهد، چرا که عواملی وجود دارد که باعث تحریک و خشم ساکنان محلی (افرادی که بستگان خود را از دست داده‌اند و خسارت بسیار جدی به اموال آنها وارد شده است) می‌شود. علل ریشه‌ای درگیری‌های مرزی عبارتند از: دسترسی به آب (آب شرب و آب کشاورزی)، زمین، زیرساخت‌ها (جاده‌ها)، مواد معدنی و بازداشت غیرقانونی مردم محلی.
 
ویژگی درگیری‌های مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان
آخرین حادثه مسلحانه که در مورخ 27 ژانویه سال جاری رخ داد، ارتباط نزدیکی با درگیری‌های قبلی دارد. تحلیل فضای رسانه‌ای قرقیزستان نشان می‌دهد که ارتباط مستقیمی بین رویدادهای 28 - 29 آوریل سال 2021 و آخرین حادثه وجود دارد. لازم به تاکید است که در تمام درگیری‌های قبلی (به جز وقایع 28 - 29 آوریل سال 2021)، بیش از 90 درصد نیروهای نظامی و غیرنظامی کشته‌شده در جریان درگیری‌های مرزی، اتباع تاجیکستان بودند: از هر 12 نفر، 11 نفر.^[1] بر اساس مطالب منتشر شده، بسیاری از شهروندان تاجیک بر اثر شلیک تفنگ تک تیرانداز جان باختند.
از جمله حوادث خونین در مرز تاجیکستان-قرقیزستان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- جولای سال 2014 - درگیری بر سر نصب لوله‌های آب در منطقه بیدک روستای واروخ که در نتیجه آن، یک شهروند تاجیکستان کشته و 7 نفر دیگر مجروح شدند.
- اوت سال 2014 - درگیری مسلحانه در شهرک آوچی کلچه - تیراندازی به مرزبانان و غیرنظامیان به دلیل تجهیز پست توسط طرف تاجیکی، در نزدیکی پلِ سنجش میزان آب کانال.... ، در نتیجه این درگیری، کاپیتان عظمت عظیم اف و  نومانجان نبی‌یف، رئیس گروه مرزی، کشته و 7 شهروند تاجیکستان مجروح شدند.
- جولای سال 2015 – درگیری به دلیل ورود مرزبانان تاجیک از روستای لنگر به سمت شهرک چارکوه که در نتیجه آن، یک غیرنظامی به نام بابارضا رضایف کشته و یک مرزبان تاجیک زخمی شد.
- مارس سال 2019 – درگیری به دلیل ادامه ساخت و ساز غیرقانونی بزرگراه "کوکتاش - آکسای – تامدیک"  که در نتیجه آن، حسین حاکم‌اف و رفوالدین تشایف، شهروندان تاجیکستان کشته و 11 شهروند این کشور زخمی شدند و  30 نفر از ساکنان واروخ به اسارت درآمدند.
- جولای سال 2019 - درگیری به دلیل آویختن پرچم‌های تاجیکستان به مناسبت ورود رئیس جمهور این کشور که در نتیجه آن، جلال الدین کارائف کشته و ۷ شهروند تاجیکستان مجروح شدند. رسانه‌ها اعلام کردند که 17 شهروند قرقیزستان نیز در این درگیری مجروح شدند.
- سپتامبر سال 2019 – درگیری مسلحانه در شهر آوچی کلچه به دلیل شروع ساخت سازه نامشخص توسط طرف قرقیزی در ورزشگاه بهار که در نتیجه آن، نظامیان تاجیکی – سرهنگ دوم رستم عبیدالله اف، و دو سرباز به نامهای رمضان اسلا‌م‌اف و قیاس الدین سوانوف، کشته و 12 مرزبان مجروح شدند. از قرقیزستان هم یک نفر کشته شد و 13 نفر مجروح شدند.
- آگوست سال 2020 - یک شهروند تاجیکی به نام وحید وهاب‌اف از اهالی روستای سامانیان در یک کیلومتری مرز کشته شد. همچنین شیر کبیراف، ستوان یکم در منطقه  لنگری ماهیان شهرک چارکوه مجروح شد.
