مطالعات شرق/

مریم وریج کاظمی*
 
مگالوپُل‌ها یا کلان مجموعه شهرها به مجموعه‌ای از شهرهای نزدیک به یکدیگر که میان آنها روابط کارکردی بسیار نزدیکی بوجود آمده است، اطلاق می‌شود. مگالوپُل‌ها به عنوان مقر فرماندهی و انگیزشی فعالیت‌های جهانی در قلمروهای سیاسی، اقتصادی- مالی و فناوری شناخته می‌شوند و دارای یکپارچگی و انسجام اجتماعی هستند. مگالوپُل‌ها در واقع نظام‌ها یا سیستم‌های شهری هستند؛ مجموعه‌هایی که با روابط و مناسبات کارکردی نزدیک به هم پیوسته هستند و شبکه‌های ارتباطی بسیار سریع و ارتباط از راه دور (کابل‌ها) آنها را به نحو بسیار مطلوب و مناسبی به هم مرتبط نگاه داشته است. در چنین مجموعه‌هایی که مقر بزرگ‌ترین موسسات اقتصادی است، به وسیله تدابیر اتخاذ شده از سوی آنها، سرنوشت اقتصادی بخش‌های بزرگی از بشریت رقم می‌خورد.
 
 در حال حاضر چنین مگالوپُل‌هایی را می‌توان در امتداد مناطق ساحلی تا فضای داخلی کشورهایی نظیر ایالات متحده آمریکا، ژاپن، کره جنوبی، چین و اغلب کشورهای اروپایی مشاهده کرد. بی‌شک ارتباط و اتصال مجموعه مگالوپُل‌های بندرگاهی در تعاملات دو یا چند جانبه نقش محوری دارد و ژئوپلیتیک بندر تبدیل به یک کلمه کلیدی در ارتباطات منطقه‌ای شده است. چنین مگالوپُل‌هایی در سطحی وسیع، از کارآیی بالا از جهت پیوستگی با سیستم‌های اقتصادی فضای پیرامونی خود برخوردار هستند و تاثیرات شگرفی در بازارهای بین‌المللی بر جا می‌گذارند. از این رو بسیاری از قدرت‌ها و کشورهایی که از قابلیت‌های استراتژیک جغرافیایی و ژئوپلیتیکی نظیر مزیت دسترسی به آب‌های آزاد برخوردار هستند تلاش می‌کنند با ایجاد و توسعه مجموعه کلان شهرهای بندرگاهی مقاصد خود را پیگیری نمایند؛ و قدرت‌هایی که به هر نحوی دسترسی مطلوب به آب‌های آزاد ندارند سعی دارند با ایجاد پیمان‌ها و توافقنامه‌های دو یا چند جانبه از فضای کشورهای پیرامونی خود برای رسیدن به اهداف عمدتا اقتصادی- تجاری حداکثر استفاده را ببرند.

در این راستا، چین در جهت توسعه ابتکار کمربند - جاده و همچنین فرار از معضل مالاکا تلاش گسترده‌ای برای ارتقاء اقتصاد دریایی به عنوان نیروی محرکه رشد اقتصادی پایدار خود انجام داده است که به طور مشخص می‌توان از کریدور اقتصادی چین – پاکستان نام برد. پاکستان نقش مهمی در سیاست چین بازی می‌کند چرا که علاوه بر اینکه یک کشور اقیانوسی و همسایه چین و از همه مهم‌تر رقیب هند است به منطقه جنوب غرب آسیا و خلیج فارس (قطب ذخائر انرژی نفت و گاز طبیعی) نزدیک می‌باشد. این منطقه در تامین سوخت مورد نیاز صنایع چین حائز اهمیت است.
 پاکستان دارای پنج بندر مهم و استراتژیک در سواحل دریای عرب با موقعیت ساحلی بی‌نظیر به نام‌های بندر کراچی، بندر قاسم، بندر کیتی، بندر گوادر و بندر اورماره است که می‌تواند علاوه بر حفظ و ارتقاء اقتصاد ملی این کشور، نقش مهمی در بازارهای منطقه‌ای و جهانی ایفا نمایند.