درگیری مسلحانه 28 - 29 آوریل سال 2021 خونین‌ترین درگیری در تاریخ درگیری‌های مرزی بین تاجیکستان و قرقیزستان بود که به دلیل نظارت بر نقطه توزیع آب در روستای خواجه اعلی رخ داد.^[2] در نتیجه این درگیری مسلحانه، از تاجیکستان ۱۹ نفر کشته و ۸۷ نفر مجروح و از قرقیزستان ۳۶ نفر کشته و ۱۸۹ نفر مجروح شدند.
بنابراین، ساخت زیرساخت‌های جاده‌ای و دسترسی به منابع آبی، محرک درگیری‌های خونین مرزی در 10 سال گذشته هستند.
درگیری مسلحانه خونین در مورخ 27 ژانویه سال 2022 به دلیل توقف اجباری خودروی یک شهروند تاجیکستانی توسط اهالی روستای آکسای در جاده بین روستای خواجه اعلی و سامانیان رخ داد. لازم به ذکر است که با توجه به روندهای منفی اخیر و تشدید اوضاع در فضای رسانه‌ای، هر اتفاقی می‌توانست عامل درگیری باشد.
از آنجایی که در ماه‌های اخیر همه چیز به سمت دامن زدن به درگیری پیش رفته است، از اکتبر سال 2021، در مورد نظامی‌سازی پیشرونده منطقه توسط قرقیزستان (خرید 40 واحد تجهیزات نظامی و تفنگ تک تیرانداز با بودجه ای بالغ بر 3.5 میلیون دلار که برای حفاظت از مرزهای دولتی منطقه باتکن و دستیابی به پهپادهای جنگی بایراکتار(بیرقدار) TV2 ترکیه اختصاص یافته اند) صحبت می‌شود. پس از تعلیق درگیری، کامچیبک تاشیف رئیس کمیته امنیت ملی قرقیزستان در جریان دیدار با ساکنان روستای آکسای اعلام کرد که سلاح های جدیدی برای حفاظت از مرزهای منطقه باتکن خریداری خواهد شد که این نیز، ایده نظامی سازی هدفمند منطقه را تأیید می‌کند.
در 9 ماه گذشته استفاده از «سخنان نفرت‌آمیز»، لحن اتهام آمیز و احساسات بدخواهانه در فضای رسانه‌ای متوقف نشده است. درگیری 27 ژانویه در بخشی از جاده در روستای سامانیان که در حال حاضر، در قرقیزستان برای تحقیر مخالفان سیاسی (دقیقا به دلیل پروتکل امضا شده در مورد ساخت و ساز بخشی از جاده اسفانا – اوش که برای مدت 49 سال به قرقیزستان اجاره داده شده است) استفاده می‌شود، رخ داد. اظهارات رسمی سرویس‌های مرزی تاجیکستان و قرقیزستان در مورد علل ظهور درگیری کاملا متضاد است. با وجود این، ما سعی داریم عوامل کلیدی و عوامل محرک این درگیری را کشف کنیم.
 
تاریخچه و پیش نیازهای امضاء و ذینفع پروتکل 3 مارس سال 2009
تاجیکستان در اوایل دهه 2000، به دلیل روابط پیچیده با ازبکستان، برای تامین نیازهای منطقه سغد به منابع جایگزین برق نیاز مبرم داشت. نیروگاه برق آبی قیراقوم 30 درصد تقاضای موجود را تامین می‌کرد. طبق توافقات صورت گرفته، قرقیزستان متعهد شد در فصل زمستان برق منطقه سغد را تامین کند. در آن زمان هنوز خط انتقال برق-500 «شمال-جنوب» ساخته نشده بود. سیستم انرژی تاجیکستان نیز وصل نشده بود.
در ماه می سال 2004، ساخت خط برق 220 "باتکن-کان‌بادام" آغاز شد. 21 می سال 2004، موضوع تملک متقابل اراضی برای احداث خطوط برق فشار قوی و بزرگراه مورد توافق قرار گرفت و در صورت جلسه نشست نخست وزیران دو کشور قید شد. طول  این خط انتقال برق 53 کیلومتر بود که 34 کیلومتر آن از خاک تاجیکستان و 19 کیلومتر آن از خاک قرقیزستان عبور می‌کرد. راه اندازی رسمی خط انتقال برق "باتکن-کان بادام" در مورخ 18 می سال 2005 انجام گردید و 3 میلیون دلار از بودجه تاجیکستان برای ساخت آن اختصاص داده شد.
در همان روز، توافق نامه‌ای بین دولت‌های این کشورها در مورد تملک متقابل قطعات زمین امضا شد.^[3] بر اساس ماده 1 این قرارداد، طرف‌ها متعهد شدند موضوع تملک متقابل زمین‌ها را ظرف مدت یک ماه حل و فصل کنند. طبق ماده 5، طرف‌ها متعهد شدند زمین‌ها را برای مدت 49 سال به مبلغ 1 دلار در سال به یکدیگر اجاره دهند. در متن این قرارداد به خط برق "باتکن-کان‌بادام" و بزرگراه اوش-اسفانا"  اشاره شد.^[4] در آن زمان خط انتقال باتکن-کان‌بادام یکی از پروژه‌هایی بود که با موفقیت بین تاجیکستان و قرقیزستان برای اتصال مستقیم سیستم‌های انرژی هر دو کشور اجرا شد.
علاوه بر این، در مورخ 16 می سال 2008، در جریان سفر رئیس جمهور قرقیزستان به شهر خجند،  بیانیه مشترک سران کشورهای تاجیکستان و قرقیزستان به تصویب رسید. در بند 5 آن آمده است که طرف‌ها به دولت‌های خود دستور خواهند داد تا در مورد پیش نویس پروتکل اعمال تغییرات و اضافات در تفاهم نامه بین دولت‌ها پیرامون تملک متقابل زمین‌ها به تاریخ 18 می سال 2005 به توافق برسند.^[5] در بند 2 این بیانیه اشاره شده است که به منظور جلوگیری از درگیری پیرامون مسائل اقتصادی در مناطق مرزی دو کشور، سران کشورها به دولت‌های خود دستور می‌دهند توافقنامه بین دولتی را پیرامون ممنوعیت فعالیت اقتصادی در امتداد خط مرزی دولتی تا تکمیل تحدید حدود و مرزبندی آن امضا کنند.
در مورد پروتکل بین دبیران شورای امنیت تاجیکستان و قرقیزستان به تاریخ 3 مارس سال 2009 می‌توان گفت که این سند مطابق بند 2 امضا شده است.
بر اساس بند 5 بیانیه مشترک روسای جمهوری قرقیزستان و تاجیکستان به تاریخ 16 می سال 2008 در خجند، طرف تاجیکی تصمیم به حل مسائل زیر گرفت:
- اجاره بخشی از جاده در دشت سیلابی رودخانه اسفره به طول 275 متر برای مدت 49 سال به طرف قرقیزی.
- تامین دسترسی بدون مانع به پرسنل و تجهیزاتی که ساخت بخش مشخص شده از جاده را انجام می‌دهند.^[6]
بدین ترتیب، مفاد این پروتکل که حاکی از تعهد تاجیکستان بود اجرا شد و در حال حاضر، بخشی از بزرگراه "اوش – اسفانا" در روستای سامانیان ساخته شده و ولسوالی‌های منطقه باتکن را به هم متصل می‌کند.
تجربه حل مشکلات مرزی بین دولت‌ها نشان می‌دهد که عامل رعایت توافقات صورت گرفته و شرایط انجام مذاکرات در مورد تعیین و تحدید مرزها و رد رویکردهایی که افکار عمومی شهروندان،  بویژه ساکنان مناطق مرزی را برمی‌انگیزند بسیار مهم است. عدم رعایت تدابیر فوق در مجموع به تشدید اوضاع و تکرار درگیری منجر می‌شود.