• • بندر کراچی: تاریخچه این بندر به قبل از استقلال کشور  پاکستان می‌رسد. این بندر محموله‌های داخلی و بین‌المللی زیادی را در خود جای داده است. اسکله غربی بندر کراچی می‌تواند سالانه میزبان حدود 300000 کانتینر باشد. در همین حال، اسکله شرقی می‌تواند حدود 350000 کانتینر در سال ارسال کند، بدین ترتیب این بندر بزرگ‌ترین و شلوغ‌ترین بندر پاکستان به شمار می‌آید.
  • بندر قاسم: این بندر به نام فاتح بزرگ حکومت اموی محمدبن‌قاسم ثقفی در سال 1980 تاسیس شد و در فاصله 15 کیلومتری از بزرگراه ملی موسوم به (N-10) واقع است. این بندر از نزدیک به برخی از جزایر اصلی نزدیک کراچی از جمله جزیره خپریانوالا، جزیره بودو و جزیره بوندال متصل است. با این حال، اگر موقعیت این بندر عمیقا تحلیل کنیم، به وضوح می‌توان به پیوند آن با منطقه صنعتی کورنگی، شهرک مهران، لاکنو و شهرک الله والا پی برد. این بندر از خطوط حمل و نقل داخلی و بین‌المللی در دریای عرب و اقیانوس هند پشتیبانی می‌کند.
  • بندر کیتی: این بندر دارای چشم‌انداز طبیعی بسیار زیبا در منطقه تاتا ایالت سند قرار گرفته است و دسترسی آسان به بندر کراچی و بزرگراه ملی (N-10) دارد. شهرهای غارو و میرپور ساکرو که به سرعت در حال توسعه و پیشرفت هستند در پیرامون این بندر قرار گرفته‌اند.
  • بندر گوادر: این بندر در موقعیت استراتژیک در دریای عرب در شهر گوادر قرار دارد و بخش مهمی از طرح کریدور اقتصادی چین - پاکستان (CPEC) محسوب می‌شود که تا سال 2059 به طور رسمی تحت اجاره چین است(2). امروزه، موقعیت ژئواستراتژیک گوادر این امکان را به آن می‌دهد تا مسیرهای تجاری نفت و خطوط ارتباطی دریایی (SLOCs) بین مناطق جنوب آسیا، غرب آسیا، آفریقا و آسیای مرکزی را نظارت و کنترل کند. ظرفیت کاری بندر گوادر برابر با بنادر خلیج فارس است، ضمن اینکه شکل خاص بندر گوادر یکی از ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را برای ساخت 88 اسکله و ظرفیت لنگر انداختن کشتی‌های غول پیکر از 100,000 DWT به 200,000 DWT مجهز می‌کند.
  • بندر اورماره: این بندر که در 350 کیلومتری غرب بندر کراچی واقع شده، همانند بندر گوادر دارای موقعیت عالی برای تجارت دریایی است. ضمن اینکه قرار است این بندر انبار موشک Hatf-VII/Babur با قابلیت کلاهک هسته‌ای شود.

با این تفاسیر، در صورت عملیاتی شدن کریدور اقتصادی چین - پاکستان پیوند این مجموعه بنادر که در پیوستگی جغرافیای با یکدیگر قرار دارند می‌تواند به شکل مجموعه کلان شهرهای بندرگاهی درآید. شکی نیست که در اغلب کشورهای جهان از دوره‌های گذشته تاکنون توسعه و مدرنیته از نواحی بندرگاهی و ساحلی شروع و به سایر مناطق گسترش یافته است، از این رو ایجاد مگالوپُل‌های بندری در پاکستان تحت تاثیر کریدور اقتصادی چین - پاکستان ظرفیتی است که با اعمال مدیریت اصولی و یکپارچه سواحل مبتنی بر متغیرهای بوم شناختی توان تبدیل به مرکز ثقل فعالیت‌های اقتصادی در ابعاد منطقه‌ای و جهانی را دارد و می‌تواند در ایجاد اتحادیه‌ها و باشگاه‌های اقتصادی – تجاری - ترانزیتی در فضای پیرامونی خود نقش موثری داشته باشد.

از سوی دیگر، ایجاد و گسترش مگالوپُل‌ها بندری در پاکستان به طور ویژه می‌تواند موجب نگرانی هند شود. این موضوع به عنوان چالش جدی برای شکل‌گیری مگالوپُل‌های بندری در نظر گرفته می‌شود، چرا که ایجاد مگالوپُل‌های بندری پاکستان با حجم وسیع از سرمایه‌گذاری‌های خارجی و تعهدات بین‌المللی برای حفظ و نظارت بر روند فعالیت‌های تجاری همچنین رشد شدید جمعیت، با اهداف ژئواکونومیک، ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک هند همخوانی ندارد. ضمن اینکه مسائل مرزی، بنیادگرایی اسلامی، افزایش قدرت هند، قدرت منطقه‌ای و جهانی چین، روابط رو به رشد هند با غرب مشخصا ایالات متحده آمریکا، مشکلات افغانستان و بلوچستان مهمترین موضوعات رقابت/دشمنی هند با پاکستان و چین به شمار می‌آیند که موجبات تیرگی هر چه بیشتر روابط منطقه‌ای این کشورها همچنین مانع جدی برای شکل‌گیری مگالوپُل‌ها بندرگاهی می‌شود. یک پاکستان قدرتمند که در گسترش تعاملات اقتصادی - تجاری و اتحاد استراتژیک با قدرت‌های برتر منطقه‌ای و جهانی موجودیت می‌یابد مانع محکمی بر سر هژمون منطقه‌ای هند است و هند راهی جز مدارا کردن با استراتژی کریدور اقتصادی چین - پاکستان ندارد حتی زیاد هم نمی‌تواند بر روی بندر چابهار ایران مانور دهد. در نتیجه در رقابت شکل گرفته فعلی که ارتباط مستقیم با نفوذ فزاینده چین دارد، توان مقابله نخواهد داشت.

با این حال، اگر چه مشکلات متعددی برای عملیاتی شدن کریدور اقتصادی چین - پاکستان وجود دارد اما با توجه به تاثیرات مثبت کلان شهرهای بندرگاهی، امکان توسعه آن به کشورهای مجاور و استفاده از توان اقتصادی و فضایی آن می‌تواند عامل پیوند ژئوپلیتیکی بین سازماندهی فضایی و پیوستگی داخلی این کشورها،  شکل دهنده نظام امنیت منطقه‌ای بر اساس منافع ملی همچنین کاهش دهنده درخواست‌های هویتی و قومیتی باشد.

با توجه به معضلات بنیادگرایی اسلامی که از نواحی فقیر و کم توسعه پاکستان تسری پیدا می‌کند و موجب آسیب‌ها و هزینه‌های برای حاکمیت ملی کشورهای منطقه شده است، تشکیل مگالوپُل‌های بندرگاهی در پاکستان که باعث در اختیار گرفتن سهم بالایی در تجارت بین‌المللی می‌شود، می‌تواند در جهت بهبود زیرساختارهای اقتصادی و معیشتی کشور پاکستان موثر باشد. این در حالی است که استفاده از توان بومی در اولویت باشد در غیر این صورت تنش‌های موجود در فضای سیاسی را افزایش می‌دهد و مشکلات متعدد اقتصادی را برای پاکستان و فضای پیرامون آن به وجود می‌آورد. آنچه که مشخص است، شکل‌گیری مگالوپُل‌های بندرگاهی پاکستان همراه با توسعه و گسترش مناطق آزاد تجاری می‌تواند منجر به یک نظام امنیتی منسجم در جهت توسعه اهداف ملی و گسترش امنیت پایدار در منطقه شود که با ایجاد کریدورهای ارتباطی مدرن و مجهز بین نواحی ساحلی با مناطق داخلی و حتی کشورهای پیرامونی، ضمن مشارکت و همکاری‌های متقابل، تهدیدات مدیریت می‌شوند و فرایندهای صلح شکل می‌گیرند.
انتهای مطلب/

*تحلیلگر مسائل ژئوپلیتیک