 
علل و عوامل درگیری مسلحانه 27 ژانویه
استفاده از مفاد این پروتکل در مبارزات سیاسی داخلی قرقیزستان بیش از 10 سال پیش آغاز شد. بنابراین، 6 ژوئن سال 2011، خبرگزاری 24.kg  مقاله‌ای را منتشر کرد که در آن آمده بود: «کمیته پارلمان قرقیزستان بررسی توافقنامه را با تاجیکستان پیرامون تملک دوجانبه زمین تا زمان شفاف سازی شرایط پرونده توسط کمیسیون ویژه به تعویق انداخت».^[7] اگرچه همانطور که در بالا ذکر شد، بخشی از جاده "اسفانا- باتکن" که از خاک تاجیکستان می‌گذرد توسط شهروندان قرقیزستان ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
این واقعیت که مشکل مرزها، بویژه روند تحدید حدود مرز در فضای اطلاعاتی قرقیزستان به موضوع سیاسی تبدیل شده و در مبارزات سیاسی بین نخبگان این کشور مورد استفاده قرار می‌گیرد نگران‌کننده است. در سال 2021، توافقات صورت گرفته هم با ازبکستان و هم با تاجیکستان توسط قرقیزستان رعایت نشد یا به دلیل "نیازهای ساکنان محلی" یا دیگر دلایل دور از ذهن به طور یکجانبه اجرا نشد. به نظر من، دلایل زیر نقش محرکی برای شروع درگیری مسلحانه 27 ژانویه داشتند:
اولا، کنفرانس مطبوعاتی پیش از انتخابات سادیر جباراف، رئیس جمهور قرقیزستان به تاریخ 23 اکتبر سال 2021 در مورد فعالیت‌های وی و شاخص‌های اجتماعی-اقتصادی قرقیزستان از اکتبر سال 2020 تا اکتبر سال 2021 وضعیت مرزی را تشدید کرد. جباراف اظهار داشت که پروتکل امضا شده بین آداخان مادوماروف و امیرقول عظیم‌اف، دبیران شورای امنیت را به تاریخ 3 مارس سال 2009 به رسمیت نمی‌شناسد، زیرا این پروتکل مطابق با منافع ملی کشور نیست. بنابراین، وی خواستار عدم تصویب این سند شد. در اینجا منظور، جاده‌ای است که قبلا ساخته شده و زمینی که در واقع به مدت 49 سال به قرقیزستان اجاره داده شده است. سادیر جباراف  در یک کنفرانس مطبوعاتی تصریح کرد:
- این سند را به رسمیت نمی‌شناسد، زیرا زمین در اصل متعلق به قرقیزستان بوده است و به رسمیت شناختن آن، شهرستان لیلک را به آنکلاو ( بخشی از خاک یک کشور که به صورت فرو رفتگی در خاک کشور دیگر است و کاملا توسط قلمرو دیگری احاطه شده است) تبدیل می‌کند.
- آداخان مادوماروف صلاحیت امضای چنین سندی را نداشت، بنابراین این سند هیچ گونه اعتبار قانونی ندارد. مادوماراف این سند را بر اساس دستورالعمل رئیس‌جمهور قرقیزستان به عنوان نتیجه روند مذاکرات در سال 2004 امضا کرد. من معتقدم که در سال 2004، موضوع اجاره بها توسط نمایندگان قرقیزستان مطرح شد، زیرا آنها ذی نفع این جاده هستند. در همین راستا، این سؤال منطقی مطرح می‌شود که اگر زمین متعلق به آنهاست، پس چرا باید با تاجیکستان مذاکره کنند؟
- جمهوری قرقیزستان در جریان مذاکرات برای حل مسائل مرزی حتی یک متر زمین را واگذار نخواهد کرد، زیرا این زمین متعلق به دولت است. سادیر جباراف خاطرنشان کرد که در تمام بخش‌های مورد مناقشه حق با قرقیزستان است، زیرا مبنای قانونی دارد (این بیانیه، مذاکرات را به بن بست می‌کشاند).
به گزارش رسانه‌های قرقیزستان، آداخان مادوماروف چندین بار برای بازجویی احضار شد و اخیرا مشخص شد که دادستانی کل قرقیزستان یک پرونده جنایی علیه او با عنوان "خیانت در امانت" تشکیل داده است. آداخان مادوماروف به نوبه خود خاطرنشان می‌کند که این پروتکل مورد حمایت پارلمان قرقیزستان قرار نگرفت. یعنی هیچ قدرتی ندارد و نباید مانع مذاکرات قرقیزستان با تاجیکستان شود. در واقع، یک جاده‌ در امتداد این بخش ساخته شده و اکنون توسط شهروندان قرقیزستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. اتهام مادوماروف، پیشینه داخلی دارد، زیرا او نماینده نیروی اپوزسیون علیه مقامات فعلی قرقیزستان است.
به طور کلی، فسخ اسناد به امضا رسیده فاجعه آمیز است، زیرا می‌تواند به درگیری‌های خشونت آمیز منجر شود. تجربه قرقیزستان همچنین می‌تواند تاجیکستان را وادار کند که تمام اسناد امضا شده قبلی را فسخ کند، زیرا اگر یک طرف به وعده‌های خود عمل نکند، با اقدامات خود طرف دیگر را از اجرای توافقنامه‌ها و اسناد امضا شده معاف می‌سازد.
ثانیا، در تحقیقات کانال یوتیوب Live Temirov کامچیبیک تاشیف، رئیس کمیته دولتی امنیت ملی و خویشاوندانش متهمان اصلی نامیده شده اند. در این پس زمینه، دشمن خواندن تاجیکستان به دلیل دور جدید درگیری‌های مسلحانه را می‌توان یک مانور منحرف کننده برای تغییر توجه عموم به  سمت دیگر و بسیج آنها در برابر «اقدامات همسایه» توصیف کرد.
ثالثا در فضای اطلاعاتی قرقیزستان اتهامات یک جانبه علیه تاجیکستان وجود دارد.
 
در 27 ژانویه چه اتفاقی افتاد و وضعیت چگونه پیش خواهد رفت؟
در نتیجه درگیری مرزی دو شهروند تاجیکستان کشته شدند:
- عابدجان تویچیف از اهالی روستای خواجه اعلی بر اثر انفجار خمپاره در حیاط منزلش کشته شد (خانه وی در نزدیکی کلانتری قرار دارد و احتمالا این منطقه مورد هدف بوده است)؛
- عبدالطیف شریف‌اف، راننده بخش مراقبت‌های اولیه بیمارستان شهر اسفره در حین نجات غیرنظامیان روستای خواجه اعلی بر اثر انفجار مین جان خود را از دست داد (این اقدام خلاف ماده 19 کنوانسیون ژنو پیرامون بهبود وضعیت مجروحان و بیماران در ارتش‌های فعال به تاریخ 12 اوت سال 1949 است که می‌گوید: «موسسات دائمی پزشکی و واحدهای سیار پزشکی تحت هیچ شرایطی نباید مورد حمله قرار گیرند...».
در این درگیری10 نفر مجروح شدند: 6 نظامی و 4 غیرنظامی تاجیکی. از طرف قرقیزستان هم 11 نظامی مجروح شدند. در میان آنها غیرنظامی وجود ندارد.^[8] خانه‌های شهروندان تاجیکستان آسیب دیدند: در روستای سامانیان 11 خانه و در روستای خواجه اعلی 10 خانه در اثر اصابت گلوله خمپاره تخریب شدند.^[9]
همانند حادثه 28 - 29 آوریل سال 2021، طرف قرقیزی قبل از شروع درگیری مسلحانه، اقدام به خارج کردن غیرنظامیان از روستاهای مرزی خود کرد که نشانه روشنی از تحریک عمدی درگیری است.
مذاکرات مربوط به حل و فصل وضعیت مرزی ادامه دارد. طرف قرقیزی با آغاز اجرای پروتکل قبلا امضا شده در مورخ 1 می سال 2021 موافقت کرد. در جریان مذاکرات 28 - 29 ژانویه سال 2022، هیچ سند جدیدی امضا نشد. بنابراین، این درگیری متوقف شد و هیچ تضمینی برای اجرای پروتکلی که 8 ماه پیش امضا شده است وجود ندارد. چرا که آخرین اظهارات کامچیبیک تاشیف، رئیس کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان با نکات توافق شده پروتکل مشترک به تاریخ 1 می سال 2021 در تضاد است.
تاشیف پس از تعلیق درگیری بیانیه‌ای ارائه کرد که ماهیت اصلی آن، نظامی کردن منطقه است. وی در مورد توافقات انجام شده به عنوان فردی که خود را برنده می‌داند صحبت کرد. این امر یک بار دیگر سیاست ریوانشیسم را تایید می‌کند که متأسفانه به احتمال زیاد در نهایت دوباره به درگیری مسلحانه منجر خواهد شد. (ریوانشیسم اصطلاحی است که از دهه 1870م، برای توصیف مرامی سیاسی استفاده می شود که اغلب به دنبال اعاده سرزمین از دست داده طی جنگ است. ریوانشیسم نیرویش را از میهن پرستی و انتقام جویی می گیرد و معمولاً، از طریق عوامل اقتصادی یا جغرافیایی- سیاسی تحریک می شود.)
همانطور که در آوریل-می سال 2021 در فضای اطلاعاتی، از جمله در فضای شبکه‌های اجتماعی قرقیزستان اهریمن سازی از تاجیکستان صورت گرفت. البته کاربران شبکه‌های اجتماعی تاجیکستان نیز ساکت نماندند و نظرات بدخواهانه‌ای  علیه جباراف و تاشیف نوشتند. 
نسخه تکراری رسانه‌ها در قرقیزستان مبنی بر آغاز درگیری توسط تاجیکستان غیرواقع بینانه است. چرا که دوشنبه، در پس زمینه آخرین رویدادهای افغانستان (تسخیر مسلحانه قدرت توسط طالبان)، به هیچ وجه علاقه‌ای به ظهور نقطه بی ثباتی و تشدید درگیری ندارد. تز دیگر مبنی بر اینکه تاجیکستان با این کار مشکلات سیاسی داخلی را حل می‌کند نیز غیرواقع بینانه است، زیرا نظام‌های سیاسی هر دو کشور دارای تفاوت‌های بسیار جدی هستند. در حال حاضر، تاجیکستان کمتر از همه به ظهور کانون جدید درگیری علاقه مند است، زیرا چالش‌ها و تهدیدهای احتمالی ناشی از افغانستان (توسط طالبان و داعش) ساختگی نبوده و در واقعیت وجود دارند. دوشنبه در مجاورت یک رژیم تروریستی قرار دارد که در 6 ماه گذشته سیاست وحشی و قرون وسطایی را اجرا می‌کرده است.
متأسفانه باید گفت که موضوع تعیین و تحدید مرزهای دولتی بین تاجیکستان و قرقیزستان به عامل فشار بر مخالفان سیاسی مقام‌های بیشکک تبدیل شده است و این اولین بار نیست که شاهد این موضوع هستیم. این عامل بن‌بست ایجاد کرده، تعیین مرزها را به کاری لاینحل تبدیل نموده و باعث نگرانی شدید و درگیری شدیدتر و خونین‌تر می‌شود.
درگیری در مرز پاسخگوی منافع دائمی تاجیکستان و قرقیزستان نیست. اگر این درگیری حل و فصل شود سوالات زیر به ذهن متبادر می‌شوند:

• _ طرف‌ها تا چه اندازه به توافقات انجام شده پایبند خواهند بود؟
  _ آیا آنها در حال حاضر برای تکمیل مذاکرات تعیین حدود و تعیین مرزها اراده سیاسی دارند؟
  _ آیا از این شرایط برای افزایش سرمایه سیاسی استفاده نمی‌کنند؟